Инсон ресурслари социологияси / inson-kapitaliga-investitsiyalar-va-ularning-hususiyatlari

34

МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

Инсон капиталини янада тўлиқ таърифлаш

ча харажатлар (боланинг туғилиши ва тарбияси

учун функционал ёндашув талаб этилади. Функ-

учун чиқимлар) киради.

ционал аниқлашнинг негизи нафақат ички тузи-

Номоддий турга умумий таълим ва мах-

лиш кўринишларини таърифлайди, балки функ-

сус тайёргарлик учун йиғилган харажатлар,

ционал белгиланиши ва сўнгги мақсадлашган

соғлиқни сақлаш ва ишчи кучини тақсимлаш

фойдаланишни таърифлайди. Шунинг учун

учун йиғилган харажатларнинг маълум қисми

ҳам инсон капитали инсон эга бўлган билим,

киради.

кўникма

ва

қобилиятларнинг

йиғиндисигина

Соғлиқ ва таълимга маблағ ажратиш инсон

эмас. Чунки, биринчидан, бу тўпланган билим,

капиталига инвестицияларнинг муҳим тури-

малака ва қобилият заҳираси ҳисобланади.

дан ҳисобланади.

Умумий

ва махсус

таълим

Иккинчи навбатда, бу шундай заҳираки, у ёки

сифатини

яхшилайди,

инсоннинг

билимлари

бошқа бир муҳитда инсон томонидан ижтимоий

заҳирасини ва даражасини оширади, шу билан

қайта ишлашга сарфланади ва меҳнат унумдор-

бирга инсон капиталининг ҳажми ва сифатини

лиги ҳамда ишлаб чиқаришнинг ўсишига имкон

оширади.

беради.

Учинчидан, тўпланган билим,

кўникма

аср

интеллектуал

бойлик,

ва қобилият

заҳирасининг

мақсадга

мувофиқ

Маълумки, ХХI

юксак билим ва салоҳият талаб этиладиган аср

ишлатилиши фаолиятнинг юқори унумдорлиги-

ҳисобланмоқда. Дарҳақиқат, тараққиёт йўлидан

да ишчи иш ҳақи (даромади)нинг ўсишига олиб

келади. Тўртинчидан эса даромаднинг ошиши

изчил ривожланишда ҳал қилувчи муҳим мезон

– бу, замонавий билим ва касб-ҳунарларни эгал-

инсонни рағбатлантиради ва қизиқтиради ҳамда

янги билим ва кўникмалар заҳирасини тўплаб,

лаган мутахассислар ҳисобланади.

келажакда унумли қўллашга сабаб бўлади.

Ўзбекистонда аҳоли интеллектуал сало­

Инсон

капиталига

инвестициялар

меҳнат

ҳиятининг

миллий

иқтисодиёт

доирасидаги

унумдорлигини ошириш учун қўлланилган ихти-

аҳамияти

хусусида

қуйидагиларни таъкидлаш

ёрий чора, йўл ва қарорлар йиғиндисидир.

мумкин:

Умумий мезонларни ҳисобга олганда, инсон

·  таълим

тизими

уй

хўжалигига

таъсир

капиталига

инвестициялар

деганда

қуйидаги

этиб, ундаги меҳнат ресурсларининг касбий

харажатлар мажмуи назарда тутилади: соғлиқни

салоҳиятини шакллантиради;

сақлаш, умумий ва махсус таълим, иш қидириш

·  шаклланган

меҳнат

ресурслари

бозор

билан боғлиқ харажатлар, ишлаб чиқаришга

орқали

миллий

иқтисодиётнинг

барча

профессионал тайёргарлик, миграция, бола-

соҳаларига йўналтирилади, улар банд бўл­

ларнинг дунёга келиши ва тарбияси, нархлар

ганларнинг

касбий

таркибини

шакллантира-

ва даромадларга оид иқтисодий аҳамиятга эга

ди, саноат, қишлок хўжалиги, хизмат кўрсатиш

бўлган маълумотлар қидириш.

соҳаларида фаолият кўрсатади.

Иқтисодчи олимлар инсон капиталига инвес­

Таълим қай даражада ривожланган бўлса,

тицияларнинг уч турини ажратиб кўрсатадилар:

миллий иқтисодиётда шунга мос касбий тайёр-

·  таълимга харажатлар. У умумий ва махсус,

гарликка эга бўлган ходимлар фаолият кўрсатади

расмий ва норасмий таълим ҳамда иш жойла-

ва шунга

мос

иқтисодий

ўсишга

эришилади.

рига кўра тайёргарликни ўз ичига олади;

Таълим соҳаси иқтисодий ўсишга эришишнинг

·  соғлиқни

сақлашга

харажатлар.

У касал-

имконияти бўлиб ҳисобланади.

лик профилактикаси, тиббий хизмат кўрсатиш,

Таълим

ва

ишлаб

чиқаришга

қаратилган

парҳез овқатланиш, соғлом турмуш тарзи, яшаш

харажатлар бугунги кунда барча мамлакат-

шароитини яхшилаш кабиларни ўз ичига олади;

ларда инсон

капиталига маблағ

ажратишнинг

·  ҳаракатчанлик харажатлари,

нисбатан паст

энг муҳим қисми ҳисобланади. Исталган ўқув

унумдорлик

бўлган жойлардан

ишчиларнинг

кўчиши билан боғлиқ харажатлар.

режасининг 80 фоизгача бўлган қисми мустақил

Шу билан бирга, инсон капиталига инвести-

ўқишга тўғри келади. Бу, айниқса, тадқиқотчи,

циялар моддий ва номоддий турларга ҳам бўлиб

ўқитувчи,

муҳандис,

компьютер

экспертлари

ўрганилади.

ва бошқа касбларни эгаллаган мутахассисларга

Моддий турга инсоннинг жисмоний шаклла-

тегишлидир. Уларнинг адабиётларни мустақил

ниши ва ривожланиши учун зарур бўлган бар-

ўрганиш, ўқиш

йўли

билан узлуксиз равишда

МЕҲНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

35

малакаларини янгилашлари, эркин ўқув дастур-

4.  Инсонга

қилинган

инвестицияларнинг

ларини қўллашлари, фаолият, тажриба ҳамда

ҳаммаси ҳам инсон капиталига маблағ ажра-

бошқа инсонларнинг баҳолашлари (фикрлари)

тишга қаратилган бўлавермайди. Масалан, кри-

мисолида ўқишлари талаб этилади.

минал фаолият билан боғлиқ харажатлар инсон

Таълимга инвестициялар маънодор белгиси-

капиталига инвестиция ҳисобланмайди, чунки у

га кўра, одатда, расмий ва норасмий турларга

жамият учун зарарли.

бўлинади1.

5.  Инсонга маблағ ажратишнинг табиати ва

Расмий инвестициялар – бу, ўрта, махсус ва

турлари тарихий, миллий, маданий хусусият ва

олий таълимни қамраб олиш, шунингдек, бошқа

анъаналар билан шартланган.

6.  Бошқа турли шакллардаги капиталга инве-

таълим, янги ишлаб чиқаришда профессионал

стиция қилишга нисбатан инсон капиталига

тайёргарлик, турли курслар, магистратура, док-

инвестициялар алоҳида инсон нуқтаи назаридан

торантурада ўқиш ва ҳоказоларга инвестиция-

ҳам, жамият нуқтаи назаридан ҳам фойдалироқ

лардир.

ҳисобланади.

Норасмий инвестициялар –

бу,

шахснинг

мустақил ўқиши бўлиб, бу турга ривожлан-

Давлат, нодавлат ижтимоий фондлар ва

ташкилотлар, регионлар, алоҳида фирмалар,

тирувчи адабиётларни ўқиш, санъатнинг тур-

халқаро фонд ва ташкилотлар, шунингдек, таъ-

ли кўринишларида камол топиш, спорт билан

лим муассасалари

инсон

капиталига маблағ

профессионал шуғулланиш ва бошқалар билан

ажратиш манбаи бўлиб хизмат қилиши мумкин.

боғлиқ инвестициялар киради.

Албатта, ҳозирги вақтда бу соҳада давлатнинг

Таълим

билан бир

қаторда,

соғлиқни

роли катта. Давлат бу соҳада мажбурий (ундаш)

сақлашга маблағ ажратиш ҳам муҳим ҳисоб­

чораларга ҳам, даъват этиш чораларига ҳам

ланади. Бу касалликлар ва ўлим даражаси-

мурожаат этмоқда. Мажбурий чораларга ҳамма

нинг қисқаришига, инсон умрининг меҳнатга

учун шартли бўлган ўрта мактаб расмий таъли-

лаёқатли қисмининг узайишига, шу билан бир

ми, шартли бўлган тиббий профилактик тадбир-

қаторда, инсон капиталининг фаолият кўрсатиш

лар (эмлаш) ва бошқалар киради.

вақтининг узайишига олиб келади. Инсон сало-

Бироқ даъват этиш (ундаш) чоралари асо-

матлигининг ҳолати – бу, табиий капитал бўлиб,

сий чора ҳисобланади. Давлат бу борада икки-

бир қисми мерос, бошқа қисми эса инсоннинг

та амалий усулга эга бўлиб, бу усуллар бозор

ўзи ва жамиятнинг

харажатлари

натижаси-

иқтисодиёти орқали автоматик бошқариладиган

да олинади. Инсоннинг ҳаёти давомида инсон

хусусий инвестициянинг кўламини ўзгартириш

капиталининг емирилиши кузатилади. Соғлиқни

мақсадида қўлланилади. Инсон капиталининг

сақлаш билан боғлиқ бўлган инвестициялар бу

муҳим соҳалари бўлмиш таълим ва соғлиқни

жараённи секинлаштиради.

сақлашнинг шаклланишида

давлатнинг

ўрни

Инсонкапиталигаинвестицияларинвестиция­

беқиёсдир. Республикамизда 2013 йилда ижти-

ларнинг бошқа турларидан ўзининг қатор хусу-

моий соҳага йўналтирилган маблағлар дав-

сиятлари билан ажралиб туради.

лат бюджети харажатлари таркибининг 59,2

1.  Инсон

капиталига

инвестиция

ажратиш

фоизини

ташкил

этди2.

Шу маблағлардан

унинг эгасининг ҳаёт муддати билан бевосита

34 фоиздан ортиғи айнан таълим соҳасига

боғлиқ бўлиб (меҳнатга лаёқатлилик даврининг

йўналтирилганлиги давлат таълим сиёсатининг

ўзига хослигидан дарак беради.

давомийлиги), қанчалик

эрта инсонга маблағ

Инсон

капитали

активларини

яратишда

ажратилса, у шунчалик тез қайтишни бошлайди.

алоҳида

компаниялар, фирмалар

аҳамиятли

2.  Инсон

капитали

нафақат

жисмоний

ва

ҳисобланади. Улар кўпинча шу капиталнинг

маънавий

емирилади,

балки

йиғилиши

ва

кўпайиши ҳам мумкин.

энг таъсирли

ишлаб чиқарувчилари

сифатида

3.  Инсон капитали йиғилишига кўра юқори

2 Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг кўламли

чегара билан чекланган фаол меҳнат жараёнида

ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан

унинг даромад бериши ошади, кейин эса кескин

давом эттириш. / 2012

йилда мамлакатимизни ижти­

моий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда

пасаяди.

2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг

муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар

1 Образование и человеческий капитал. Источник:

Маҳкамасининг мажлисидаги маъруза. – Т.: Ўзбекистон,

http://www.libertarium.ru/libertarium/10624

2013.