3.1. Uch chulg‘amli transformatorlar
Uch chulg‘amli transformatorlarda har bir fazaga uchtadan chulg‘am to‘g‘ri keladi, ya’ni har bir sterjenda uchtadan chulg‘am mavjud. Bunday transformatorning nominal quvvati deb, eng katta quvvatga yuklangan chulg‘am quvvati qabul qilinadi. Boshqa ikki chulg‘amlarning tok, kuchlanish va qarshiliklari shu quvvati eng katta bo‘lgan chulg‘am qiymatlariga keltiriladi. Uch chulg‘amli transformatorning ishlash prinsipi, umuman olganda, oddiy ikki chulg‘amli transformator ishlash prinsipidan farq qilmaydi.
Uch chulg‘amli transformatorlarda bitta birlamchi va ikkiti ikkilamchi chulg‘amli, hamda ikkita bir chulg‘amli va bitta ikkilamchi chulg‘amli transformatorlar mavjud.
Nisbatan
keng tarqalgan bitta birlamchi chulg‘amli transformatorlar
asosiy tenglamalari, ishlash xususiyatlari va qo‘llanish sohalarini
ko‘raylik (3.1,a-rasm). Bu transformatorning birlamchi
(quvvati katta) chulg‘ami magnitlovchi bo‘lib, magnit o‘zakda
magnit oqimni hosil qiladi, u qolgan ikki chulg‘amlarni kesib
o‘tadi va ularda
va
EYUKlarni hosil qiladi. Ikki chulg‘amli transformatorga
o‘xshash, uch chulg‘amli transformator uchun MYUK tenglamasini
yozamiz
(3.1)
Ifoda
(3.1)ni
ga
bo‘lib, toklar tenglamasini hosil qilami
(3.2)
(3.3)
bunda k12=w1/w2 — ikki chulg‘am w1 va w2 orasidagi transformatsiyalash koeffitsienti; k13 = w1/w3 —w1 va w2 chulg‘amlar orasidagi transformatsiyalash koeffitsienti.
Yuksiz ishlash tokini e’tiborga olmagan holda, uch chulg‘amli transformatorning soddalashtirilgan toklar tenglamasini olamiz
(3.4)
Uch chulg‘amli transformatorni qo‘llashning iqtisodiy asoslanishini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchidan, uch chulg‘amli transformatorni ikkita ikki chulg‘amli transformator o‘rniga qo‘yish mumkin. Ikkinchidan, (3.4)dan ko‘rinadiki, uch chulg‘amli transformatorning birlamchi toki keltirilgan ikkilamchi toklarning arifmetik emas, balki geometrik yig‘indisiga teng. Bu tenglikni e’tiborga olib, hamda ikkilamchi chulg‘amlardagi yuklanish nominal qiymatiga bir vaqtda erishmasligi uchun, birlamchi chulg‘amni ikkala ikkilamchi chulg‘amlar nominal quvvatlarining arifmetik yig‘indisidan kichikroq quvvatga hisoblanadi.
3.1-rasm. Bitta birlamchi va ikkita ikkilamchi chulg‘amli uch chulg‘amli transformator
Uch chulg‘amli transformatorning chulg‘amlari sterjenlarda yakka o‘qli ustma-ust konsentrik (3.1,b-rasm) joylashtiriladi, bunda ikkilamchi chulg‘amlarni birlamchi chulg‘amning ikki tomoniga joylashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi; bunda birlamchi chulg‘am 2, ikkilamchi - 1 va 3 chulg‘amlar bo‘ladi. Ushbu holatda ikkilamchi chulg‘amlarni o‘zaro ta’siri susayadi.
Yirik elektr stansiyalarning uch chulg‘amli transformatorlarida ba’zan ikkita birlamchi (ularning har biriga generator ulanadi) va bitta ikkilamchi chulg‘am bo‘ladi (unga yuqori kuchlanish liniyasi tarmog‘i ulanadi). Aksariyat, bunday uskunalar bir fazali uch chulg‘amli transformatorlar guruhini tashkil etadi (1.20,a-rasm).