
- •Sillabus
- •K.1 Elektromexanik energiya o‘zgartirish
- •K.3 Elektr mashinalari klassifikatsiyasi
- •1.3. Transformatorning tuzilishi
- •3.1. Uch chulg‘amli transformatorlar
- •3.2. Avtotransformatorlar
- •O‘zgaruvchan tok mashinasi stator chulg‘ami sxemalari
- •Stator chulg‘amini hisoblash
- •G‘altak o‘ramining eyk
- •G‘altaklar guruhining eyk
- •Chulg‘am fazasining eyk
- •Chulg‘am magnit yurituvchi kuchlari
- •Mujassamlangan chulg‘am myk
- •Taqsimlangan chulg‘amning myk
- •Qadami qisqartirilgan chulg‘amning myk
- •Pulslanuvchi, elliptik va aylana shakldagi aylanuvchi magnit maydon. Bir fazali chulg‘amning magnit maydon
- •Uch fazali chulg‘amning aylanuvchi magnit maydoni
- •Ikki fazali chulg‘amning aylanuvchi magnit maydoni
- •Bu toklar hosil qilgan myk tashkil etuvchilari mashina havo oralig‘ida ixtiyoriy X nuqta uchun quyidagi ko‘rinishda yoziladi
- •Elliptik maydon
- •Asinxron mashinaning tuzilishi
- •Ishlash prinsipi
- •Asinxron mashinaning ishlash rejimlari
- •6.6. Almashtirish sxemasi
- •7.1. Asinxron mashina energetik diagrammasi
- •7.2. Elektromagnit moment
- •7.3. Mexanik tavsif
- •Asinxron motorni iShGa tushirish
- •9.1. Faza rotorli asinxron motorni ishga tushirish
- •9.2. Qisqa tutashgan rotorli asinxron motorni ishga tushirish
- •Qisqa tutashgan rotorli asinxron motor aylanish tezligini boshqarish
- •12 Faza rotorli asinxron motor aylanish tezligini boshqarish
- •10.2. Sinxron mashinalar turlari va tuzilishi
- •10.3. Yirik sinxron mashinalarni sovutish
- •12.1 Generatorlarni parallel ishga tushirish
- •12.3. Sinxron generator burchak tavsiflari
- •Sinxron generatorning V-simon tavsiflari
- •13.3. Sinxron motor tavsiflari
- •Sinxron mashinalarning maxsus turlari.
- •14.2. O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
- •17.2. Mustaqil qo‘zg‘atishli generator
- •17.3. Parallel qo‘zg‘atishli generator
- •17.4. Aralash qo‘zg‘atishli generator
- •Va uning tashqi tavsiflari (b)
- •18.2. Motorni ishga tushirish
- •18.3. Parallel qo‘zg‘atishli motorlar
- •18.4. Parallel qo‘zg‘atishli motor aylanish tezligini boshqarish
- •Transfоrmatоrlarga оid amaliy mashg’ulotlar yеchish namunalari
- •Parametrlarini aniqlash
- •Tutashuv uchburchagini qurish
- •Mехanik хaraktеristikasini qurish
- •Parametrlarni aniqlash
- •Tormozlovchi momentini topish
- •Momentini topish
- •4.2.2. O‘zgarmas tok generatorlari
- •4.2.3. O‘zgarmas tok motorlari
- •Uch fazali ikki chulg‘amli transformatorning salt ishlash, qisqa tutashuv holatlaridagi tavsiflari va parametrlarini tekshirish
- •1. Ishni bajarishdan maqsadi
- •2. Ishni bajarish yuzasidan topshiriqlar
- •3. Ishni bajarishga oid qisqacha nazariy tushunchalar
- •4. Ishni bajarish va hisobot tayyorlash tartibi
- •4. Ishni bajarish va hisobot tayyorlash tartibi
- •Ishni bajarish va hisobot tayyorlash tartibi
- •Sinov savollari
- •1. Ishni bajarishdan maqsad.
- •Ishni bajarish yuzasidan topshiriqlar.
- •3. Ishni bajarishga oid qisqacha nazariy tushinchalar
- •Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron motorning salt ishlash va qisqa tutashuv tavsiflarini tekshirish
- •1. Ishni bajarishdan maqsad
- •2. Ishning dasturi
- •3. Ishni bajarish yuzasidan qisqacha nazariy tushunchalar
- •4. Ishni bajarish tartibi va hisobot tayyorlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
- •Sinov savollari
- •Qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron motorning ish tavsiflarini tekshirish
- •1. Ishni bajarishdan maqsad
- •2. Ishning dasturi
- •3. Ishni bajarish yuzasidan qisqacha nazariy tushunchalar
- •4. Ishni bajarish tartibi va hisobot tayyorlash bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
- •Sinov savollari
- •1. Ishni bajarishdan maqsad
- •2. Ishni bajarish yuzasidan topshiriqlar
- •3. Ish bajarish tartibi va hisobot tayyorlash bo‘yicha ko‘rsatmalar
- •4. Ishni bajarish yuzasidan qisqacha nazariy tushunchalar
- •Glossariy
- •Testlar
- •Baholash mezoni
- •Adabiyotlar
- •Asosiy adabiyotlar
- •Qo‘shimcha adabiyotlar
- •Internet saytlar
14.2. O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
Xozirgi kunda elektr mashinasozlik sanoati korxonalari xalq xo‘jaligining xar hil sohalari uchun o‘zgarmas tok elektr mashinalarini ishlab chiqarmoqda. Shu sababli o‘zgarmas tok elektr mashinalarining alohida qismlari xar hil tuzilishga ega bo‘lishi mumkin, biroq, mashinaning umumiy konstruktiv sxemasi bir xil. Mashinaning qo‘zg‘olmas qismini stator deyiladi, aylanuvchi qismi - yakor deyiladi (14.4-rasm).
Stator. Stator 6 staninadan va unga boltlar bilan maxkamlangan 4 bosh qutblardan iborat. Staninaga qutblardan tashqari, podshipnik 7 va 12 qalqonlari maxkamlanadi. Stanina magnit o‘zakning bir qismi hisoblanib, u orqali magnit maydon tutashadi va berk konturni hosil qiladi. Stanina etarli darajada mexanik mustahkamlik va katta magnit singdiruvchanlikka ega bo‘lgan materialdan (po‘latdan yasaladi). Stanina pastki qismida mashinani fundament plitasiga maxkamlash uchun 11 lapa mavjud, stanina aylanasi bo‘ylab teshiklar mavjud bo‘lib, unga bolt yordamida 4 bosh qutblar maxkamlanadi. Aksariyat, stanina yaxlit po‘lat trubadan qirqib yasaladi (kichik quvvatli mashinalar), yoki qirqilgan po‘lat listlaridan payvandlash yo‘li bilan (katta diametrli mashinalar bundan mustasno, transportirovka va montaj qulayliklari uchun ular yig‘iluvchan bo‘ladi).
14.4-rasm. O‘zgarmas tok mashinasining tuzilishi
Bosh qutblar mashinada magnit maydon qo‘zg‘atish uchun mo‘ljallangan. Bosh qutb magnit 6 o‘zak va qutb g‘altagi 5 dan iborat. Qutbning yakorga qaratilgan tomonida qutb uchliklari (polyusnqe nakonechniki) mavjud. U mashina havo oralig‘ida magnit maydonning zaruriy taqsimlanishini ta’minlaydi. Bosh qutb magnit o‘zaklari 1-2 mm qalinlikdagi konstruksion po‘lat tunikachalardan yoki 3411 markali sovuq jo‘valangan anizotrop elektrotexnik po‘lat tunikachalardan shixtovka qilinadi. Bosh qutb shtamplangan plastinalari ataylab o‘zaro izolyasiyalanmaydi, chunki plastinalar yuzasidagi yupqa oksid plenka ularda induktivlanadigan uyurma toklarni keskin pasaytirish uchun etarli bo‘ladi. Anizotrop po‘lat jo‘valag yo‘nalishi bo‘yicha yuqori magnit singdiruvchanlikka ega bo‘lib, plastinalar shtamplanishida va qutb paketi yig‘ilishida e’tiborga olinishi kerak. Jo‘valash yo‘nalishiga ko‘ndalang bo‘lgan yo‘nalishda magnit singdiruvchanlik pastligi yakor reaksiyasining ta’sirini kuchsizlantiradi va bosh va qo‘shimcha qutblar tarqoq magnit oqimni kamaytiradi.
Kichik quvvatli o‘zgarmas tok mashinalari qutb g‘altaklari karkassiz qilinadi - qutb o‘zagiga izolyasion qistirma (prokladka) joylashtirilib, misdan yasalgan chulg‘am o‘tkazgichlarini bevosita o‘raladi (14.5,a-rasm). Ko‘pgina mashinalarda (quvvati 1 kVt va undan kattaroq) qutb g‘altagi karkasli qilinadi: chulg‘am o‘tkazgichi karkasga (aksariyat, plastmassadan) o‘raladi, so‘ngra qutb o‘zagiga kiygiziladi (14.5,b-rasm). Mashinalarning ba’zi konstruksiyalarida qo‘zg‘atish chulg‘ami intensiv sovutilish uchun balandligi bo‘yicha birnecha qismlarga bo‘linadi, ular orasida ventilyasiya kanallari qoldiriladi.
Yakor. O‘zgarmas tok mashinasining yakori (14.4-rasm) val 10, magnit o‘zak 3, yakor chulg‘ami 9 va kollektor 1dan iborat. Yakor magnit o‘zagi shixrovka qilingan konstruksiyadan iborat va yupqa tunikasimon elektrotexnik po‘latdan shtamplangan plasinalardan iborat. Plastinalar lak bilan qrplanadi, paketlarga yig‘iladi va quritiladi. Tayyor magnit o‘zak yakor valiga presslanib maxkamlanadi. Yakor magnit o‘zagining bunday tuzilishi, uning magnit maydonda aylanishidan hosil bo‘lgan qayta magnitlanishda induktivlanadigan uyurma toklarni keskin kamaytirish imkonini beradi. Yakor tashqi silindrik yuzasida bo‘ylama pazlar bo‘lib, ularda yakor chulg‘ami joylashtiriladi.
14.5-rasm. Karkassiz (a) va karkasli (b) qutb g‘altagi bo‘lgan bosh qutblar:
1-stanina; 2-qutb o‘zagi; 3-g‘altak
Yakor chulg‘amini dumaloq yoki to‘g‘ri burchakli kesim yuzali mis o‘tkazgichlardan yasaladi. Pazlari chulg‘am o‘tkazgichlari bilan to‘ldirilib, so‘ngra pona (tekstolit yoki getinaks) bilan berkitiladi. Ba’zi mashinalarda pona bilan berkitmasdan, balki yakor yuzasiga bandaj o‘raladi. Bandaj po‘lat yoki shisha tolali tortilgan simdan yasaladi. Chulg‘amning tirsak qismi chulg‘amni maxkamlovchi bandaj bilan qotiriladi.
Kollektor 1 o‘zgarmas tok mashinasining murakkab qismlaridan biri hisoblanadi. Kollektorning asosiy elementlari qattiq tortilgan mis lentasidan trapetsiya shaklida shtamplangan plastinalaridan shunday yig‘ilganki, kollektor silindr shaklini oladi. Kollektor plastinalarini maxkamlashga qarab, kollektor ikki asosiy turga bo‘linadi: po‘lat konus shaybali va plastmassali.
14.6, a-rasmda po‘lat konus shaybali kollektor tuzilishi keltirilgan. Kollektor plastinalarning 6 quyi qismi «qaldirg‘och dumi» shakliga ega. Kollektor yig‘ilgandan so‘ng, plastinalarning shu qismlari 1 va 3 po‘lat shaybalar orasiga siqilgan bo‘ladi.
14.6-rasm. Konus shaybali kollektor tuzilishi
21-mavzu. O‘zgarmas tok generatorlari tavsiflari
O‘zgarmas tok generatorining ishlash jarayonida yakor chulg‘amida EYK Ea [(15.20)ga qarang]. Generatorga yuklanish ulanganda, yakor zanjirida tok hosil bo‘ladi, generator chiqish klemmalarida kuchlanish paydo bo‘ladi. Kirxgofning kuchlanishlar qonuniga asoslanib, yakor klemmasidagi kuchlanishni quyidagicha ifodalaymiz
(17.1)
bunda
(17.2)
-
yakor zanjirining barcha qarshiliklari: yakor chulg‘ami
;
qo‘shimcha qutb chulg‘ami
;
kompensatsiya chulg‘ami
;
ketma-ket ulangan qo‘zg‘atish chulg‘ami
;
shchetka o‘tkinchi kontaki
.
Ifoda (17.2)da keltirilgan chulg‘amlardan birortasi mashinada
bo‘lmasa, u holda shu qo‘shiluvchi bo‘lmaydi.
Generator yakori birlamchi motor yordamida aylantiriladi, u generator valida aylantiruvchi moment M1 hosil qiladi. Agar generator yu.i. rejimida ishlasa (Ia = 0), u holda generator valini aylantirish uchun nisbatan kichik bo‘lgan yu.i. momenti M0 etarli bo‘ladi. Bu generator ishlashida hosil bo‘ladigan tormozlovchi momentlardan iborat: ishqalanuvi kuchlar momenti va yakordagi uyurma toklar momenti.
YUklangan generatorning ishlashida yakor chulg‘ami o‘tkazgichlarida tok hosil bo‘ladi, u qo‘zg‘otuvchi chulg‘am g‘osil qilgan magnit maydon bilan ta’siri natijasida, yakorda elektromagnit moment M hosil qiladi [(15.24)ga qarang]. Generatorda bu moment birlamchi motorning aylantiruvchi momentiga qarama-qarshi yo‘nalgan, ya’ni u tormozlovichi bo‘ladi (15.1-rasm).
Ifoda (17.3) generator aylanish tezligi o‘zgarmas (n=const.) bo‘lganda birlamchi motorning aylantiruvchi momenti M1 generatorning aks ta’sir etuvchi momentlari (yu.i. M0 momenti va elektromagnit moment M) yig‘indisi bilan muvozanatlashadi.
.
(17.3)
17.1-rasm. O‘zgarmas tok generatorlaridagi momentlar
Ifoda (17.3) mashina yakori aylanish tezligi sho‘garmas n=const. Bo‘lganda - generatorning momentlar tenglamasi deyiladi. Ifodaning (17.3) hadlarini burchak tezligi ωga ko‘paytirib, quvvatlar tenglamasini hosil qilamiz
,
(17.4)
bunda
- birlamchi motordan generatorga keltirilayotgan (mexanik)
quvvat;
- yu.i. quvvati, ya’ni generator yuksiz ishlaganda motordan
kelayotgan yuksiz ishlash (mexanik) quvvati (generator yuklanishi
uzilgan);
- generatorning elektromagnit quvvati.
Ifoda (15.27)dan quyidagini hosil qilamiz
yoki (17.1) e’tiborga olsak,
(17.5)
bunda R2 - generatordagi foydali (elektr) quvvat, ya’ni generatorning yuklanishga berayotgan quvvati; Rea-yakor zanjiridagi chulg‘am qizishi va shchetka kontaktidagi quvvat isroflari.
Generator qo‘zg‘atish chulg‘amidagi isrof Re.k e’tiborga olib, o‘zgarmas tok generatori uchun quvvatlar tenglamasini yozamiz
(17.6)
Demak,
birlamchi motordan generatorga kelayotgan mexanik quvvat R1
generatorda
foydali elektr quvvat R2
ga
aylanib yuklanishga uzatilayapti va quvvat isroflarini qoplash (
)
uchun sarflanayapti.
Aksariyat, generatorlar yakori o‘zgarmas tezlik bilan aylangani uchun, uning tavsiflari n=const. bo‘lganda ko‘riladi.
Yuksiz
ishlash tavsifi – yu.i. rejimida generator chiqish klemmalaridagi
kuchlanish
ning
qo‘zg‘atish tokiga bog‘liqligi:
,
bunda
va
YUklanish
tavifi – yuklanish bilan ishlayotganda (
)
generator
chiqish klemmalaridagi kuchlanish
ning
qo‘zg‘atish toki
ga
bog‘liqligi:
,
bunda
va
Tashqi tavsifi - generator chiqish klemmalaridagi kuchlanish ning yuklanish toki ga bog‘liqligi:
,
bunda
va
bunda
qo‘zg‘atish
chulg‘amidagi rostlovchi reostat qarshiligi.
Rostlovchi
tavsif – qo‘zg‘atish toki
ning
yuklanish toki
ga
bog‘liqligi:
,
bunda
va
Keltirilgan tavsiflarning ko‘rinishlari o‘zgarmas tok generatori xususiyatlarini aniqlab beradi.