ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ

ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ

Г.Туляганова, Қ.Абдрахимов

ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ

НАЗАРИЯСИ ВА АМАЛИЁТИ

Таълим йўналиши: 5А210201-Психология (Умумий психология)

Ўқув-услубий қўлланма

Тошкент-2018

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

МИРЗО УЛУҒБЕК НОМИДАГИ

ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ УНИВЕРСИТЕТИ

Г.Туляганова, Қ.Абдрахимов

ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ

НАЗАРИЯСИ ВА АМАЛИЁТИ

Таълим йўналиши: 5А210201-Психология (Умумий психология)

Ўқув-услубий қўлланма

Тошкент-2018

Г.Тўлаганова, Қ.Абдурахимов. Психологик хизмат назарияси ва амалиёти. Ўқув-услубий қўлланма. –Тошкент: “Ўзбекистон Миллий университети” нашриёти, 2018. - 138 бет.

Мазкур ўқув услубий қўлланма “Психологик хизмат назарияси ва амалиёти” курси давомида талабаларга психологик хизматнинг назарий ва амалий муаммолари ўрганиш методларинини ўргатиш, уларда психологик хизматни ташкил этиш ва йўлга қўйиш кўникмаларини шакллантиришдан иборат бўлиб, психологик хизматни ташкил этишни назарий ва амалий масалаларини кўриб чиқиш, уларни психологик амалиёт билан боғлаш, амалиётчи психологнинг қобилиятлари ва этикавий стандартларини муҳокама қилиш, турли хил ижтимоий соҳа ва ишлаб чиқариш тармоқларида психологик хизматни ташкил этишнинг аҳамиятини кўрсатиш, психологик хизматни ташкил этишдаги муаммоларни таҳлил этиш, фанинг асосий тушунча ва тамойилларини ўзлаштиришда талабаларда танқидий тафаккурни ривожлантиришга мўлжалланган.

Тақризчилар: - п.ф.н.,доц. Д.Илхамова

- п.ф.н.,доц. Р.Қудратуллаева

Масъул муҳаррир: п.ф.д. Д.Муҳамедова

Мазкур ўқув-услубий қўлланма Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети Ўқув-услубий Кенгашининг 2017 йил 27 декабрдаги 5-сонли мажлиси қарори билан нашрга тавсия этилган.

КИРИШ

Ижтимоий турмушнинг тобора инсон эзгу нияти билан мувофиқлаштириш маълум жиҳатдан психологик хизматни йўлга қўйиш ва уни такомиллаштиришга боғлиқ. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, амалий, хусусий аҳамиятга эга бўлган муоммоларнинг ечими билан шуғулланиш унинг назарий аҳамиятини камайтиришга олиб келиши мумкин. Худди шу сабабдан амалиёт жараёнида назарий хусусиятли масалаларни ўрганиш, янги маълумотлар олишга пухта негиз ҳозирласа, иккинчи томондан татбиқий жиҳатларни такомиллаштиришга имкон яратади.

Психологик айниятга айланган фикрлашнинг амалий ва назарий таркибларининг уйғунлашуви прогресс, цивилизация моҳиятини янгилик аломатлари билан кенгайтиришга замин ҳозирлайди. Шунинг учун амалий тафаккур ўта содда деган баҳолаш мезонидан воз кечиш, унинг имконияти, маҳсулдорлиги юксаклигига ишонч ҳосил қилган ҳолда йўл тутиш мақсадга мувофиқ. Инсоният томонидан тўпланган билимларни, кўникма ҳамда малакаларни ижтимоий турмушга тадбиқ этиш билан чегараланиб қолмасдан, балки мазкур жараёнларда янгича ёндашув, оригинал муносабат, вазиятга мос тушувчи экспериментал технологияни қўллаш мутлақо янги назарий маълумотларни эгаллашга зарур шарт-шароитлар туғдириши эҳтимол.

Ҳолбуки шундай экан, психологик хизмат кўрсатиш жараёнида ҳал қилинмаган психологик, ижтимоий психологик назарий муаммоларни тадқиқот қилиш икки ёқлама стимул, икки ёқлама таъсир, икки ёқлама интенсив фикрлаш, инсон-табиат муҳит контекстидаги масала ечимига муайян аниқлик киритишга муваффақ бўлган бўлар эди.

Ҳозирги даврнинг ўзига хос муаммоларни ўрганишга бўлғуси психолог мутахассисларга изланиш фаолиятини уюштиришга туртки, йўлланма бериш орқали фаоллаштириш ижобий натижа бериши шак-шубҳасиз. Назарий билимлар амалиётга амалий ечимни топмаган масалалар эса тадқиқот предметига айланиши магистратура босқичи талабаларига касбий тайёргарлиги учун муҳим аҳамият касб этади.

Психологик хизмат кўрсатиш назарияси ва амалиёти фани психодиагностика, психокоррекция, психотерапия соҳалари, социология, ижтимоий фалсафа ва статистика каби табиий илмий фанлар билан алоқадор.

Ишлаб чиқариш жараёнидаги ҳар хил психологик муаммоларни олдини олиш ва уларнинг ечимини топишда профлактик ва коррекциялаш мақсадида мунтазам қўлланилади.

Психологик хизмат назарияси ва амалиётининг долзарб муаммоларини ўрганиш жараёни замонавий педагогик технологиянинг “Кластер”, “Бумеранг”, “Матбуот конференцияси” сингари методлари орқали ҳамда слайдлар, мультимедиа намойишлари билан ўтказилади.

Семинар машғулотлари мавзу бўйича режа ва тавсия қилинган адабиётлар асосида ўтказилади. Магистр мустақил тайёргарлик кўриб, тўплаган билимларини дарс вақтида ҳимоя қилади. Семинар машғулотларини уюштириш бўйича тавсия қилинадиган тахминий мавзулар:

1. Психологик хизматнингн ташкил этиш тарихи, унинг ташкил этиш муаммолари.

2. Социал ташкилот (хизмат) фаолиятини режалаштириш.

3. Шахсни ўзини ўзи камол топтириши.

4. Амалиётчи психологнинг этикавий тамойиллари.

5. Амалиётчи-психологнинг махсус қобилиятлари.

6. Социал хизматда персонални бошқариш.

7. Психологияда экспериментал парадигма.

8. Психологияда кечинмалар муаммоси.

9. Терапевтик ўзаро таъсирлашув.

10. Индивидуал ва оилавий маслаҳат.

11. Гуруҳий психотерапия.

12. Психологик хизмат фаолиятининг йўналишлари.

Изоҳ: Мазкур рўйхатдаги мавзулардан семинар машғулотлари учун ажратилган соатлар ҳажмига мос ҳолда фойдаланиш тавсия этилади.

Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Талаба мустақил ишни тайёрлашда фаннинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:

- семинар машғулотларга тайёргарлик;

- дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;

- тарқатма материаллар бўйича маъруза қисмини ўзлаштириш;

- махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;

- талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бўлган фан бўлимлари ва мавзуларини чуқур ўрганиш;

- фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари;

- масофавий таълим.

Тавсия этилаётган мустақил ишларнинг мавзулари:

1. Кечинмалар психологияси.

2. Психологияда ўзини ўзи камол топтириш муаммоси.

3. Маънавият ва шахс марказлашув ёндошуви.

4. Гуманистик психологияда метод муаммоси.

5. Психолог ахлоқий тамойилларининг асосий компонентлари тузилмаси.

6. Болаларга комплекс психологик ёрдам кўрсатишда амалий психологнинг вазифалари.

7. Психологияда “куйиниш” феномени.

8. Ёшга кўра психологик маслаҳатни ташкил этиш хусусиятлари.

9. Психологик хизмат ва унинг самарадорлиги.

10. Интернат типидаги муассасаларда психолог ишининг ўзига хослиги.

11. Таълимда психологнинг касбий фаолияти тавсифи.

12. Бошқа мамлакатлардаги психологик хизмат тажрибалари.

13. Инқирозли ҳолатларда психологик ёрдам кўрсатиш.

14. Психологик хизмат кўрсатишни ташкил этиш эҳтиёжларини баҳолашда психологиянинг сифат методларини аҳамияти.

Изоҳ: Мазкур рўйхатдаги мавзулардан мустақил иш машғулотлари учун ажратилган соатлар ҳажмига мос ҳолда фойдаланиш тавсия этилади.

Фан мавзуларни ўтишда замонавий интерфаол методлардан кенг фойдаланиш, ўқув жараёнини янги педагогик технологиялар асосида ташкил этиш самарали натижа беради. Бу борада замонавий педагогик технологияларнинг “Кластер”, “Матбуот конференцияси”, “Бумеранг”, “Мунозарали дарс”, “Блиц”, “Суқротча баҳс”, “Ақлий хужум”, “Думалоқ стол” ҳамда мавзуларга доир слайдлардан фойдаланиш, дидактик ва ролли ўйин усулларини қўллаш назарда тутилади.

1-МАВЗУ: ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ ТУШУНЧАСИ. ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТАРИХИ, УНИ ТАШКИЛ ЭТИШ МУАММОЛАРИ.

Режа:

1. Психологик хизмат тушунчаси ва уни ташкил этиш тарихи.

2. Социал хизматда персонални бошқариш.

3. Психологик хизмат бўғинлари.

4. Психологик хизмат мақсади, мазмуни, объекти.

Психологик хизмат АҚШда 1800 йиллардан бошлаб ривожлана бошлади. АҚШнинг биринчи амалиётчи психологлари ўз-ўзини тарбиялаш муаммосини ўрганган экспериментал психологлардир. Америка мактабларида ақлий тараққиёт коэффицентини аниқлаш кенг тарқалиб, кейинчалик «Гайденс» хизматининг ривожланишига олиб келди.

Француз мактаб психологиясининг отаси Альфред Бине бўлиб, у бу соҳада 1894 йилдан бошлаб иш бошлаган. 1905 йилда Франция таълим вазирлиги Бинега умумий дастур бўйича ўқий олмайдиган болаларни текшириш муаммоси билан мурожаат қилади ва шу тариқа ақлий тараққиётда орқада қолган болаларни ажратадиган Бине-Симон тести яратилди.

1990 йилда Францияда мактаб психологик хизмати ташкил этилади. 1970 йилда Францияда психологик-педагогик ёрдам гуруҳлари психологик хизматнинг асосий турини ташкил этади. Бундай гуруҳлар мактаб психологияси бўйича бир мутахассис, таълим психологияси бўйича бир мутахассис, психомотор ривожланиш бўйича бир мутахассисни ўз ичига олади. Бундай бригада 800-1000 ўқувчига хизмат қилади, бир мактабда жойлашиб, бир неча мактабга хизмат қилиши мумкин.

1985 йилда Франция педагогик психологларининг функциялари аниқлаб берилди. Педагогик психолог шахснинг ҳар томонлама ривожланиши учун қўлидан келган барча ишларни қилиши керак, бунда у мазкур ишларга ўқитувчиларни ва ота-оналарни ҳам жалб этиши мумкин. Педагогик психолог ўз ишида лозим топса, мактаб ва оила тарбиясига қарши чиқиши мумкин, деб махсус таъкидланган.

Кўпчилик Шарқий Европа мамлакатларида мактаб психологик хизмати туман ёки вилоят психологик-педагогик марказлари шаклида ташкил этилган. Масалан, 1980 йилда Чехославакияда тарбия масалалари бўйича модда мактаб тўғрисидаги қонунга киритилди. Психологик хизматнинг асосий мазмуни – соғлом шахснинг ўсишини таъминлаш, шахс ривожланишидаги турли қийинчиликларни коррекция қилиш, касб танлаш муаммоларидир. Чехославакиядаги психолог маслаҳатчининг асосий функцияси психодиагностик фаолиятдан иборатдир.

Собиқ совет психологиясида болалар тарбияси ва таълимида психологиядан фойдаланиш борасида уринишлар педология доирасида вужудга келди. Педология ривожланаётган ва ўсаётган шахснинг барча биологик ва ижтимоий хусусиятларини қамраб олувчи фандир. 1936 йилда педологик қарашларини тўхтатиш ҳақида қарор қабул қилинди, шу билан бирга рус психологлари амалга ошираётган бола психологиясидаги ижобий изланишлар ҳам тўхтаб қолди. Фақат 60 йилларнинг охирига келиб, психологларнинг мактаб ишида амалий иштирок этиши қайта тикланди.

Эстон психологлари «тарбияси қийин» ўсмирлар учун махсус мактабларда иш олиб бордилар. 1984 йилда Москвада СССР ФА психология институтида «СССР да психологик хизмат муаммолари бўйича I умумиттифоқ анжумани бўлиб ўтди. Анжуманда мактабда психологик хизмат секцияси ҳам иш олиб борди.

Собиқ совет Иттифоқида биринчи бўлиб Эстонияда 1975 йилда мактабда психологик хизмат ташкил этилди (раҳбари Х.И.Лийметс, Ю.Л.Сыэрд бўлиб, тарбияси қийин ўсмирлар учун махсус мактабларда иш олиб бордилар). Россияда 1981 йилда мактабларда психолог штати очилди. И.В.Дубровина психологик хизматнинг ривожланишига улкан улуш қўшган, у ушбу мавзуда докторлик диссертациясини ёқлаган ва бир қанча асарлар муаллифидир.

1989 йилда Ўзбекистонда амалиётчи психологларнинг етишмаслиги сабабли Низомий номли ТДПУда амалиётчи психологлар тайёрлаш факультети очилди. Ўзбекистонда психологик хизматнинг ривожланишида М.Г.Давлетшин, Э.Ғ.Ғозиев, Б.Р.Қодиров, Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Ш.Р.Баратов,Э.Н.Саттаров, Ф.С.Исмагилова, З.Т.Нишанова, Н.С.Сафоев, Ф.И.Ҳайдаров, С.Х.Жалилова ва бошқалар ҳисса қўшганлар. 1998 йилда Ш.Р.Баратов “Таълим тизимида ва ишлаб чиқаришда психологик хизматни ташкил этишнинг психологик хусусиятлари” мавзусида докторлик диссертациясини ёқлаган.

Психологик хизматни 3 нуқтаи назардан қараб чиқиш мумкин:

1. Илмий нуқтаи назар.

2. Ташвиқот нуқтаи назар.

3. Амалий нуқтаи назар.

Фақат мана шу нуқтаи назарларнинг бирлигигина психологик хизмат предметини ташкил этади.

Илмий нуқтаи назар психологик хизматнинг методологик муаммоларини ишлаб чиқишни назарда тутади. Бу йўналиш ижрочиларининг асосий функцияси мактаб психологик хизматида ишнинг психодиагностик, психокоррекцион ва ривожлантирувчи методларини ишлаб чиқиш ва назарий асослашга бағишланган илмий тадқиқотларни ўтказишдан иборат.

Ташвиқот нуқтаи назари халқ таълими ходимларининг психологик билимлардан фойдаланишни назарда тутади. Бу йўналишда асосий ҳаракатлантирувчи шахслар бўлиб, педагоглар, методистлар, дидактлар майдонга чиқади.

Хизматнинг амалий нуқтаи назарини мактаб психологлари амалга оширадилар, уларнинг вазифаси – у ёки бу аниқ вазифани ҳал қилиш учун ота-оналар, ўқитувчилар, синф жамоаси, болалар билан иш олиб боришдан иборат.

Ҳозирги босқичда психологик хизмат фаолиятининг икки йўналиши: долзарб ва келажак йўналишлари мавжуд. Долзарб йўналиш ўқувчилар таълим тарбиясидаги қийинчиликлар, улар хулқ-атворидаги, мулоқотдаги ва шахси шаклланишидаги бузилишлар билан боғлиқ муаммоларни ҳал қилишга қаратилган.

Келажак йўналиши ҳар бир бола индивидуаллгини ривожлантиришга, жамиятда яратувчанлик ҳаётига психологик тайёрликни шакллантиришга қаратилган. Психолог педагогик жамоа фаолиятига ҳар бир ўқувчи шахси гармоник ривожланиш имкониятлари ҳақида асосий психологик ғояни олиб киради. Икки йўналиш ҳам бир-бири билан боғлиқ.

Коллежлардаги ва академик лицейлардаги психологик хизмат ўрта махсус таълимининг зарурий таркибий қисмидир. Бу хизматнинг зарурийлиги коллеж ва академик лицей эҳтиёжларидан келиб чиқади. Ҳар бир ўқувчида ҳаётга ижодий муносабат ва индивидуал хусусиятларнинг тараққиётини таъминлаганлигини психологик хизмат тўғри ташкил этилган дейиш мумкин.

Психолог ўзининг инсон хулқ атвори ва психик фаолияти, психик тараққиётнинг ёш қонуниятлари хақидаги касбий билимларига, уларнинг ўқувчилар ва катталар, тенгдошлари билан ўзаро муносабат хусусиятларига, ўқув – тарбия жараёнини ташкил этишга боғлиқлигига таяниб, болага индивидуал ёндашув имкониятларини таъминлайди, унинг қобилиятларини аниқлайди, нормадан четлашишларнинг бўлиши мумкин бўлган сабабларини психологик-педагогик коррекция қилиш йўлларини аниқлайди. Бу билан психологик хизмат мактабда ўқув тарбия ишининг маҳсулдорлигини оширишга, ижодий фаол шахсни шакллантиришга имкон беради.

Психологик хизмат уч асосий бўғиндан тузилган:

1) Аниқ ўқув муассасасида ишлайдиган болалар амалий психологи

1) Туман халқ таълими қошидаги ташҳис маркази.

3) Республика касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик ташҳис маркази.

Психологик хизмат ходимлари барча муаммоларни ҳал қилишда болани ҳар томонлама ва гармоник ривожланиш вазифаларига ва унинг қизиқишларига таянадидлар. Амалиётчи психолог ўз фаолиятини педагогик жамоа ва ота-оналар билан яқин алоқада амалга оширадилар. Психологик хизмат ўз фаолиятида тиббий, дефектологик ва бошқа хизмат турлари билан, бола тарбиясида ёрдам кўрсатувчи жамоачилик ходимлари билан яқин алоқада иш олиб боради. Барча мутахассислар билан муносабат тенглик асосида ва фикрларнинг бир-бирини ўзаро тўлдириши асосида қурилади.

Ўрта махсус, касб-ҳунар тизимидаги психологик хизматнинг мақсади – шахснинг ҳар томонлама гармоник камолоти, тўлақонли психологик тараққиётни таъминловчи қулай шарт-шароитлар яратишдан иборатдир.

Психологик хизматда тадқиқот ва таъсир ўтказиш объекти мактабгача ёшдаги болалар, ўқувчилар, махсус ўқув юрти ва олий мактаб, коллеж талабалари, ўқувчилар, ота-оналар бўлиб ҳисобланади, уларни алоҳида ёки гуруҳий шаклда тадқиқ қилиш мумкин.

Психологик хизматнинг мазмуни:

а) психопрофилактика,

б) психологик маориф ва маърифат,

в) психодиагностика,

г) психик ривожланитириш ва психокоррекция,

д) психологик консультация.

Психологик хизмат методлари турли туман бўлиши мумкин:

а) халқ таълими ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими ходимлари, ўқувчилар, талабалар билан маърузалар туркуми ва треннинг машғулотлари ўтказиш ва аҳолининг психологик маданиятини ўстириш мақсадида;

б) илмий оммабоп адабиётларни яратиш ва уларни тарқатиш;

в) оммавий ахборот воситаларида чиқишлар;

г) психодиагностик тадқиқотлар ўтказиш, методикалар ишлаб чиқиш (тест савол варақаси, тажриба, кузатиш, суҳбат ва бошқалар);

д) психологик маслаҳат бериш;

е) пcихологик консилиумлар ўтказиш;

ж) таълим ва тарбия берувчи дастурлардан фойдаланиб психодрама, психокоррекцион тренингларни амалга ошириш;

з) психологик тадқиқот объектининг психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўқув дастури, ўқув тарбия режаларини таҳлил қилиш ва ҳоказолар.

Психологик хизмат хақида Низом 6 бўлимдан иборат. Улар:

1. Умумий қоидалар.

2. Психопрофилактик ишлар.

3. Психодиагностик ишлар

4. Ривожлантирувчи ва коррекцион ишлар.

5. Психологнинг маслаҳат бериш ишлари.

6. Психологик хизмат ходимларининг масъулияти акс этган.

Умумий қоидалар қуйидаги бандларни ўз ичига олган.

1. Психологик хизмат халқ таълими ва олий ўрта махсус таълим тизимининг муҳим таркибий қисми ҳисобланади.

2. Психологик хизмат мутахассислари барча муаммоларни ҳал қилишда ҳар қайси шахснинг (педагог, ўқувчи, талаба, ота-она) манфаати ва унинг ҳар томонлама гармоник ривожланишидан келиб чиққан ҳолда ёндашади.

3. Психологик хизмат мутахассислари ўз фаолиятиларини тиббиёт ходимлари, дефектологик хизмат, муҳофаза қилиш ташкилотлари, муайян комиссиялар, балоғатга етмаган ўсмирлар инспекцияси, ота-оналар қўмитаси, ишлаб чиқариш жамоаси, жамоатчилик билан узвий алоқада амалга оширадилар.

Амалиётчи психологлар ўқитувчига берилган барча имтиёзлардан фойдаланиш ҳуқуқига эга. Уларнинг меҳнат таътили муддати барча ўқитувчилар билан баробардир. Ўқувчилар сони 500 гача бўлган мактабларда 1 штат бирлиги психолог ишлаши зарур.

Касб-ҳунар коллеж-ларида ўқувчилар сони 150 та бўлса, 1 штат бирлиги психолог ишлаши зарур. Боғчаларда ҳар 1 боғчада 1 психолог ишлаши мақсадга мувофиқ.

Олий ва ўрта махсус, халқ таълими тизимидаги психологларнинг фаолияти, психологик маслаҳат ва муаммоланинг ижтимоий-психологик фаол усуллари, психокоррекцион, психодиагностика, ижтимоий, педагогик, болалар психологияси соҳалари бўйича умум психологик тайёргарлик олган, психологик ихтисосга эга бўлган мутахассислар томонидан амалга оширилади.

Таянч тушунчалар: Гайденс хизмати, илмий нуқтаи назар, амалий нуқтаи назар, ташвиқот нуқтаи назар.

2-МАВЗУ: ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ ФАОЛИЯТИНИНГ НАЗАРИЙ-МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ.

Режа:

1. Психологик хизматнинг назарий асослари.

1. Психологик хизматнинг методологик асослари.

3. Ўзини ўзи тартибга солиш тамойили.

Маълумки, ижтимоий психология фанида айнан психологик хизмат муаммосига бағишланган ва унинг барча йўналишларини батафсил баён этишга қодир илмий адабиётлар етарли бўлмаса-да, бугунги кунда фан оламида ва жамият тараққиётида психологик хизмат муаммосининг зарурлигини кўрсата олувчи ва унинг "методологик илдизларини" асослаб бера олувчи илмий тадқиқодларни алоҳида қайд этиш мумкин.

Мазкур адабиётларни таҳлил қилар эканмиз, улардаги психологик хизмат методологиясига тааллуқли айрим умумий жиҳатларни ижтимоий психология фани нуқтаи назаридан тадқиқ қилишимизга тўғри келади.

Чунончи, барча тадқиқотчилар ҳам ижтимоий, психологиянинг методологик тамойилларига амал қилган ҳолда психологик хизмат учун муҳим бўлган у ёки бу жиҳатни назарий-илмий тарзда асослаб берадилар. Булар ичида психологик хизматнинг муваффақиятли ташкил этилиши учун муҳим назарий-илмий аҳамият касб этувчи ижтимоий психологик вазафаларни аниқлашга қаратилган тадқиқотларни Г.М.Андреева, М.Г.Давлетшин, Ю.М.Забродин, Д.Карнеги, В.М.Каримова, Б.Д.Паригин, Т.В.Снигирева, А.В.Филиппов, П.Н.Шихирев, Ғ.Б.Шоумаров, В.А.Ядов, Э.Ғ.Ғозиевлар; шахс фаоллиги билан боғлиқ тадқиқотларни К.А.Славская, Э.А.Ануфриев, Л.П.Гримак, Б.Ф.Ломов, Н.С.Лейтес, Э.А.Голубева, Б.Р.Қодиров, А.И.Липкина, В.А.Петровский, С.Л.Рубинштейн, Б.Р.Қодировлар; ижтимоий установка билан боғлиқ тадқиқотларни А.Г.Асмолов, Ш.А.Надирашвили, Д.Н.Узнадзе, П.Н.Шихиревлар; ижтимоий эҳтиёжлар ва фаолиятдан қониқиш билан боғлиқ тадқиқотларни Л.И.Божович, А.А.Братко, В.К.Вилёнас, Б.И.Додонов, Т.А.Китвел А.Ҳ.Масловлар; талим муассасаларида психологик хизмат моделини тадқиқ қилишга бағишланган тадқиқотларни М.С.Бреинштейн, Л.В.Дубровина, У.В.Кала, В.В.Рудик, Х.О.Леймец, Г.О.Маттес, Ю.М.Пратуивич, Ю.Л.Сиердлар; меҳнат жамоаларида психологик хизмат вазифаларини белгилашга қаратилган тадқиқотларни В.И.Герчиков, О.И.Зотова, К.Изард, Г.А.Ишутина, Г.А.Ковалев, А.Леонова, В.Г.Лоос, И.И.Попова, В.Д.Паригин, Т.И.Саксакулм, С.М.Сайлуслар ҳамда оилавий ҳаётни ташкил этишдаги психологик хизмат учун муҳим жиҳатларни асослашга қаратилган тадқиқотларни М.Аргой, А.А.Бодалев, В.В.Столин, В.М.Каримова, С.В.Ковалев, Н.А.Соғинов, Ғ.Б.Шоумаровларнинг илмий изланишларини алоҳида қайд этиш мумкин. Бу эса психологик хизматнинг бугунги кундаги айрим долзарб жиҳатлари, муаммолари ва унинг ечимлари ҳақида ўйлашга, фикр мулоҳаза юритишга ва ўз тадқиқотимиз вазифаларини белгилаб олишга назарий - илмий ва методологик манба сифатида ёрдам беради, деб ўйлаймиз. Ижтимоий психология методологияси, принциплари ва вазифаларини белгилашга қаратилган тадқиқотлар мазмунида психологик хизмат муаммосининг ҳам маълум маънода яшириниб ётганлигини кўрамиз. Зеро, бугунги кунгача яратилган барча ижтимоий психологик принципларнинг асосий мезонлари бўлган "шахс ва фаолият бирлиги", "онгнинг фаолиятда тараққийси", "муомала", "индивидуал ёндошув" "муносабат", "туннуш тарзи", "ижтимоий установка", "борлиқни объектив ва субъектив акс эттириш", "жамоа", "ижтимоий қониқиш", "ижтимоий хулқ-атвор" кабиларнинг жамиятдаги амалий ўрни ва истиқболини психологик хизмат тадбиқисиз тўлиқ тасаввур этиб бўлмайди. Айниқса, олимлар томонидан бугунги кунда ижтимоий-психологик ҳодисаларга инсон тараққиёти ва қадриятлари асосида ёндошув муаммосининг М.Г.Андреева, Ю.М.Забродин, Д.Карнеги, Э.Ғозиев, В.М.Каримова, И.С.Кон, C.И.Коралев, Б.Д.Паригин, Э.В.Шорохова, Б.Шоумаров ва шахс ва фаолият уйғунлигини таъминлашга хизмат қилувчи психологик ёндашувни таъминлаш муаммосини Абулханова-Славская, Ж.Брунер, Л.С.Вигоцкий, М.Г.Давлетшин, У.Джемс, А.Г.Ковалев, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн, В.А.Токарева, Д.И.Фелдиштейн, Э.Фромм, Б.Р.Қодировлар томонидан ўртага ташланиши психологик хизмат методологияси ҳақида жиддийроқ ўйлашни ва мулоҳаза юритишни тақозо этмоқда.

Бугунги психология фани тараққиёти аньаналари билан боғлиқ инсоннинг амалий психологиясини, унинг жамиятдаги ижтимоий фаоллиги ва ижтимоий табиатидан ажратиб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан, инсон омилларини ва унинг жамиятдаги ижтимоий жараёнларини тўғри ва самарали бошқариш жараёни жамиятга ва жамият аьзоларига психологик хизмат кўрсатиш муқаррарлигини талаб қилади. Ваҳоланки, иқтисод, ҳуқуқ, этика, этнография, тарих, социология ва шу каби барча фанларнинг ўзаро мустаҳкам ҳамкорлиги натижасида инсон психологиясининг амалий муаммолари ҳал этилиши лозим.

Ҳозирги замон ижтимоий психологик тадқиқотлар масаласи, айниқса унинг амалий вазифалари социал психология фанининг марказида турувчи психологик ва социологик ёндашув йўналишлари асосида ҳал қилинмоқда. Масалан, Америка ва бошқа барча ғарб давлатларида икки хил ижтимоий психология: "психологик ижтимоий психология" ва "социологик ижтимоий психология" мавжуд. Бу йўналишлар бир-бирига ўхшаса-да, уларнинг бир-биридан фарқли жиҳатлари ҳам мавжуд. Яъни, психологик ижтимоий психология шахс ва фаолият, муомала, шахслараро муносабат, шахснинг ижтимоий-психологик тузилиши, шахснинг когнитив, конатив, хулқ-атвор имкониятларини ўз ичига олган ижтимоий установкалар, шахс ва жамоанинг ижтимоий-руҳий кечинмалари каби муаммолар устида тадқиқот олиб боришни мақсад қилиб олган бўлса, социологик ижтимоий психологияда эса кўпинча жамиятнинг ижтимоий қатламларини таҳлил қилиш халқлар психологияси, оммавий ҳодисалар психологияси, синфлар, гуруҳлар, гуманистик психология кабиларга алоҳида урғу берилади. Психологик хизмат методологияси эса кўпроқ биринчи йўналиш – "психологик ижтимоий психология" асослари замирида таркиб топтирилади. Гап шундаки, ҳар бир фаннинг ривожланиши янги далиллар асосида илмий йўналишни очиб берувчи методик қурилмаларнинг тузилиши билан бевосита боғлиқдир. Чунки, аниқ методология бўлмаган соҳада аниқ амалий натижалар ҳам бўлмайди. Зеро, ижтимоий психология фанининг яна бир муҳим янги вазифаси психологик хизмат методологияси билан боғлиқ назарий, амалий ва эмпирик йўналишдаги тадқиқотлар кўламини белгилашнинг бугунги кунгача нечоғлик ҳал қилинаётганлигини таҳлил қилишга тўғри келади. Бу борада психология оламида ҳанузгача аниқ ва мукаммал тарзда ишлаб чиқилган ва расмий тарзда тан олинган ягона илмий йўналиш ёки концепциянинг қабул қилинмаганлиги аён бўлса-да, илғор ғарб психологлари, МДҲ и психологлари ва Ўзбекистон психологлари томонидан олиб борилган ва олиб борилаётган фан олами учун ўзига хос салоҳиятга ва нуфузга эга бўлган тадқиқотлар мавжудки, улар қайсидир жиҳати билан психологик хизмат модели ва унинг психологик ҳимоя воситаси сифатидаги моҳияти, аҳамияти ва ижтимоий истиқболлари ҳақидаги илмий-амалий тасаввурларимизни шакллантиришга асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Илмий адабиётлардан бизга маълум бўлишича, ижтимоий психологик хизмат методологиясининг умумий йўналишлари Ғарб ижтимоий психология намоёндалари тадқиқотларини қуйидагича изоҳлаш мумкин: В.Вундтнинг 1900 йилда чоп этилган "Халқлар психологияси" номли йирик (ўн томлик) эпик асари ижтимоий психология йўналишларини ёрқинлаштиришга хизмат қилиб, инсон маънавияти, маданияти ва мафкурасини ўрганишнинг мураккаб томонларини очиб берди. Таниқли инглиз ипсихологи Вилям Макдугаллнинг 1908 йилда ёзилган "Ижтимоий психологияга кириш" асаридаги "ижтимоий хулқ-атвор инстинктлари" назарияси фрейдизмга қарши ўлароқ инсон инстинктлари ва фаолият уйғунлигини таъминлаш муаммосини ёритишга илк бор асос бўлиб хизмат қилди. Бинобарин, Э.Фромм, Ж.Саливен, В.Шутц, Г.Шепарде, В.Баён каби олимлар томонидан гуруҳлар психологияси назариясини яратишга асос солинди. Бунда турли хил ижтимоий психологик тренинглар орқали гуруҳдаги шахслараро муносабатлар билан боғлиқ психологик иқлимни камол топтириш йўлларининг илк бор кўрсатилиши меҳнат жамоаларидаги ижтимоий психологик хизмат вазифаларини белгилаш учун маълум даражадаги эмпирик маълумот сифатида хизмат қилиши мумкин.

Ғарбда яратилган когнитивизм доирасидаги назариялар психологик хизмат методологияси учун муҳим аҳамиятга эга. Чунончи, Л.Фестингернинг когнитив диссонанслар назарияси (инсоннинг фаолият объектига нисбатан хулқ-атвори ёки муносабатини онгли равишда ўзгартиришга асосланган), Т.Нюхомнинг ҳамкорлик коммуникатив назарияси (ўзгаларга ва умумий фаолият объектига ижобий муносабатларни таркиб топтиришга асосланган), Ч.Осгуд ва П.Таненбауманинг "конгруентлик" (инсон когнитив тузилиши асосидаги объектни баҳолашга қаратилган) назарияси, Г.Олпорт, А.Маслау, К.Роджерс каби ижтимоий психологларнинг гуманистик доирадаги қатор тадқиқий изланишлари шулар жумласидандир. Яна шуни қайд этиш керакки, америкалик таниқли психолог Абраҳам Харорд Маслаунинг "Инсонга бир бутун ёндашув концепцияси" психологик хизмат жараёнида инсонни тушуниш ва ижтимодй мотивацион ривожлантириш муаммоси устида тадқиқотлар олиб борилиши учун муҳим аҳамият касб этади. Маслаунинг фикрича, инсоннинг барча туғма потенциал имкониятлари фақатгина ижтимоий шарт-шароитнинг яратилиши билан рўёбга чиқиши ва камол топиши мумкин. Албатта, мазкур фикрларнинг не чоғлиқ ҳақиқат эканлигини бугунги кунда ҳар бир инсоннинг ўзига хос ва унинг ижтимоий - тараққиётини таъминлашга хизмат қилувчи имкониятлари кўламини ўрганиш ва тарбиялашни асосий вазифа қилиб олган психологик хизматнинг ташкил этилишини мунтазам кузатишларимиз натижалари тасдиқлаб турибди.

А.Маслоу фан оламида ўзига хос "мотивацион тизимнинг иерархик модели" ни яратдики, унга мувофиқ индивид хулқ-атворидаги ижтимоий жиҳатдан муҳим бўлган юқори эҳтиёжларнинг йўналиши қуйи эҳтиёжларнинг қай тариқа қондирилиши асосидагина таркиб топиши мумкин. Бу жараён қуйидаги тартибга эга:

1) Физиологик эҳтиёжлар.

2) Хавфсизлик эҳтиёжлари.

3) Меҳр ва садоқат эҳтиёжлари.

4) Тан олиш ва баҳолаш эҳтиёжлари.

5) Ўз-ўзини ҳар томонлама ривожлантириш эҳтиёжлари.

Дарҳақиқат, мазкур иерархик тизим мотивациясининг илмий жиҳатдан асослаб берилиши биринчидан, ижтимоий психологиядаги эҳтиёжлар ва мотивлар билан боғлиқ қатор тадқиқотларга ҳамоҳанг бўлса, иккинчидан, мазкур йўналишдаги психологик хизмат методологиясини яратиш учун алоҳида истиқболга эга. Чунки, психологик хизматда инсоннинг ижтимоий эҳтиёжлари муаммоси илмий жиҳатдан тўғри талқин қилиниши ва тўғри йўналтирилиши лозим. Бу борада қатор таниқли социолог, психолог ва файласуфлар томонидан эътироф этилган илмий мулоҳазаларга таяниш мумкин. Масалан, Д.Н.Узнадзенинг "... эҳтиёж тушунчаси ... тирик организм учун зарур бўлган ва айни пайтда қўлга киритилмаган барча нарсаларга тааллуқли" ва М.С.Каган, А.В.Маргулис, Е.М.Эткиндларнинг "эҳтиёж бу-керакли нарсаларнинг етишмаслик оқибати", В.А.Ядовнинг "эҳтиёж-инсон шахси ва организм фаолияти учун керак бўлган зарурат ва етишмовчилик маҳсули" Л.И.Божовичнинг "эҳтиёж-индивид организми ва у шахс тараққиёти учун муҳим бўлган зарурат". А.В.Петровскийнинг "эҳтиёж – жонли ҳаёт кечиришининг конкрет шарт-шароитларига унинг қарамлигини ифода этувчи ва бу шарт-шароитларга нисбатан унинг фаоллигини вужудга келтирувчи ҳолатдир" каби фикрлари шахс тараққиётини таьминлаш йўлида эҳтиёжларнинг биологик ва ижтимоий уйғунлигини ҳисобга олган ҳолда психологик хизматнинг навбатдаги вазифаларини белгилаш имконини беради.

Психологик хизмат методологиясини яратишда инсоннинг ҳиссий ҳолатини тушуниш ва унинг ўз меҳнати маҳсулларидан ижтимоий қониқиш жараёнини таҳлил қилиш ва ривожлантиришга бағишланган айрим тадқиқотларнинг ўрни ва истиқболига ҳам алоҳида эътиборни қаратиш лозим, деб ўйлаймиз. Масалан, Ф.Херцберг ва унинг издошлари томонидан меҳнат фаолиятини ташкил этишдаги эмоциоген фарқланиш механизмлари тадқиқ қилинди. Мазкур изланиш маҳсулига кўра меҳнат фаолиятини ташкил этишда ижодийлик, мустақиллик, ўз-ўзини билиш, ривожлантиришга қаратилган тадбирларга эътибор берилса шахс фаолияти унумдорлигига ижобий таьсир этувчи ҳиссий кечинмаларни ва аксинча, фақат техник жараёндангина иборат бўлган меҳнат шароити яратилса шахс фаоллигига салбий таьсир этувчи ҳиссий кечинмаларнинг намоён этилиши кузатилади. Дарҳақиқат, фаолиятнинг бажарилишига нисбатан ижобий-ҳиссий кечинмалар шакллантирилмас экан, фаолият маҳсули ҳам инсоннинг ўз фаолиятидан ижтимоий маьнодаги қониқиши ҳам ниҳоятда паст савияда бўлади. Психологик хизмат эса, бизнингча, худди ана шу ерда ўз таьсирини, яьни фаолиятдан ижтимоий қониқиш жараёнини маълум даражада юқори савияга кўтара олиш саньатини кўрсатиши лозим.

Ишчи-ходимларнинг меҳнатдан қониқиш муаммоси устида олиб борилган айрим тадқиқотлар натижаси психологик хизматнинг методологик моделини лойиҳалаштиришга хизмат қилса ажаб эмас. Ғарб ижтимоий психология оламида, айникса Америка психологлари наздида эса меҳнатдан қониқиш "қатор ижтимоий установкаларининг ўзаро бир-бирига чамбарчас боғлиқлиги" "меҳнат жараёнини субъектив баҳолаш билан боғлиқ эмоционал ҳолатларнинг намоён бўлиши" сифатида талқин қилинади ва меҳнат фаолиятининг ижтимоий қимматини оширишга қаратилган психологик хизмат учун муҳим илмий-амалий тавсиялар берилади.

Албатта, меҳнатдан қониқиш жараёнини тўлиқ таҳлил қилиш бизнинг вазифамизга кирмайди. Шунинг учун,биз фақат "меҳнатдан қониқиш"ни ижтимоий психологик жараён сифатида тадқиқ қилган айрим психологик тадқиқотларни психологик хизматнинг методологик вазифаларидан келиб чиққан ҳолда қайд этишимиз мумкин. Бинобарин, венгриялик психологлар Балинт ва М.Муранинг тадқиқотларида психологик хизмат вазифасини аниқлашга қаратилган шахсларнинг ўз ишидан қониқишини таьминлаш ва ўз ишидан (яьни ўз фаолиятидан) қониқмаслик ҳолатини бартараф этиш йўллари кўрсатилади. Шунингдек, бу олимларнинг илмий талқинича, ҳар бир ишчи-ходимнинг ўз ишидан қониқиши унинг кайфиятини, фаоллигини таьминласа, ишдан қониқмаслик эса корхонада юз берувчи айрим фавқулотда бахтсиз ҳодисаларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Дарҳақиқат, бугунги кунда деярли барча корхоналарда бахтсиз ҳодисалар жуда кўп учрамоқда. Уни камайтириш ва олдини олиш эса, ҳамиша ҳам муваффақиятли ҳал қилинаётгани йўқ. Бунинг учун эса муаммонинг ижтимоий психологик илдизлари ҳақида чуқурроқ ўйланса юзлаб, балки минглаб одамлар ҳаёти, саломатлиги ва ижтимоий-руҳий мавқеи сақлаб қолиниши мумкин. Бу ўринда айтиш мумкинки, психологик хизматнинг ташкил этилиши энг биринчи навбатда корхоналарда юз берувчи бахтсиз ҳодисалардан сақланиш ва ҳимояланиш воситаси сифатида ўта муҳим ижтимоий аҳамият касб этади. Афсуски, бундай хизматни ташкил этиш жуда кўпгина меҳнат муассасаларида ҳозиргача ижтимоий муаммо бўлиб келмоқда.

Психологик хизмат методологияси учун индивидуал психологик фарқланиш назариясининг яратилишини ва бу борада ўнлаб йирик тадқиқотларнинг мавжудлигини муҳим манбалардан бири cифатида ҳеч муболағасиз эьтироф этиш мумкин. Дифференциал психологиянинг маҳсули бўлган бу йўналиш, даставвал, немис психологи В.Штерн номи билан бевосита боғлиқдир, У ўзининг 1901-йилда ёзган "Индивидуал фарқланиш психологияси ҳақида" номли асарида ҳар бир индивиднинг ўзига хос психологик олами мавжудлигини экспериментал тарзда тадқиқ қилади.

Ф.Гальтон, А.Бине, А.Ф.Лазурский, Д.Кеттелл каби олимлар бу соҳада янги биро йўналишни кашф қилдилар. Шундан сўнг дифференциал психология ҳар бир индивид, ёки гуруҳдаги қизиқишлар, установкалар, ҳиссий қўзғалишларни фарқлаш объекти сифатида майдонга чиқди ва унинг бугунги психологик хизмат методологияси учун аҳамиятли томони шундаки, ҳар бир индивид ёки шахснинг ўзигагина хос психологик параметрларини аниқлаш ва тегишли илмий мулоҳаза юрита олишга хизмат қилувчи комплекс тестлар,усуллар ва методикалар мажмуаси яратилди.

Бинобарин, чет эл илғор психологиясида психологик хизмат методологияси учун муҳим ўрин тутувчи қуйидаги йўналишларга асос солинди:

Л.Терстон, Дж.Гилфорд томонидан яратилган "Мультифактор" назариясига биноан бирламчи ақлий қобилиятлар (идрок тезлиги, хотира ассоциациялари ва ҳоказо ) нинг ҳар бир индивиддаги таркиб топганлик кўлами тадқиқ қилинди ва шу асосда ҳар бир шахс фаолиятига алоҳида ёндашувни тақозо этувчи психологик хизматнинг методологик принциплари ишлаб чиқилди. Умуман, психологияда индивидуал фарқланишнинг 56 хил йўналишидаги типи маълум ва машҳур. Масалан, объектив ва субъектив тип (А.Бине тажрибаларида қайд этилган) фикрловчи фаол тип, рационалистлар ва эмпириклар (Джемс тадқиқотлари бўйича) "чуқур-тор" ва "майда-кенг" тип, (Г.Гросс, назарий, иқтисодий, эстетик, ижтимоий, сиёсий, диний типлар (Е.Шпрангер тадқиқотлари бўйича); шизоид ва циклоид типлар (Е.Кречмер тадқиқотлари бўйича); экстроверт ва интроверт типлар (К.Т.Юнг ва Г.Ю.Айзенк) ҳақидаги эмпирик маълумотларнинг қайд этилиши шулар жумласидандир.

Б.М.Теплов, В.С.Мерлин, В.Д.Небилицин, Б.Р.Қодиров ва уларнинг шогирдлари томонидан олиб борилган эмпирик тадқиқотлар мазмуни ижтимоий психология ва ижтимоий психологик хизмат учун муҳим бўлган ҳар бир шахснинг (индивиднинг) табиий ва туғма сифатларини, олий нерв фаолиятининг ўзига хос қобилият элементларини ва унга таьсир этувчи таълим-тарбия, ташқи муҳит ва фаолиятнинг нечоғлик ташкил этилиш жараёнини мукаммал ўрганиш ва уни ижтимоий мақсадлар асосида ривожлантириш йўлларини белгилаш учун катта имконият яратди. Мазкур имкониятлар инсондаги у ёки бу фаолиятни бажаришга бўлган иқтидор куртакларини ўрганишни ва шу асосда шахс фаоллигини камол топтириш учун асос сифатида хизмат қилиши мумкин. Фаолиятни муваффақиятли ташкил этиш учун индивидуал хусусиятлар, яъни ҳар бир шахс темпераменти ва индивидуал услубига ҳам боғлиқ. Меҳнат ва ўқув фаолияти жараёнида ушбу ҳолатни кузатиш, таҳлил қилиш ва ривожлантириш билан боғлиқ усуллар мажмуасининг ишлаб чиқилиши психологик хизматнинг муҳим вазифаси эканлигидан далолатдир.

Шахс фаолиятига индивидуал ёндашув йўналиши билан боғлиқ психологик хизматнинг маълум методологик тамойилларини илмий-татбиқий жиҳатдан асослаб берувчи олим Н.С.Лейтес маълумотларига қараганда, асаб тизими нисбатан кучсиз бўлган кишиларда кўпинча бир хилдаги ишнинг бажарилишида маълум афзалликлар борлиги аниқланган: уларнинг юқори сезгирлиги таъсирчанлик муваффақиятини таьминлайди, лекин у ёки бу фаолият жараёнидаги фавқулотда ва кучли қўзғалувчилар асосида намоён бўлувчи вазиятларда кучсиз типдаги кишилар айнан ўзларининг физиологик хусусиятларига кўра ишни уддалай олмай қолишлари мумкин.

Чунончи, асаб тизими типи анча кучли бўлган кишилар бир хил, анча суст типдаги кишилар эса бошқа хил вазифаларни бир мунча осон ҳал қиладилар. Асаб тизимининг кучи бўйича фарқланадиган кишилар бир хилдаги вазифани ҳал этишга кўпинча ҳар хил йўллар билан боришлари кераклигини Н.С.Лейтес ўз асарларида ҳар томонлама асослаб бердики, бу психологик хизматда ҳисобга олиниши мумкин бўлган муҳим жараёндир. Зеро, фаолият унумдорлиги инсоннинг ўз потенциал имкониятлари кўламидан оқилона фойдаланишнинг маҳсулидир. Э.А.Климов, В.С.Мерлин, В.М.Русалов, Б.М.Теплов тадқиқотларида ҳам шахс темпераменти асосида унинг машғул бўлган у ёки бу фаолиятни муваффақиятли бажаришдаги индивидуал услубнинг белгиланиши зарурлигини илмий жиҳатдан асослаб берувчи маълумотлар бор. Жумладан, Климовнинг эмпирик маълумотлари бир неча станокда ишлашда асаб тизимидаги" ҳаракатчан тип"даги ҳам, "ҳаракатсиз тип"даги ходимлар ҳам бирдек юқори даражадаги ишлаб чиқариш муваффақиятларига эришиш мумкинлигини тасдиқлайди. Бунинг асосий сабаби эса, бир хил меҳнат вазиятида турлича ҳаракат йўналишини танлай билиш ва амалга оширишдир.

Умуман, юқорида қайд этилган олимларнинг умумий фикр-мулоҳазаларига кўра индивидуал услубнинг шахсда дарров пайдо бўлмаслиги, балки кўпинча стихияли тарзда (яьни,индивидуал-ҳиссий асаб сифатлари ёрдамида) пайдо бўлиши қайд этилади. Демак, ҳар бир шахсга психологик хизмат давомида ўз имкониятлари ва фаолият талаби уйғунлигини таьминлаш йўлларини излаш асосида ёндашилса мазкур шахс фаолиятидаги индивидуал услубнинг таркиб топиши тобора ривожланиб, такомиллашиб боради. Бу эса, ўз навбатида шахс ва жамиятнинг ижтимоий тараққиётига ижобий таьсир кўрсатади.

Муассасадаги амалий психолог ҳар бир шахс фаолияти ҳамкорлигини ташкил этиш жараёнида ушбу имкониятларни ҳисобга олиши орқали ижтимоий-психологик ютуқларга эришиши мумкин. Таълим ва меҳнат фаолияти муваффақиятларини таҳлил қилишга қаратилган кузатишларимиз натижалари ҳар бир шахсни фаолиятдаги муваффақиятсизликларга нисбатан муҳофазаланиш (ҳимояланиш) қуроли сифатида ҳар бир ўқувчи ва ишчи ходим учун характерли бўлган индивидуал услуб мезонларини ишлаб чиқиш ва унинг психологик хизмат жараёнида янада такомиллаштириш йўлларини излашга даъват этди.

Шахс индивидуал фарқланишининг ижтимоий қимматини тадқиқ қилиш муаммоси К.К.Платонов асарларида бир қадар кенгроқ кўламда қайд этилади. К.Платоновнинг методологик хизмати шундаки, у инсон ижтимоий индивидуал оламини тушунишнинг қуйидаги тўрт мезонини ишлаб чиқди ва шахс ижтимоий индивидуал фарқланиш моҳиятини тушуниш учун муҳим бўлган ушбу ижтимоий мезонларнинг назарий-илмий концепциясини яратди.

Профессорлар: Э.Ғозиев, Л.Турсунов, Ж.Икромовларнинг "ХХ аср ва шахс камолоти" мавзусидаги маълумотларида ҳам психологик хизмат кўрсатишда муҳим аҳамият касб этувчи индивид, шахс ва субъект тараққиётининг тадқиқотида қуйидаги ҳолатларга жиддий эътибор бериш зарурлиги уқтирилади:

- инсон ривожланишининг детерминатори ҳисобланган асосий омиллар ва шарт-шароитлар (ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, мафкуравий, педагогик ва яшаш муҳити омиллари);

- инсоннинг ўзига тааллуқли, асосий тафсилотлар, унинг ички конуниятлари, механизмлари, эьтиқод босқичлари барқарорлашуви ва инволюция;

- инсон яхлит тузилишининг асосий таркиблари, уларнинг ўзаро алоқалари, шахснинг ташқи таьсирларга жавоби ва муносабати, тараққиёт жараёнида уларнинг такомиллашуви. Дарҳақиқат, ҳар бир инсоннинг ўз индивидуал оламида содир этилаётган барча маьнавий ва руҳий кечинмаларини у яшаб турган жамият истиқболларига мос тарзда тадқиқ қилмай туриб шахс ва фаолият, шахс ва жамият, шахс ва индивидуаллик ўртасидаги ижтимоий мутаносибликни таьминлаб бўлмайди. Зеро, психологик муҳофаза воситаси сифатида тадқиқ қилинаётган ижтимоий психологик ҳимоя фалсафаси ҳам шуни тақозо этмоқда.

"Инсоннинг индивидуаллик даражаси яна шу билан ифодаланадики, ундаги фаолиятнинг усуллари ва воситалари ҳеч қачон тайёр ҳолдаги барча учун бир хил умуминсоний тажрибалардан иборат бўла олмайди. Ҳар бир инсон ўз индивидуал сифатлари ва филогенездаги хусусиятлари асосида ижтимоий фаоллик тақозо этган фаолиятнинг мустақил субъектига айланиб боради. Бу билан жамият ҳар бир индивиднинг ўз ҳаётий пойдевори учун муҳим бўлган "ғиштни ўзи барпо этишида ижтимоий шарт-шароит яратиб беради". Бундай шарт-шароит эса ҳар бир шахснинг умумий ва махсус индивидуал имкониятлари кўламини ижтимоий-психологик жиҳатдан таҳлил қилиш ва тобора камол топтира бориш йўлларини излаш асосидагина қарор топтирилиши мумкин.

Яна шуни қайд этиш керакки, психологик хизмат методологияси вазифаларини тадқиқ қилинар экан, ижтимоий психологияда маълум ва машҳур бўлган "Установка"," Ижтимоий установка" муаммоларига бағишланган тадқиқотларга тўхталмай иложимиз йўқ. Чунки, психологик хизмат жараёнининг психологик ҳимоя воситаси сифатидаги асосий вазифаларини ижтимоий установка тадқиқисиз тасаввур этиб бўлмайди.

Бинобарин, установка (психологияда) шахснинг муайян фаоллигини (идрок, тафаккур, мақсадга мувофиқ ҳаракатлар ва ҳоказо) бажаришга қаратилган, аввалги тажрибаси билан белгиланган тайёргарлиги кишининг уни муайян тарзда ҳаракатга ундовчи тайёргарлик формаси ҳисобланади.

Психологик хизматнинг назарий ва методологик асослари ҳақида гап борганда психологик хизмат объекти ва субъекти ҳисобланган шахсга муносабат тизими асосида ёндашув истиқболларини кўрсатиб берувчи тадқиқотларга ҳам алоҳида тўхталишга тўғри келади.

Чунки, шахснинг психологик хизмат жараёнида намоён бўлувчи ва ривожлантириб борилиши муқаррар бўлган ўз-ўзига, ўзгаларга (шахслараро) ва фаолиятга нисбатан таркиб топаётган муносабатларнинг ижтимоий савиясини ўрганмай, таҳлил қилмай туриб унинг ўз-ўзидаги нохуш ҳислардан, ўзгалар билан ҳамкорлик ўрнатиши билан боғлиқ зиддиятли вазиятлардан, фаолиятдаги муваффақиятсизликлардан психологик муҳофаза қилишга қаратилган тадбирлар кўламини белгилаб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан, муносабатнинг турли соҳаларидаги ижтимоий психологик мезонлари бўйича тадқиқот олиб борган файласуфлар, психологлар, социологлар, психофизиологлар ва педагоглар (Б.Г.Ананьев, Г.М.Андрее ва, А.А.Бадалов, Э.В.Шорохова, Ф.В.Бассин, Л.С.Вигоцкий, А.В.Веденов, Ю.М.Забродин, А.Г.Ковалов, И.С.Кон, Т.А.Китвел, Э.С.Кузмин, М.С.Кагон, И.Т.Левикин, В.С.Мерлин, В.Н.Мясишев, В.С.Магун, И.П.Павлов, К.К.Платонов, Б.Д.Паригин, С.Л.Рубинштейн, В.В.Столин, В.А.Ядов каби олимларнинг барчаси муносабатнинг маълум соҳаларини илмий жиҳатдан асослаб берадилар. Масалан, мазкур муносабат мезони философлар талқинида шахс ва борлиқ ўртасидаги кўприк сифатида, психологлар талқинида шахснинг "ички" ва "ташқи" фаолияти ўртасидаги эмоционал,когнитив ва хулқ-атвор компонентлари асосида намоён бўлувчи интилишларнинг маҳсули сифатида, социологлар талқинида шахснинг ижтимоий иқлимига нисбатан хайрихоҳлик ёки норозиликнинг ифодаланиши сифатида, психофизиологлар талқинида шахс олий нерв фаолиятининг акс эттириш воситаси сифатида, педагоглар талқинида эса ўқувчининг ўқув топшириқларини "бажонидил" (ихтиёрий қизиқиш орқали) ёки мажбуран (юзаки) бажаришга бўлган интилишларнинг маҳсули сифатида эътироф этилади. Психологик хизмат жараёни эса худди шу тадқиқий йўналишларга таянган ҳолда шахснинг фаолият жараёнида таркиб топаётган муносабатларини ўрганишни таҳлил қилишни ва шу асосда тегишли тадбирларни белгилай олишни ўз олдига вазифа қилиб қўяди. Бу ўринда профессор Э.Ғозиевнинг назарий-методологик қимматга эга бўлган қуйидаги фикрларини қайд этиш ўринлидир: "Ҳозирги кунда шахсга субъектив муносабат муаммосини ижтимоий жиҳатдан турмушда қарор топтириш учун: -Одам-инсон-шахс-индивидуаллик-субъект-комиллик иерархиясига риоя қилиш; -шахсга субъектив муносабат, яьни унда робот сифатида барча хусусиятларини бир текис шакллантириш мумкин, деган хато назариядан воз кечиш, "субъект-субъект" алоқасини вужудга келтириш;

-ҳар қандай субъект-шахс, лекин ҳар қайси шахс субъект эмаслиги муаммосини ечиш;

-шахс субъект бўлиши учун мустақиллик, шахсий позиция, дунёқараш ва уларни ҳаётга татбиқ қилиш имконияти мавжудлигини тан олиш" каби муаммоларнинг бартараф этилиши шахснинг ижтимоий муносабатлар мажмуасини камол топтиришга хизмат қилиши тайин.

Зеро, инсон муносабатлари унинг хулқ-атворида ички дунёсининг шаклланишида, барча психологик жараёнларида муҳим бошқарувчилик ролини ўйнайди. (В.Н.Мясишев-1957). Бундай бошқарувчиликнинг юксак ижтимоий савияда таркиб топтирилиши эса инсоннинг ҳаётдаги айрим муваффақиятсизликларига нисбатан психологик ҳимояланиш воситаси сифатида хизмат қилиши мумкин.

Демак, муносабат психологияси бўйича қайд этилган юқоридаги мулоҳазаларнинг ўзига хос методологик асослари (тадқиқотлар) "Муносабатлар тизимини" психологик хизмат жараёнида жиддий ўрганиш ва уни ҳар бир шахсда такомиллаштириш лозим бўлган ижтимоий психологик муҳофаза омили (кўрсаткичлари) сифатида амалий жиҳатдан тадқиқ қилишга даъват этади.

Психологик хизмат жараёни билан боғлиқ шахс муваффақиятли фаолиятининг йўналишига индивидуал-типологик хусусиятларга асосланган ҳаракатларнинг намоён бўлиши киради. Чунки, ҳар бир инсон у ёки бу ижтимоий топшириқни бажарар экан, аввало ушбу топшириқни қанчалик тез, осон ва сифатли қилиб бажариш имкониятига эга бўлсагина мазкур топшириқ шахс камолотига хизмат қила олиши мумкин. Мазкур йўналишдаги психологик муҳофазанинг моҳияти шундаки, ҳар бир шахснинг фаолиятга нисбатан керагидан бир неча баробар ортиқ куч сарфлашга ва осонгина турли муваффақиятсизликларга учрамасликка қарши ўлароқ шахс истиқболини кўзлашга қаратилган тадқиқотлар ва тадбирлар кўлами олдиндан белгиланади. Психологик хизмат жараёни билан боғлиқ шахс муваффақиятли фаолиятининг учинчи йўналиши эса фаолиятга нисбатан фаол ижобий муносабатнинг таркиб топиши ва намоён бўлишидир. Бунда шахснинг фаолиятдан қониқиши, хулқ-атворидаги мотивацион тизимнинг ижтимоий қимматга эга бўлган бошқарувчиликка тааллуқли сифатларини яққол намоён бўлиши кузатилади. Зеро, ҳар жиҳатдан ижтимоий фаолликка хизмат қилувчи сифатлар намоён этилмаган жойда шахс ва жамият уйғунлигининг таъминланиши учун муҳим аҳамият касб этувчи барча имкониятлар қўлдан бой берилади. Ваҳоланки, бундай "имкониятлар"ни ҳамиша "муҳофаза" қилиш нафақат ижтимоий ташкилотларнинг, балки ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчидир. Шундай қилиб, психологик хизматнинг методологик асослари сифатида талқин қилинган мазкур фикр-мулоҳазалар ижтимоий психология фанининг қуйидаги амалий-татбиқий йўналишларига бугунги куннинг энг долзарб муаммолари сифатида қарашни тақозо этади.

1. Психологик хизмат ҳар-бир шахснинг фаолиятдан ижтимоий ва ҳиссий қониқиш жараёнини тадқиқ қилишга қаратилган усуллар ва услублар мажмуасига асосланиши лозим;

2. Психологик хизмат шахснинг фаолият жараёнидаги ўз-ўзига, ўзгаларга ва фаолиятга бўлган муносабатларидаги иерархик тизим динамикасини тадқиқ қилиши ва шу тизим асосида ижтимоий психологик муҳитнинг яратилишига замин ҳозирлай олиши билан боғлиқ изланишлар кўламини ўз ичига олади.

3. Психологик хизмат жараёни билан боғлиқ ижтимоий муҳим кўрсаткичларнинг таҳлили ҳар бир шахс фаолияти учун характерли бўлган индивидуал фарқланиш, индивидуал услуб ва ижтимоий установканинг қарор топтирилишини ўрганиш асосида амалга оширилиши мумкин.

4. Психологик хизмат жараёнини ижтимоий психологик муҳофаза воситаси сифатида тадқиқ қилиш муаммоси бугунги кунда ижтимоий психологиянинг энг долзарб муаммоларидан бири ҳисобланади ва бу муаммони бартараф этишда маълум психологик тамойилларга таяниш талаб қилинади.

Таянч тушунчалар: экспериментал парадигма, циклоид, шизоид, интроверт, экстроверт.

3-МАВЗУ: ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ ФАОЛИЯТИНИНГ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ.

Режа:

1. Психологик маслаҳат беришда қабул қилиш феномени.

2. Индивидуал ва оилавий маслаҳат.

3. Гуруҳий психотерапия.

4. Психопрофилактик ишлар.

Психологик хизмат фаолиятини болалар, ёш ва педагогик психология, психокоррекция, психологик маслаҳат соҳасида умумий психологик ва махсус психологик билимлар олган мутахассислар томонидан амалга оширилади. Психологик хизматга жалб қилинган педагоглар бу мутахассисликни олиш учун махсус қайта тайёргарликдан ўтишлари лозим.

Психолог маслаҳат бериш ишларида қуйидаги ишларни олиб боради:

1. Болалар, ўқитувчилар, талабалар таълим ва тарбияси билан шуғулланувчи барча шахсларга, жумладан маъмурият (директор, ректор, мудир) ўқитувчилар, мураббийлар, ота-оналар, ижтимоий ва жамоатчилик ташкилотлари, ходимларига аниқ, яққол маслаҳатлар бериш.

2. Таълим, тараққиёт, тарбия, касб танлаш ва турмуш қуриш, ўзаро муносабат, муомала ва мулоқот сирлари, тенгдошлар ва вояга етмаганлар муносабати, масалан, дунёқараш, қобилият, иқтидор муаммолари юзасидан индивидуал, гуруҳий, жамоавий тарзда маслаҳатлар уюштириш.

3. Маъмуриятга, болалар, ўқувчилар, талабаларга (ётоқхонада, клубларда, кутубхоналарда) қизиқтирувчи масалалар бўйича болалар, ўқувчилар, талабаларнинг психик ўсиши хусусиятларига оид маълумот бериши, ўғил ва қизларни асраб олиш, оналик ва оталикдан маҳрум қилиш, ташкилотларни ғамхўрлик ва васийлик тўғрисидаги қабул қилган қарорга муносабати, шахс тақдирини ҳал қилишда қатнашиши ва маслаҳатли фикр бериши лозим.

4. Ота-оналарга боланинг психик ривожланиши хусусиятларини шахс сифатида шаклланиши, ўзаро муносабат мақомлари, бунда фарзандларнинг ёши, жинси, индивидуал-типологик хусусиятлари муаммоси бўйича илмий-амалий маслаҳатлар беради.

5. Янги типдаги мактабларга ўрта-махсус ва касб-ҳунар коллежи ўқувчилари, академик лицей талабаларига уларнинг имконияти, истиқболи тўғрисида илмий-амалий хусусиятга молик консультатив ишлар олиб бориш: ёшларни саралаш, танлаш, касбга яроқлилик даражасини аниқлаш, танлов комиссиясида маслаҳатчи сифатида иштирок этиш.

6. Мазкур ишлар ўқувчиларни мактабда, коллежда ва лицейларда ўқитиш давомида психологик-педагогик жиҳатдан чуқурроқ ўрганишга йўналтирилган бўлиб, уларнинг индивидуал хусусиятларини, таълим тарбиядаги нуқсонларнинг сабабларини аниқлашга мўлжаллангандир. Диагностик ишлар гуруҳий ёки индивидуал тарзда ўтказилади. Бу аснода амалий психолог қуйидаги вазифаларни бажаради.

Ёш давр тараққиёти мезонларига мувофиқлигини аниқлаш мақсадида психолог болалар, ўқувчилар, махсус мактаб, ўқувчиларини, акдемик лицей ва касб-ҳунар коллежлари, олий ўқув юрти талабаларини психологик текширувдан ўтказади, уларнинг даражаларини белгилайди. Ўқувчиларнинг касбий яроқлилигини диагностика қилади, уларнинг шахс ҳислатлар, иродавий сифатлари, ҳис-туйғулари, ўз-ўзини бошқариш имконияти, интеллектуал даражасини текширади.

Маслаҳат бериш ишлари-амалиётчи психологнинг асосий фаолият турларидан биридир. Маслаҳат бериш ишлари ўқитувчилар, ўқувчилар, ота-оналар учун олиб борилади. Маслаҳат бериш ишлари индивидуал ва гуруҳий бўлиши мумкин. Амалиётчи психологлар иш тажрибасини умумлаштириш шуни кўрсатадики, ўқитувчилар кўпинча психологга қуйидаги муаммолар бўйича мурожаат қиладилар: турли фанлар бўйича ўқувчиларнинг ўзлаштиришдаги қийинчиликлар, болаларнинг ўқий олмаслиги ва истамаслиги, гуруҳда низоли вазиятлар, шахсий педагогик таъсирнинг натижа бермаслиги, ҳар хил ёшдаги болаларнинг тенгдошлари оила мулоқати ва болалар жамоасининг шаклланиши, касбий малакаларини ошириш йўллари, ўқувчиларнинг қобилиятлари, лаёқатлари, қизиқишларини аниқлаш ва ривожлантириш йўллари, ўқувчилар билан касбга йўналтириш ишларини олиб бориш.

Амалиётчи психологга ўқитувчилар ҳам мурожаат қиладилар:

Катталар ва тенгдошлари билан ўзаро муносабатни яхшилаш масалалари, ўз-ўзини тарбиялаш, касбий ва шахсий ўз-ўзини билиш, ақлий меҳнат ва хулқ-атвор маданияти ва бошқа муаммолар бўйича мурожаат қиладилар.

Психолог ўқувчилар билан бевосита алоқада уларда вужудга келган муаммоларни ҳал қиладилар. Бу тўғридан тўғри маслаҳат бериш деб аталади. Баъзан ўқувчиларга ва ота-оналарга ўқитувчиларнинг у ёки бу муаммолари бўйича маслаҳат беради, бу бавосита маслаҳат беришдир, бунда маълум қоидаларга амал қилишга тўғри келади. Маслаҳат бериш марказида ҳар доим психолог ва маслаҳат берилаётган шахснинг ўзаро таъсир жараёни, улар орасида ишончли ўзаро муносабатни ўрнатиш ётади. Бунда психолог – маслаҳат берувчи, ўқитувчи, ота-она – маслаҳат берилувчи, ўқувчи мижоз ролида бўлади.

Маслаҳат бериш – психологик хизматнинг асосий йўналишларидан биридир. Лекин психологик маслаҳат ўзи нималиги ҳақида ягона тушунча йўқ. Коллежлардаги ёки академик лицейлардаги психолог иши бир-биридан тубдан фарқ қилади. Психолог аниқ ўқув муассасасидаги ўқитувчилар ва ўқувчилар орасидаги муносабатнинг ижобий ва салбий томонларининг, ривожланадиган ижтимоий муҳитнинг ичида бўлади. У ҳар бир ўқувчи ёки ўқитувчининг ўзинигина эмас, шахслараро муносабатнинг мураккаб системасини ҳам кўради, бошқа иш турлари билан биргаликда вазиятни ҳал қилади.

Юқоридаги усулда иш олиб борганда психолог ва ўқитувчи ўз соҳасини яхши билувчи мутахассислар сифатида намоён бўлади.

1. Ўқувчи муаммолари бўйича уларнинг ҳамкорлиги билимларининг бирикувига имкон беради ва муаммоларни ҳал қилиш учун кенг ижодий имкониятлар яратади. Маслаҳат беришнинг асосий аҳамияти ана шунда.

1. Психолог ўқувчилар ва талабаларнинг психологик хусусиятлари, уларнинг қизиқиши, майли, илк иқтидори кабиларни ўрганади, мутахассис ва етук шахс сифатида шаклланишига ёрдам кўрсатади.

3. Мактабгача ёшдаги болалар, ўқувчилар, ҳунар билим юрти тингловчилари янги типдаги мактаб, олий ўқув юрти талабаларида учрайдиган ўқув малакалари ва кўникмаларини эгаллашдаги нуқсонлар хулқ-атвордаги камчиликлар, интеллектуал тараққиёт ва шахс фазилатларидаги бузилишларни диагностика қилади.

4. Бошқа соҳанинг мутахассислари билан биргаликда психик ривожланишдаги нуқсонлар хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда дифференциал диагностикани амалга оширади. Нуқсонларнинг тиббий ва дефектологик табиатини аниқлайди. Ассоциал хулқ-атвор сабабларини ва шаклларини белгилайди. Гиёҳвандлик ва таксикоманлик, алкоголизм, ўғрилик, дайдиликнинг ижтимоий психологик илдизларини текширади, омилларни таҳлил қилади.

5. Иқтидорли талабалар, ёш мутахассисларни танлашда иштирок қилиш илмий психологик тавсиялар ишлаб чиқиш ва унга асосланиб, уларга нафақалар белгилашда иштирок этади.

Психологик хизматнинг ушбу йўналиши психологдан инсон шахси ва индивидуаллигини таркиб топтириш жарёнида фаол иштирок этишни тақозо қилади. Халқ таълими тизимидаги психологнинг вазифаси психологик хизматни муайян ҳолда, мезонга асосланиб ташкил қилишдан иборат бўлиб, ёш давр хусусиятларига биноан психиканинг ривожланиши, шахснинг шаклланиши қонуниятларини амалиётга татбиқ этиш, ўқитувчилар жамоасига болалар, ўқувчилар ва талабалар таълим ва тарбиясини индивидуаллаштиришда ёрдамлашиш, уларнинг қобилияти, майлини ўсиш даражасига қараб ўқитувчиларга коррекцион ишларни амалга оширишда кўрсатмалар бериш. Психологик хизматнинг ушбу йўналишида алоҳида аҳамият касб этадиган нарса – бу болалар, ўқувчилар, талабалар ўсишида кечикиш, уларда хулқнинг бузилиши, таълимда ўзлаштиришнинг ёмонлашуви кабиларни ўрганиш ҳисобланади.

Психолог болалар, ўқувчилар, талабаларнинг ёш хусусиятларини ҳамда жадал ривожланишини ҳисобга олувчи, уларни психикасининг барча жабҳаларини қамраб олувчи динамик тараққиётга кафолат берувчи дастур ишлаб чиқаришга бутун фаолиятини йўналтиради, ижтимоий ўсиш талабига жавоб берувчи, умуминсоний, этнопсихологик хусусиятлар муҳитида камолатга интилувчи шахсни таркиб топтиришни бош мақсад деб танлайди.

Амалий психолог болалар, ўқувчилар, талабаларнинг психик тараққиётдаги, хулқ-атвор муомаласидаги нуқсонлар ва ҳамда камчиликларни аста-секин тузатиш, коррекция қилиш дастурини ишлаб чиқаради ва амалиётга уни татбиқ этади. Бунинг учун улар билан махсус машғулотлар ўтказади, ижодий қобилиятларни ўстириш мақсадида тренинглар олиб боради.

Коррекцион фаолиятнинг психологик қисми мутахассислар томонидан амалга оширилади. Мазкур ишнинг педагогик жиҳати эса психологнинг педагоглар, ота-оналар билан ҳамкорлигида ўтказилади ва бутун масъулият унинг зиммасига тушади.

Ривожлантирувчи ва коррекцион ишлар психолог томонидан ҳар хил шаклларда, вазиятларда ҳал қилинади:

а) амалий психологнинг махсус иши;

б) машғулот айрим болалар, ўқувчилар, талабалар гуруҳига тарбиявий таъсир ўтказишга йўналтирилган бўлади;

в) ота-оналар педагогик жамоа иштирокида тарбиявий тадбирлар тарзида машғулотлар олиб бориш назарда тутилади.

Ривожлантирувчи психокоррекцион ишлар дастурини шундай тузиш керакки, унда коррекцион ишга жалб қилинувчилар гуруҳининг қадриятга йўналганлиги, этнопсихологик ва этномаданият хусусиятлари ҳисобга олиниши лозим.

Психодиагностик тадқиқотлар қуйидаги вазифаларни ҳал қилади.

1. Диагностика учун маълумотларни олиш. Бунда бола психик ҳолати ва шахси хусусиятлари баъзи белгиларининг кўринишларини ўрганиш мақсадида тадқиқот олиб борилади. Тадқиқотда олинган маълумотлар ёрдамчи характерга эга бўлиб хулқ-атворининг ҳақиқий кузатилган хусусиятлари, унинг психик функциялари, тараққиёт даражаси билан таққослашда фойдаланилади. М, дарсда ўқувчи диққатининг барқарор эмаслиги, диққатини бир жойга тўплашга қийналиши, ақлий иш қобилиятининг пастлиги, тез чалғиши ва бошқалар билан ажралиб туради. Лекин хулқ-атворнинг кўрсатилган белгилари бола хулқ-атвори эҳтиёжлари ва мотивлари иерархиясининг /босқичма-босқич/ ўзгариши натижаси бўлиши мумкин. Бунда ўқитувчи шахс нормал ҳолати кўринишларидан бирига ёки мия етишмовчилигининг функционал белгиларига дуч келади. Иккала ҳолатда ҳам у ёки бу ўқувчи ўзлаштириши ва интизомнинг пасайиши ташқаридан сезилса-да, психодиагностик тадқиқотларда ўрганилаётган ўзгаришлар манбаалари, ривожланиши ва келгусида қандай бўлиши, психологик ҳолат белгилари ҳам ўрганилади.

Психодиагностик тадқиқотлар бола психик функциялари ривожланиш даражасининг, ақлий тараққиёт даражаси, ёш ва маълумот билан ўзаро боғлиқлигини ўрганиш учун ҳам ўтказилади. Бу тадқиқотлар болада маълум қизиқишлар, амалий малакалар ва касб танлаш пайти келганда жуда муҳимдир.

2. Психик тараққиёт ўзгаришини ўрганиш учун зарур маълумотларни тўплаш. Агар «кўндаланг кесим» методлари орқали психодиагностик тадқиқот маълум босқичда бола психик тараққиёти даражасини, яъни психик функциялар ривожланиши лолзарб зонаси аниқланадиган бўлса, «узунасига кесим» (лонгитюд) психодиагностик тадқиқотларда бола психик ҳаёти тараққиёти хусусиятлари ривожланишида, яъни таълим ва тарбия жараёнида ўрганилади.

3. Ақлий заифлик даражасини ёки бошдан кечирган касаллик туфайли психик камчиликларни аниқлашга қаратилган психодиагностик тадқиқотлар махсус ёки ёрдамчи мактабда ўқиши хақида масала ҳал бўлаётганда тиббий педагогик ҳайъат (комиссия) томонидан фойдаланиши мумкин.

4. Болада пайдо бўлган етарлича ўрганилмаган янги психик ҳолатларни таҳлил қилиш учун илмий мақсадда психологик тадқиқот ўтказиш. Вазифа бундай қўйилганда, тадқиқотчиларни қизиқтирган масала бўйича катта гуруҳларда тадқиқотлар ўтказилади. У ерда олинган натижаларнинг статистик ишончлилиги муҳим аҳамият касб этади.

Амалиётчи психологлар иш тажрибасини таҳлил қилиб, биз психологик хизмат доирасида алоҳида диагностик иш, алоҳида коррекцион иш ҳақида гапириш мумкин эмас деган хулосага келдик. Психологик хизматда диагностик-ривожлантирувчи йўналишлар ишнинг ягона йўналишлардир. Д.Б.Элькониннинг таъкидлашича, болаларни танлаш учун, аниқланган четлашишларни тузатиш мақсадида психик тараққиётни назорат қилишга йўналтирилган махсус диагностика зарур. Унинг таъкидлашича, тараққиётда бўлиши мумкин бўлган четлашишларни эртароқ тузатиш учун психик тараққиётни назорат қилиш зарур. Амалиётчи психолог фақатгина диагноз қўйиш билан чекланмасдан, кейинги ривожланиш дастурини ишлаб чиқади, ўзи берган тавсияларнинг бажарилишини назорат қилади, коррекцион ва ривожлантирувчи ишларни ўзи ҳам олиб беради.

Амалиётчи психологнинг диагностик-коррекцион иши мураккаб фаолият турларидан бири бўлиб, махсус психологик тайёргарликни талаб қилади. Амалиётчи психологнинг диагностик коррекцион фаолияти мураккаб, жавобгарликни талаб қилиши билан бирга, кам ишлагандир. Бу жараён биринчи бўлиб, тарбияси қийин ва нормал болаларни ўрганишга бағишланган педалогик тадқиқотларда Л.С.Выготский томонидан қўлланган. Бу схема бўйича И.Шванцара шахс тараққиётини диагностика қилишнинг босқичли экспериментал-психологик нуқтаи назарини таклиф этади.

Бу босқичлар қуйидагилар:

1. Психологга расмий илтимос.

2. Психологик муаммони аниқлаш.

3. Тадқиқот методини танлаш.

4. Психологик диагноз қўйиш.

5. Амалий тавсиялар.

Психологнинг расмий илтимосга жавоб тарзидаги ишини биринчи нуқтаи назар сифатида психологнинг ёки бу тарбияси қийин ўқувчига нибатан ўқитувчининг маълум ижтимоий талабига жавобини кўрсатиш мумкин. Бу ҳолда ўқувчига «тарбияси қийин» ташҳиси /диагнози/ ўқитувчилар, тиббиёт ходимлари, вояга етмаганлар иши бўйича назорат ходимлари томонидан қўйилган бўлади. Психологнинг вазифаси-қийинчиликларнинг сабабларини аниқлаш ва уларга мос тузатиш /коррекция/ методларини топишдан иборат.

Психопрофилактик иш-амалиётчи психологнинг энг кам ишланган фаолият турларидан бири ҳисобланади. Психопрофилактика муаммолари кўпроқ америка адабиётларида акс этган.

Психопрофилактикада уч босқич ажратиб кўрсатилади:

Биринчи босқич дастлабки профилактика деб аталади. Бу босқичда психолог соғ болалар билан ишлайди ёки мактабдаги барча ўқувчиларни қамраб олади. Кўпчилик муаллифларнинг таъкидлашича, мактаб психик соғлиқ профилактикаси учун қулай ҳисобланади. Улар мактаб психологларини дастлабки профилактикани ўтказадиган мутахассислар деб тан оладилар.

Иккинчи босқич профилактика муаммолари мавжуд болаларга қаратилади. Унинг мақсади – ўқишдаги ва хулқ-атвордаги қийинчиликларни иложи борича эрта аниқлаб, уларни йўқотишдан иборатдир. Иккинчи босқичда ота-оналар ва ўқитувчиларга маслаҳатни ҳам ўз ичига олади /боланинг ўқиши ўзгариши учун таълим услубини ўзгартириш/.

Учинчи босқич. Психолог ўқишдаги ва хулқ-атвордаги яққол кўриниб турадиган муаммолари бор болаларга ўз диққатини қаратади. Профилактиканинг дастлабки мақсади – жиддий психологик қийинчиликларни ва муаммоларни йўқотиш ва тузатишдан иборат. Психолог олдига келган бола билан алоҳида ишлайди. Мактаб психологининг асосий кучи учинчи босқичга, яъни «тарбияси қийин» болаларга қаратилади ва ўқувчиларнинг асосий қисми психолог эътиборидан четда қолиб кетади.

Ҳозирги америка психологлари мактаблардаги психологик хизматни психик соғлиқ хизмати сифатида фаолият кўрсатишнинг тарафдори бўлиб чиқмоқдалар.

Психопрофилактика амалиётчи психолог фаолиятининг махсус тури бўлиб, мактабдаги барча ўқувчилар учун шарт-шароитларни яратишдан иборат.

Шундай қилиб, психолог профилактик ишининг асосий вазифалари қуйидагилар:

1. Ҳар бир ёш босқичида инсоннинг шахс сифатида шаклланиши, ақлан баркамолликни таъминлашнинг оқилона шарт-шароитларини яратиш.

2. Шахс камолоти ва интеллектуал тараққиёти бўсағасида вужудга келиши мумкин бўлган психологик нуқсонлар ва бузилишларни ўз вақтини олдини олиш ҳисобланади.

Таълим тарбия жараёнида ўқувчиларга индивидуал ёндашув зарурлиги ҳамма томонидан тан олинган, лекин ундан амалда фойдаланиш асосан иш эмас. Бунга мактабда ўқитувчиларнинг бола ҳақида кўп гапиришлари далил бўлади. Чунки мактабда ўқувчининг қобилиятлари, шахснинг асосий ҳислатлари ҳақида чуқур ва ҳар томонлама маълумот берадиган мутахассис йўқ.

Таълим тарбиядаги индивидуал ёндашув, болани бошқалардан ажратиб индивидуал ўқитишни билдирмайди, балки шахснинг у ёки бу ҳислатларининг шаклланишида махсус шароитларни ҳисобга олиш, ҳар бир ўқувчининг индивидуал психологик хусусиятларини илмий асосда тушунишни англатади.

Психологияда шахснинг индивидуал хусусиятлари деганда бир шахсни иккинчи шахсдан фарқлайдиган хусусиятлар тушунилади.

Индивидуал ёндашувнинг вазифаси – ривожланишнинг индивидуал усулларини аниқлаш, боланинг имкониятларини ҳар бир шахснинг фаоллигини таъминлашдан иборат. Бу нуқтаи назардан олганда индивидуал ёндашув фақатгина «тарбияси қийин» болаларга эмас, барча ўқувчиларга ҳам зарурлиги тушунарли бўлади. Коллеж психологлари бу усулни у ёки бу шаклда қўллайдилар, чунки бу кўзга ташланиб турган қийинчиликлар билан биргаликда, бола шахсий тараққиётининг баъзи яширин нуқсонларини ҳам топишга ёрдам беради.

Бундай диагностик ишининг асосий мақсади – ўқувчи психик тараққиётининг умумий ҳолатини билишдан иборат. Бундай кўп қиррали ва тўлиқ диагностика натижалари психолог учун ҳам, ота-оналар, ўқувчилар учун ҳам «тарбияси қийин» бола билан олиб бориладиган тузатиш ва ривожлантириш ишларининг йўлларини аниқлаш имконини беради. Бу усул ютуқлар билан бирга, камчиликларга ҳам эга.

Биринчидан, бу усулни қўллаш жуда кўп вақтни олганлиги учун, уни амалга оширишнинг ҳар доим ҳам иложи бўлмайди. Бу усул кўп вақтни талаб қилганлиги учун фақатгина психолог эмас, «тарбияси қийин» ўқувчи ҳам чарчайди, текширувда иштирок этишдан бош тортади, топшириқларни ўзи сезмаган ҳолда номига бажаради. Тажрибадан маълум бўлишича, айниқса оғзаки методикалар қанчалик тўлиқ бўлмасин, қийинчилик туғдиради. Бундан ташқари бундай методиклар шахсни тўлиқ характерлаш учун етарли бўлмайди.

Расмий илтимосга қандай муносабатда бўлиш керак? Коллеж психологи жавоб берадиган биринчи савол мана шу. Расмий илтимосга икки хил муносабат, икки хилма-хил иш услуби мавжуд.

Биринчиси, расмий илтимосга ўзига хос бўлмаган жавоб қайтаришдир. Бу икки усул билан амалга оширилади.

Биринчидан, расмий талабга жавоб тарзида унинг мазмунига боғлиқ бўлмаган ҳолда психодиагностик методлар тўплами қўлланилади.

Иккинчидан, расмий талабга ўзига хос жавоб қайтаришнинг усули бўлиб, машҳур америкалик психолог К. Роджерс психология фани ва амалиётига киритган психологик иш тўғри ҳисобланади. Унинг фикрича, «тарбияси қийин» бола билан ишлаш учун, расмий талабнинг мазмуни қийинчиликлар сабабларини тушунишга тенг, лекин бу муҳим аҳамиятга эга эмас. Бола шахсини ривожлантирадиган шундай шароит яратиш керакки, бу шароит уни хулқ-атворнинг салбий шаклларидан воз кечишга ва янги ижобий шаклларини яратишга мажбур қилсин.

Расмий илтимосга ўзига хос бўлмаган жавоб қайтаришга тескари услуб – бу расмий талабга қатъий мос тушадиган диагностик методикаларни танлашдан иборат: Масалан: ёмон ўзлаштириш ҳақида шикоят тушганда, биринчи навбатда билиш жараёнларининг тараққиёти таҳлил қилинади. Бундай диагностика ўзлаштирмаслик сабабларини аниқлай олмасагина, бошқа кўрсаткичлар қаралади. Диагностика натижаларига мос равишда, кўпинча тренинг турида амалга ошириладиган тузатиш ишлари олиб борилади. Масалан: хотира кучсиз ривожланганда, уни махсус машқ қилдириш мақсадга мувофиқ, ихтиёрийлик етарли даражада ривожланмаганда, уни шакллантиришнинг махсус дастурлари киритилади.

Таянч тушунчалар: расмий талаб, психодиагностика, индивид, психотерапия, “кўндаланг кесим” методи, тренинг.

4-МАВЗУ: ПСИХОЛОГИК ХИЗМАТ ФАОЛИЯТИНИНГ ЙЎНАЛИШЛАРИ.

Режа:

1. Психологик хизмат фаолиятининг йўналишлари.

2. Ўзбекистонда психологик хизмат йўналишлари ва ҳозирги ҳолати.

3. Инқирозли ҳолатларда психологик хизмат.

Психологик хизмат-ижтимоий психологик муаммо сифатида талқин қилинар экан, барча ривожланган мамлакатлардаги каби, Ўзбекистонда ҳам мазкур психологик хизмат муаммосининг қай тариқа ва қандай илмий-ташкилий асосларда бартараф этилаётганлигини ўрганиш, таҳлил қилиш ва талқин қилиш муҳим аҳамият касб этади. Чунки, Республикада психологик хизматга оид олиб борилаётган назарий-илмий ва амалий-услубий тадқиқотлар кўламига маълум тартибда баҳо бермай туриб, Ўзбекистонда психологик хизматни янада такомиллаштириш ва ривожлантириш масаласи ҳақида фикр мулоҳаза юритиб бўлмайди.

Ўзбекистонда психологик хизмат таркиб топишининг дастлабки илдизлари ва интиҳоси асримизнинг 30-йилларидаги педалогия фани ва педалогик хизмат фаолиятларига бориб тақалади. Архивдан олинган маълумотларга қараганда, мазкур йилларда таълим жараёнини ташкил этиш ва ривожлантириш ўқувчи ва ўқитувчи фаолияти билан боғлиқ психологик омилларга асосланган ва бу талайгина яхши натижалар ҳам берган. Педагогик психология йўли билан бажариладиган барча ишлар мактабда фақат педагогик ёндашувлар асосидагина амалга оширилди. Шундай бўлса-да, Ўзбекистондаги умумтаълим тизими билан боғлиқ изланишлар ва тадқиқотлар тўхтаб қолгани йўқ. Айниқса, П.И.Иванов, В.Э.Чудновский, М.Г.Давлетшин, М.Воҳидовлар томонидан ишлаб чиқилган қатор илмий ва методик тавсиялар мактабда психологик хизмат татбиқини яратиш учун маълум даражада асос бўлиб келди. Бинобарин, 70-80-йилларда Тошкент Давлат Университети психология кафедраси олимлари томонидан ижтимоий психологик тадқиқотларнинг ҳаётга татбиқини амалга ошириш мақсадида талайгина меҳнат жамоаларида психологик хизмат тизими жорий қилинди ва Республикамизда илк бор қатор меҳнат ва ишлаб чиқариш жамоаларида инсон ва меҳнат фаолияти, шахс ва шахслараро муносабатлар, ишчи ва раҳбар, руҳият ва рентабеллик, раҳбар ва жамоа психологияси билан боғлиқ илмий-амалий ишлар олиб борилди. Масалан: "Тошкентигрушка" фабрикасида 165/86 рақамли хўжалик шартномаси асосида олиб борилган ижтимоий психологик иқлимни таҳлил қилиш, ўрганиш ва яхшилашга қаратилган ишлар кўлами, "Ўзбекгазпром" тизими ташкилотларида инсон омилларини ўрганиш ва ундан ишлаб чиқаришда унумли фойдалана олиш йўлларни ижтимоий психологик жиҳатдан асослаб бериш борасида олиб борилган илмий -амалий ишлар кўлами (мазкур ишлар: 154.4 мавжуд шифри ва 01840083351 рақамли Давлат қайдномаси асосида расмийлаштирилган), Муборакгазни кайта ишлаш заводи меҳнат жамоаларидаги ижтимоий психологик хизматнинг ташкил этилиши (УДК 151.1 Давлат рўйхати рақами 000701604) ўрта Осиё илмий текшириш ирригация институти (САНИРИ - 165/83 рақамли шартнома ва УДК - 154.4 Давлат рақами 01840085618 асосида расмийлаштирилган) да бажарилган комплекс ижтимоий психологик ишлар кўлами шулар жумласидандир. Кафедра олимлари З.Р.Душабоев, Э.Ғ.Ғозиев ва В.А.Токаревалар раҳбарлигида олиб борилган мазкур ишлар кўлами нихоятда кенг қамровли илмий-амалий ва ижтимоий-психихологик тадкикотлар татбиқи учун муҳим аҳамиятли эканлиги билан алоҳида ажралиб туради.

Шунингдек, 60-70 йилларда Ўзбекистон Педагогик Фанлар Илмий Текшириш институти ходимлари П.П.Зимин, В.А.Токарева, М.Ш.Расулева, М.Дадажоновлар томонидан мактабда психологик хизмат татбиқини ўрганишга оид қатор изланишлар, амалий тадбирлар олиб борилди. Айниқса, 1966 йилда Чирчиқ шаҳрида ахлоқий тарбияга оид, 1973 йилда Андижонда оилавий тарбияга оид, Самарқандда таниқли психолог Н.А.Менчинская иштирокида ақлий тараққиёт муаммоларига оид олиб борилган изланишларни алоҳида қайд этиш мумкин.

Бинобарин, мамлакатдаги икцодий-ижтимоий ислохотларнинг самарали бўлишини таьминлаш, ишлаб-чиқаришда ва ижтимоий ҳаётнинг барча бўғинларида инсон омилидан фойдаланиш, ҳар бир ижтимоий шахс имкониятларини тўла-тўкис юзага чиқариш масаласи Ўзбекистон психологлари олдига психологик хизмат билан боғлиқ қуйидаги вазифаларни амалга ошириш масъулиятини юклади:

-Аҳоли ўртасида психологик саводхонликни оширишга қаратилган қатор тадбирларни белгилаш ва уни амалга ошириш;

-Ҳар бир шахс имкониятини жамоадаги ижтимоий-психологик иқлимни Ўзбекистонда олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий ва этнопсихологик тамойилларига мослаштирилган энг илғор тестлар, методикалар, асосида ўрганиш, таҳлил қилиш ва бу борада тегишли хулосалар чиқариш;

-Ходимларни танлаш ва психологик имкониятлари асосида турли соҳаларга юналтиришда маьмурий ташкилотларга кўмаклашиш, шунингдек барча булиндаги раҳбар ходимларнинг мамлакатдаги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт талабига мос психологик саводхонлигини ошириш мақсадида қисқа муддатли " ижтимоий психология " курсларини ташкил этиш;

-Фуқароларнинг касбий йўналишларини аниқлаш ва меҳнат биржалари фаолиятини режалаштиришда фаол ёрдам кўрсатиш;

-Қатор йўналишларда аҳолига социал-психологик хизмат кўрсатилишини таьминлаш:

а) Индивидуал психологик хизмат;

б) Ишлаб чиқариш ва меҳнат жамоаларига психологик хизмат;

в) Оилавий ҳаёт тизимида психологик хизмат;

г) Халқ таълими тизимида психологик хизмат;

д) Ички ишлар тизимида психологик хизмат;

е) Спорт ва соғломлаштириш тизимларида психологик хизмат;

ж) Тиббиёт тизимида психологик хизмат;

з) Транспорт тизимида психологик хизмат.

Шунингдек, мазкур соҳаларда психологик хизматни муваффақиятли амалга ошириш учун "социолог-психологлар", "амалиётчи - психологлар" тайёрлаш механизмини ишлаб чиқиш бугунги кунда энг долзарб муаммо эканлиги янада сезилмоқда. Юкоридаги вазифаларни амалга ошириш борасида олимлар томонидан талайгина назарий-илмий ва амалий услубий ишлар у ёки бу соҳада психологиянинг амалий татбиқини яққол ва равшан намоён этмоқдаким, бу хайрли ишлар Ўзбекистонда ташкил этилажак умумий психологик хизмат тизимининг дастлабки илмий-ташкилий асосини барпо этишда муҳим аҳамият касб этади.

Бизнингча, психологик хизматнинг илмий-ташкилий мазмунини қуйидаги 2 йўналиш асосида тасаввур қилиш мумкин:

1. Психологик хизматнинг илмий- амалий асослари.

1. Психологик хизматнинг ташкилий фаолият асослари.

Психологик хизматнинг илмий-амалий асосларига илғор психология фанидаги назарий-илмий, методологик йўлланмалар, тамойиллар, мезонлар ва хулосаларнинг амалиётдаги татбиқи киради. Бу татбиқ эса илмий-амалий иш жараёнининг психологик оқартув, психопрофилактика, психодиагностика, психокоррекция, психологик маслаҳатлар каби йўналишларида ўз ифодасини топади. Психологик хизматнинг ташкилий фаолият асослари, деганда, қайси соҳада психологик хизматнинг ташкил этилишига қараб ўша соҳа йўналишидаги юқории ташкилот (Вазирлик) қарори ва шу қарорга мувофиқ ташкилот, корхона муассасаларда психологик хизмат тизимининг ҳудудий психологик хизмат марказлари фаолияти ёки бевосита амалиётчи-психологлар фаолияти орқали татбиқ этилиши тушунилади.

Юқоридаги йўналишлар асосида психологик хизмат татбиқининг бугунги ҳолатига назар ташлайдиган бўлсак, ҳар ҳолда бу борада маълум ишлар бажарилганлигининг гувоҳи бўламиз. Чунончи, Тошкент ва Бухоро темир йўл бўлинмаларида психологик хизмат жорий қилинди. Бўлинмадаги ҳар бир ишчи-ходимнинг ўзига хос психологик имкониятлари ва касбий лаёқати таркиб топганлигининг психологик омиллари асосида иш фаолиятини ташкил этишга оид талайгина ишлар қилинди ва қилинмоқда. Темирйўл тизими бўйича анча муваффақиятли татбиқ этилаёган психологик хизматнинг характери ва аҳамиятини таҳлил қилиш бўйича олиб борганкузатишларимиз ва тадқиқотларимиз шуни кўрсатаяптики, ҳар бир "машинист" фаолиятида, ходимларни психологик танлов асосида ўз ўрнига қуйишда, жамоадаги шахслараро муносабат муомаласини юқори савияга кўтаришда ҳар бир ходимнинг ижтимоий "МЕН" лигини тўғри ва адекват тарзда англашда анча ижобий силжишлар рўй берган. Ўзбекистонда психологик хизматни ташкил этилиши ва такомиллаштирилиши маълум маьнода Республика Халқ таълими вазирлигининг қатор кўрсатмалари асосида имконияти бор умумтаълим мактабларида психологик хизматнинг жорий қилиниши билан ҳам бевосита боғлиқ.

Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, халқ таълими тизимида психологик хизмат татбиқининг бугунги ҳолатини 2 босқич асосида талқин қилиш мумкин.

Биринчи босқич мактабларда бевосита психологлар томонидан психологик хизматнинг ташкил этилиши, албатта, мазкур йўналиш буйича аллақачон, аниқроғи 80 йиллардаёк Тошкент шаҳрининг талайгина мактабларида иш бошланган ва ўша пайтларнинг ўзидаёк психологик хизматнинг қулай ва шахс камолоти учун ниҳоятда аҳамиятли томонлари барчага маъқул ва манзур бўлган эди. Лекин, психологик хизматнинг кенг тарғибот қилиниши учун юқоридан махсус расмий фармойишнинг ва амалиётчи-психологларнинг ниҳоятда тақчиллиги ёппасига барча мактабларда худди шундай психологик хизматни татбиқ этиш ишига бирмунча тўсқинлик қилиб келар эди. Шукурлар бўлсинки, 90 йилларга келиб мустақиллик, эрк, ўзликни англаш ҳислари ҳукмрон бўлган Ўзбекистон шароитида инсон ва жамият камолотини кўзловчи барча ижтимоий соҳалар сингари психологик хизмат татбиқининг кенг қулоч ёйиши учун ҳам ўзига хос замин ҳозирланди. Бу эса Ўзбекистон учун характерли бўлган психологик хизмат ривожлантирилишининг навбатдаги амалиётчи-психологлар тайёрлаш босқичига ўтишни муқаррар қилиб қўйди. Чунки, мактабдаги ижтимоий психологик иқлимни таҳлил қила олувчи малакали амалиётчи-психологлар тайёрламай туриб Ўзбекистонда психологик хизмат татбиқини муваффақиятли амалга ошириб бўлмас эди. Шунга мувофиқ, даставвал Тошкентда, сўнгра Бухорода, кейинчалик Навоий, Андижон, Самарқанд ва бошқа вилоятларда умумтаълим мактаблари учун "амалиётчи-психологлар" мутахассислиги бўйича қайта тайёрлов курслари очилди ва бу курсларни муваффақиятли тугатганлар Республикамизнинг талайгина мактабларида психологик хизмат ташқилотчиси, тарғиботчиси ва тадбиқотчиси сифатида самарали иш олиб бормоқдалар.

Қолаверса, умумтаълим мактабларида психологик хизматни ташкил этишда ва такомиллаштириш борасида 1987, 1993, 1994, 1995 йилларда Бухорода, 1990 йил Тошкентда ташкил этилган Республика илмий-амалий анжуманида қилинган барча маърузалар, кўтарилган муаммолар Ўзбекистондаги психологик хизмат татбиқининг туб моҳиятини тушуниш, таҳлил қилиш ва бу борада олиб борилиши лозим бўлган вазифаларни белгилаш учун муҳим аҳамият касб этади.

Ўзбекистонда психологик хизматнинг бугунги илмий-ташкилий ҳолатини таҳлил қилар эканмиз, албатта, Республика миқёсида психологик хизмат кўламини кенгайтириш учун муҳим аҳамият касб этадиган амалиётчи-психологлар тайёрлаш услуби, принциплари ва ўзига хос характерли хусусиятлари ҳақида фикр юритамиз.

Ҳар бир давлатнинг фақат ўз ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тараққиётига мос тадбирларгина шу давлатда қўлланилади ва керак бўлса ривожлантирилади. Шунга мувофиқ, Ўзбекистонда психологик хизматни ривожлантириш учун малакали ва этук мутахассислар камлигини ҳисобга олиб, дастлабки қадам мактабнинг энг илғор ва иқтидорли ўқитувчилари орасидан амалиётчи психологлар тайёрлаш ташаббуси билан бошланди. Бу борада ўринли бир савол туғилади: Нима учун "амалиётчи-психологлар" курсига айнан тажрибали ўқитувчиларгина жалб қилинди? Дарҳақиқат, курсга фақат юқори малакали педагогларнинг жалб қилиниши бежиз эмас. Чунки, мактабда психолог бўлиш учун, аввало ўқувчи шахсини, ўқув жараёнини таълим-тарбия мезонларини чуқур ва тўғри таҳлил қила олиш ма лакаси ва тажрибаси бўлиши шарт. Шунингдек, масаланинг ижтимоий ташкилий томонлари ҳам мавжуд. Масалан, мактабда ишлаб маълум тажрибага эга бўлмаган шахслар курсга қабул қилинса, 4-5 ойгина муддат ичида мактабдаги педагогик-психологик жараённи тўғри ва муваффақиятли таҳлил қила олиш малакасига эга бўла олмайдилар. Бошқа томондан эса, агарда, университетлар ва педагогика институтларида "амалиётчи-педагог-психолог" мутахассислиги бўйича факультетлар ташкил қилинганда, камида 5-10 йил, балки ундан ҳам кўпроқ кутишга тўғри келади. Мабодо факультетни тугатган такдирда ҳам педагогик тажриба бўлмаса барибир педагогик жараённи психологик таҳлил қилиш ишида бир мунча мушкуллик туғдиради.

Шуларни ҳисобга олиб Ўзбекистон халқ таълими Вазирлиги томонидан чиқарилган фармойишлар ва вилоятлар халқ таълими бошқармаларининг ташаббуслари билан ташкил этилган "амалиётчи-психолог" курсларининг иш фаолияти бугунги кунда Ўзбекистондаги психологик хизматни ривожлантириш учун энг оптимал тадбир сифатида муҳим аҳамият касб этаётганлигини алоҳида таъкидлаш мумкин.

Жумладан, Бухорода бугунги кунда 100 дан ортиқ Тошкентда 150 дан ортик ва қолган вилоятларда жами 100 дан ортиқ, демак, Республика миқёсида 650 дан ортиқ мактабларда амалиётчи-психологлар томонидан психологик хизмат жараёнининг ташкил этилаётганлиги фикримизнинг ёрқин далилидир.

Юқорида келтирилган мисоллар, таҳлиллар ва хулосалардан кўринадики, Ўзбекистонда психологик хизматни такомиллаштириш ва ривожлантиришнинг асосий шартларидан бири, бу – амалиётчи психологлар тайёрлаш механизмини ҳар томонлама пухта ва муваффақиятли тарзда ишлаб чиқишдир. Чунки, барча соҳаларда малакали мутахассислардан сараланган ва пухта тайёрланган психологлар сафини ҳам сон жиҳатдан, ҳам сифат жиҳатдан кенгайтирмай туриб, психологик хизмат тизимининг амалий фаолиятдаги татбиқини Республика миқёсида кенг кўламда амалга ошириб бўлмайди.

Шунга мувофиқ, амалиётчи-психологлар тайёрлаш муаммоси бугунги кунда халқ таълими Вазирлиги томонидан ҳал қилиниши лозим бўлган энг долзарб, муаммо бўлиб турибди. Албатта, мазкур муаммони бартараф этиш йўлида талайгина ишлар қилинмоқда. Масалан, Тошкент, Бухоро, Навоий, Андижонда ва Самарқандда махсус ташкил этилган амалиётчи-психолог тайёрлов курслари, мактабда амалиётчи-психолог штатининг жорий қилинганлиги ва унга жиддий эътибор бериб борилаётганлиги каби тадбирлар шулар жумласидандир.

Ўзбекистонда амалиётчи-психологлар тайёрлаш муаммоси жуда кенг ва кўп қамровли муаммо бўлиб, бугунги кунда қисмангина ҳал қилинган, лекин масаланинг бошқа илмий-ташкилий томонлари ҳанузгача ҳал қилинмаган. Буларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

1. Амалиётчи-психологлар тайёрлашнинг Республика миқёсидаги ягона илмий-амалий ўқув дастури ва стандарт мезонлари ишлаб чиқилмаган.

2. Амалиётчи-психолог курсига қабул қилиш мезонлари ижтимоий ва илмий-ташкилий асослар билан тўлиқ мустахкамланмаган.

3. Амалиётчи-психологлар тайёрлаш тизимининг самарадорли гини ўрганиш, таҳлил қилиш ва тегишли илмий-ташкилий тавсиялар ишлаб чиқишга қаратилган тадқиқотларни олиб бориш режаси тузилмаган.

4. Амалиётчи-психологлар тайёрлаш ҳалқ таълими тизимининг давлат буюртмасига тўлиқ киритилмаган.

5. Амалиётчи-психологлар тайёрлаш сифатини назорат қилиб борувчи махсус Давлат ташкилоти таъсис этилмаган. Ушбу муаммоларни бартараф этиш учун қуйидагиларга жиддий диққат эътиборни қаратиш лозим:

1. Амалиётчи-психологлар тайёрлаш курсини ташкил этишга мўлжалланган ягона ўқув дастурини тузиш ва уни барча ўқув юртларида жорий этиш.

2. Амалиётчи-психологлар тайёрлаш жараёни билан боғлиқ қатор тажрибаларимиз шуни кўрсатдики, мазкур курсга тингловчилар қабул қилишнинг ижтимоий ва илмий-ташкилий талабларига жавоб бера олувчи стандарт мезонларни ишлаб чиқиш ва шу мезонлар асосидагина "амалиётчи-психолог" курсига қабул қилиш, Бунда, асосан, иш (педагогик фаолият) тажрибасининг камида 5 йил бўлиши; педагогик билим (педагогик жараённи таҳлил қила олиш ) савиясининг ўртачадан юқори даражада бўлиши; умумий психологик билим ва тасаввурнинг ўртачадан юқори даражада бўлиши; касбга кизикиши, иқтидори ва хохишининг ўртачадан паст бўлмаслиги; ёшнинг чегараланиши (17- 40- 45- ёшгача); шахсий сифатларнинг талаб даражасида бўлиши каби мезонларга риоя қилиниши лозим.

Тингловчиларни мазкур мезонлар асосида қабул қилиш 1-дан касбга ва курсга нисбатан масъулиятни оширса, 1-дан эса мўлжалланган ўқув дастурини тезроқ ва самаралироқ ўзлаштириш имконини беради. Чунки, жуда қисқа вақт ( 5-7-9 ой ) мобайнида жуда кўп психологик билимларга эга бўлиш талаб қилинади. Фундаментал билим, тажриба ва малакага эга бўлмаган тингловчи эса бунинг уддасидан чиқа олмайди, аниқроғи, "игна билан қудуқ қазади". Афсуски, бугунги кунда мактабларда фаолият кўрсатаётган амалиётчи-психологлар орасида бундайлар мутлақо йўқ, деб ҳозирча айта олмаймиз. Бу эса психологик муҳофаза воситаси бўлган психологик хизматни эндигина камол топиб бораётган ижтимоий мақсадига, моҳиятига маълум даражада салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Ўзбекистон психологлари эса бунга йўл қўймасликлари керак.

Ўзбекистонда психологик хизматнинг бугунги ҳолатига тавсиф беришга оид юқорида баён этилган барча таҳлилларимиз хотимаси Ўзбекистонда психологик хизмат тизимини яратиш ва ривожлантириш билан боғлиқ асосий йўналишларни белгилашни тақозо этади.

Чунки, психологик хизмат тизимининг Республика миқёсидаги кенг қамровли илмий-амалий йўнали шларини белгиламай туриб Республика ижтимоий-иқтисодий тараққиёти учун муҳим аҳамиятга молик ижтимоий-психологик муаммоларни бартараф этиб бўлмайди. Шунга мувофиқ, барча соҳалардаги ҳозирги замон илғор психологик адабиётларга ва тадқиқотларга таяниб психологик хизматнинг асосий амалий йўналишлари ва унинг илмий-ташкилий иш жиҳатларини ўрганиш борасида маълум изланишлар олиб борилди. Шунингдек, барча йўналишлар учун умумий ва жузьий бўлган ижтимоий психологик ҳолатлар, вазифалар ва тадқиқотлар кўлами ва уларни амалга ошириш йўллари белгиланди. Бугунги кунда қатор соҳаларда психологик хизмат тизимининг жорий этилиши ва ривожлантирилиши учун ижтимоий эҳтиёжларнинг нихоятда ортиб бораётганлиги ва бу эҳтиёжларни қондиришга нисбатан юқори ташкилотлардан тегишли қарорлар қабул қилинаётганлигини алоҳида қайд этиш мумкин. Масалан, халқ таълими тизимида (муассасаларида) психологик хизматни жорий этиш ва ривожлантириш борасидаги; тиббиёт ва соғликни сақлаш муассасаларида психологик фаолиятни такомиллаштириш борасида; оилавий ҳаётни ташкил этиш тизимларидаги айрим муассасаларда психологик хизматни такомиллаштириш бўйича чиқарилган қарорлар ва белгиланган тадбирлар шулар жумласидандир. Тадқиқот давомида мазкур қарорларнинг ва тадбирларнинг мақсадидан келиб чиқиб ва шуларга асосланиб Ўзбекистонда психологик хизматни ташкил этиш ва ривожлантиришнинг дастлабки босқичи қуйидаги йўналишлар асосида амалга оширилиши мумкин:

1. Таълим тизими муассасаларида психологик хизмат;

1. Мехнат жамоаларида психологик хизмат;

3. Оилавий ҳаётни ташкил этиш тизими муассасаларида психологик хизмат;

4. Транспорт муассасаларида психологик хизмат;

5. Соғликни сақлаш тизими муассасаларида психологик хизмат;

6. Ички ишлар, ҳуқуқ-тартибот тизими муассасаларида психологик хизмат;

7. Спорт муассасаларида психологик хизмат.

Демак, бугунги кунда мазкур ушбу йўналишлар бўйича шахс психологияси ва жамият уйғунлигини таьминлашга қаратилган ижтимоий психологик тадбирлар баҳоли қудрат амалга оширилмоқда. Бу эса энг биринчи навбатда мазкур йўналишларда фаолият кўрсатаётган шахсларнинг ўз-ўзини англаш, билиш ва ривожлантиришга қаратилган ижтимоий-психологик муҳофаза имкониятлардан кенг кўламда фойдалана олишларига, яьни уларнинг фаолиятида қамроқ муваффақияцизликка учрашларига ва кўпроқ самарали меҳнат қила олишларига бенихоя ёрдам беради.

Ўзбекистонда олиб борилган ва олиб борилаётган амалий психологик ишлар ичида "Оилага психологик хизмат кўрсатиш" бўлимларининг фаолияти алоҳида ўрин тутади. Оилага психологик хизмат кўрсатиш бўлимларининг фаолиятини қуйидаги йўналишлар асосида қайд этиш мумкин:

1. Ўспиринларга оилавий ҳаёт тасаввурларини шакллантириш борасида психологик хизмат кўрсатиш.

2. Никоҳ олди психологик хизмат кўрсатиш. Бунда асосан ёш оила қурувчиларнинг оилавий муносабатларда намоён бўлиши мумкин бўлган индивидуал психологик хусусиятлари ўрганилади, севги, ишқ, муҳаббатнинг биологик, социологик ва психологик томонларини тушунтириш асосида тегишли тавсиялар берилади.

3. Оилага психологик хизмат кўрсатиш жараёнида эса турли ёшлардаги ва турли тоифалардаги оилаларга оилавий ҳаёт билан, оиладаги шахслараро муносабатлар билан, турли хил зиддиятлар билан боғлиқ барча вазиятларни таҳлил қилишда ва маълум ижобий томонга юналтиришда кўмаклашилади.

4. Оиласизларга психологик хизмат кўрсатиш йўналишида бўйдоқ эркакларга ва бева аёлларга ўз тенгдошини топиш ва оилани авайлаш ва умуман оилавий ҳаёт тизимининг ижтимоий-психологик хусусиятлари ҳақида маълумотлар берилади ва муваффақиятли оила қуриш борасида тегишли тавсиялар бериб борилади.

5. Ишонч телефонлари орқали оилаларга ёки оиладаги шахсларга психологик хизмат кўрсатиш. Бунда, асосан ишонч телефонидаги маълумотлар асосида ва барча далилларни сир тутган ҳолда маълумотнинг мазмунидан келиб чиқиб тегишли психологик тадбирлар олиб борилади.

Психология фанлари доктори, профессор Ғ.Б.Шоумаров, психология фанлари доктори В.М.Каримова ва психология фанлари номзоди, доцент Н.А.Соғиновлар раҳбарлигидаги А.Авлоний номидаги Республика педагогик ходимлар малакасини ошириш Марказий институти психология кафедраси, Фарғона давлат университети ижтимоий психология кафедраси томонидан ишлаб чиқилган методикалар, якунланган диссертациялар шулар асосида барча вилоятларда олиб борилаётган оилавий ҳаёт тизимини таҳлил қилиш билан боғлиқ психодиагностик психокоррекцион ишлар кўламининг тобора кенгайиб бораётганлиги фикримизнинг далилидир. Айни пайтда, катта илмий ва ижтимоий потенциалга эга бўлган мазкур ишлар Республика миқёсида оилавий ҳаёт билан боғлиқ психологик хизмат тизимини ривожлантириш учун тўлақонли илмий-ташкилий асос бўлиб хизмат қилса, ажаб эмас.