29.Композицияның сюжеттен тыс элементтері; эпилог пен пролог

Композицияның құрамына сюжеттің кезең-кезеңдері ғана емес, сюжеттен тыс нәрселер де кіреді. Солардың бірі пролог (грек сөзі-алғы сөз)-көркем шығармаға кіріспенің бір түрі. Мұнда кейде негзгі сюжетке дейінгі бірнеше оқиға баяндалады, кейде бас кейіпкердің өткен өмірінен бірер көрініс беріледі, кейде автордың көңіліндегі аздаған сыр айтылады. Мысалы: «Шұғаның белгісіндегі» І тарау, бір жағынан прологтың да қызметін атқарып тұр. Екі салт атты бірі-автор да, екінші-әңгімеші Қасымжан. Жол үстінде бірін-бірі ел, жер жайын әңгімелеп келе жатады да, енбі бірде Қасыжанның: «Сол сүрлеумен барып, Шұғаның белгісінен қара жолды қиып аламыз»-деген сөзі автор елең ете қалады.

-         «Шұғаның белгісі» дегеніңіз не нәрсе, тау ма?-дедім.

-         Жоқ, әншейін бір обашық,-деді. Кейін қалып бара жатқан соң, тағы бірр тебініп қатарласып:

-         Шұғаның белгісін сіз білмейтін шығарсыз-ау,-деді.

-         Мен қайдан білейін, бұл жаққа бірінші келуім,-дедім.

-         Білмессіз…сіздер жассыздар ғой,-деді. Маған қрағанда өзі едәуір көпті көрген үлкен адам болып көтеріліп қойды.

-         Сіз білмейтін шығарсыз, жассыз ғой, уақытысында Нұғаның әңгімесін бұл өлкенің баласына шейін біліп болып еді…Өйб шіркін, өзі де Шұға десе Шұға еді-ау!-деді.

Жолдасымның бұл сөзінен мен де Шұғаға ынтықтым. Анығын сұрап білгім келді.

-         Шұғаның әңгімесін айтсаңыз қайтеді, жол қысқарсын,-дедім.

-         Айтайын,-деді

Қара керді тағы тебініп тағы тебініп қатарласты. Жалпылдатып жайылып келе жатқан етегін жинай тақырымына асып, ерніндегі насыбайын ьстап, бір-екі түкірініп алып, ыңғайланып:

-         Бұл қызық әңгіме, тыңдаңыз,-деді.

Пролог, біріншіден, шығармаға әншейін кіріспе ғана емес, шығармадағы көркем шындықты қабылдауға дайындық, оқырманды соған үйіре тартып, баурап алатын суреткерлік тамаша тәсіл; екіншіден, шебер жасалған пролог сюжеттен тыс тұрғанмен, композицияға орнымен орайласатын, жіксіз жымдасатын беташар екенін аңғарамыз.

Пролог әр тұста әр сипатта болған. Мысл, Көне грек трагедияларында көрермен көңілін сахнаға аудару үшін арнау, жарлау түрінде қолданған. Бұл тәсіл қазіргі пьесаларда бастаушы, диктор, ақын сөзімен беріледі.

Пролог секілді сюжеттен тыс элементтердің бірі-эпилог (грекше-соңғы сөз)-көркем шығарманы қорытудың бір түрі: тартыс аяқталып, өзекті оқиғалар біткеннен соң, сюжеттік шешімнен кейін тұрып, басты қаһармандардың одан арғ хал-күйінен қысқаша мәлімет береді де, сол арқылы автордың негізгі идеясын толықтыра, кейде тіпті тереңдете түседі.

Бұған да мысалды «Шұғаның белгісінен» келтірелік:

«Шұғаның өлген орнын көру Әбдрахманға мақсұт болды. Жұрттың «өлді» дегеніне нанбаған секілді. Бәріміз келдік.

Есімбектің үйі қым-қуыт екен. Келе жатқан көп адамды көрген соң, келіндері далаға шықты. Көздері қып-қызыл!..Зәйкүл ымдап шақырады. Қалтасынан алып бір қағаз ұсынды. Хат екенін білдім. Жүрегім елжіреп, жылап жібердім. Әбдірахман да сезіп тұр екен, оңашарақ шығып оқыдық. Әбдрахманның көз жасы сорғалап хатқа тамумен болды. Сондағы Шұғаның өлерде жазған хаты:

…Хаты деген артық жазған ғашық жардың,

Есіңе ал, дұғаңа мен ынтызармен

Қош, сау бол, ойнап-күліп жолығармыз,

Астында ақ туының пайғамбардың!…»

Эпилог – – көркем шығарманы қорытындылайтын компонент. Эпилепсия негізгі оқиға желісінен бөлек тұрса да авторлық идеяны толықтыра түсіп, шығарманың басты кейіпкерлері жайында қысқаша мәлімет береді, олардың кейінгі іс-әрекеттерінің жалғасын көрсетеді. Драмалық шығармаларда автордың айтайын деген ойы кейіпкерлердің сөздері арқылы Эпилепсията берілуі мүмкін. Романдар мен повестерде Эпилепсия шешімнен соң орналасып, негізгі оқиға аяқталғаннан кейін белгілі бір уақыт өткен кездегі кейіпкерлер іс-әрекетінен хабар береді. Қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің “Абай жолы” эпопеясында Эпилепсиятың классик. үлгісі қолданылған. Кейде ол Эпилепсия деген айдармен бөлінбей-ақ, бірнеше жолдармен берілуі мүмкін (Б.Майлин, “Шұғаның белгісі”, Ш.Айтматов, “Жәмилә”). Кей жағдайда эпилогта суреттелген оқиға жөнінде автордың философиялық, эстетикалық, адамгершілік жөніндегі тұжырымдары айтылады (Ғ.Мүсіреповтің “Ұлпан” романындағы сөз соңы).