27. Көркем шығарманың сюжеті мен композициясы

Сюжет (французша sujet –зат )-көркем шығарманың мазмұнын ашып, мазмұнды пішінге көшірудің негізгі түрі,жолы немесе тәсілі.Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің өзара қарым-қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардың тұтасқан ішкі-сыртқы қимыл-әрекет жүйесі ретінде, кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму үстінде көрінеді.Жалпы алғанда,адамдардың өзара қарым қатысы, байланысы, қайшылықтары, жек көру, жақсы көру, әр характердің, типтің өсу, жасалу тарихы.Композиция ( латынша composito – құрастыру, қиыстыру) бірер сөзбен айтқанда, көркем шығарманың құрылысы. Сюжет – сюжет болу үшін оның барлық кезен кезеңі түп-түгел белгілі бір композициялық жүйеге түсіп, бірлік табуы қажет. Композицияның барлық шығармаларда түгел болатыны – оның сюжеттен бір өзгешелігі десек, екіншіден, композиция сюжеттің өрбу кезеңдерін жүйеге түсіріп қана қоймайды, сюжеттен тыс нәрселерді де өзара қиюластырып, белгілі бір арнаға салады.

28. Сюжеттің даму сатылары

Сюжет (французша sujet –зат) - көркем шығарманың мазмұнын ашып, мазмұнды пішінге көшірудің негізгі түрі, жолы немесе тәсілі. «Сюжет дегеніміз, - дейді Горкий, - жалпы алғанда, адамдардың өзара қарым-қатысы, байланысы, қайшылықтары, жек көру, жақсы көру, әр характердің, типтің өсу, жасалу тарихы».

Сюжеттің басталуы (латынша дәйектеме) оның кіріспесі іспеті; мұнда әдеби қаһармандар өзара қарым-қатнасқа көшпес бұрынғы қал-жағдай, тіршілік, қоғамдық орта, болашақ қақтығастар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі. Экспозицияның бір ерекшелігі – ол шығарманың сюжеттік желісіндегі өмірлік тартысқа тікелей ықпал жасамайды, тек мезгіл мен мекенге мегзеу, дерек, дәйек ретінде ғана қалады. М, М.Горькийдің «Ана» романының бірінші бөліміндегі бәрәншә тарау түглімен экспозиция:

Күн сайын фабрика гудогы жұмысшы слободкасын тітіретіп, түндігінен майлы ауаны жара, қалтыратып өкіре бастайды.; осы үнге бағынған тұнжыраңқы жұрт бұлшық еттерін ұйқымен тыңайтып та үлгермей, үріккен таракан секілді, аласа сұрғылт үйлерінен көшеге жүгіресе шығады. Салқын алакеуімді адамдар лас көше мен фабриканың зәулім биік тас қыспағына қарай шұбырады. Фабрика ондаған төрткүл сауыс күлдерімен батпақ жолды жарық қыла, тәкаппар суық пішінде жұртты күтіп тұрады.

Сюжетік байланыс – адамдар арасындағы әрекеттің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі секілді. М, «Шұғанның белгісіндегі» сюжеттік байланыс үшінші тарауда. Әбдірахманның Есімбек аулына алғаш келген, оны Шұғаның тұңғыш көрген жерінде:

• Мынау аттан түсіп жатқан кім? – деді Шұға.

Артыма жалт қарасам екі жігіт түсіп, аттарын байлап жатыр екен. Біреуі орысшалау киінген.

Тани кеттім.

• Әбдірахман ғой дедім, - дедім.

• Әбдірахманың кім?

• Қазақбайдың баласы.

• Иә, әлгі учитель баласы ма?

• Иә

• Жап-жас жігіт екен ғой, - деп бірер қарадыда, Шұға отауға кіріп кетті.

Мен Әбдірахманға амандасып, үйге ертіп жүрдім.Отаудың сықырлауығынан Шұғаның сығалап, бізге қарап тұрғаны білінді....

«Ш.ның сықырлауықтан сығалап қарап тұрғанын» оқырман әңгімешінің аузынан естіп қана қоймайды, кәдімгідей сезінеді, көз алдына елестетіп көреді, түйсінеді. Сюжеттік байланыс, міне, осы сәттен – қыз кеудесіне тұңғыш сүю оты тұтануынан басталады.

С.даму адамдардың өзара қарым қатнасынан, қыймыл-әрекетінен туған түрліше жағдайларға, шиеленістерге байланысты.М, «Шұғаның белгісіндегі» с даму да тек қана адамдар тағдырына негізделген; 4-5 – 6- 7 тарауларда көптеген дәлелдер арқылы фабулалық өрбумен келген сюжет 8 – 9 тарауларда түрлі ситуацияға көшеді. Ал 10 – 11 – 12 тарауларда – әр алуан шиеленістер: әсіресе Ә мен Ш бір-біріне жол үстінде жолығып,қоштасар жері, Шұғаның «Қош, қалқам» деп, кемсеңдеп деп отыра кететін сәті оқырманды тамаша сезімге бөлеп, сюжеттің шиеленіскен тұсы болып табылады.

Сюжеттің шарықтау шегі (латынша шың) – с.тік дамудың ең жоғарғы сатыс; адамдар арасындағы қыймыл-әрекеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен жері; шығармадағы драммалық тартыстың өрістеп шққан биігі. Бұл тұста обрыздар да айрықша анық танылып, адам мінездері жан-жақты ашылады.М, «Шұғаның белгісіндегі» с шарықтау шегі – Ш. Қатты құса боп, ауруға шалдығуы;қызының оңалмас түрін көрген Есімбектің Әбдірахманды амалсыз.