6.Адам ағзасына микронутриенттер мен микронутриенттердің маңызын және олардың жіктелуі

Біздің ағзамызға қатысты «маған үнемі бірдеңе жетіспейді» деген сөз әділ айтылған, оған қоса жыл бойы ауытқып отырады. Мысалы, кальций қысқа қарай азайып, ең жоғары мөлшері жаз айларында болады. Бұл жылы уақытта қалқанша бездердің қарқынды жұмыс істеуменен байланысты, калций алмасуды реттейтін D дәруменін игеру жақсы жүреді.

Жаз уақытында темір, марганец, кремний жоғары деңгейде болады. Қыс айларында олардың тапшылығы аллергиялық реакцияның, қан өндірілу жұмысының бұзылуымен байқалады, шаш пен тері көмескіленіп, құрғақтанады.

Ағзадағы мырыш пен мыс мөлшері жыл бойы тұрақты болады, оның сәл төмендеуі көктемде ғана байқалады – иммунитет төмендейді, беттің түсі нашарлайды.

Ал хром мөлшері, керісінше, көктемде көтеріледі. Ол көмірсулар алмасуына қатысатын ферменттер құрамына кіреді.

Селен - «қысқы» микроэлемент. Бұл тамақпен байланысты: жылдың суық мезгілінде дастарқаннан селен тасымалдаушы тағамдар орын алады – олар капуста, жаңғақтар, сарымсақ. Мұндай ас мәзірі шаш пен тырнаққа оң әсер береді. Бірақ селеннің шектен тыс мөлшері қауіпті, әрі асқазан ауруының ғана емес, шаш түсуінің де себебі болуы мүмкін.

Ағзаның химиялық құрамының маусымдық ауытқуын ғалымдар акклиматизациялық тапшылық деп атайды. Теңдестірілген тамақтану және арнайы препараттардың көмегімен ағзаны күнтізбе мен ауа райына қарамастан қажетті элементтермен қамтамасыз ету керек.

Бұны Қазақстан Республикасының Тағам академиясының президенті, профессор Төрегелді Шарман-

ов та ұсынады: «Нутриенттердің тапшылығынан болатын сырқат барлық белгілі аурулардың шамамен 75-80% құрайды, әрі олардан келетін әлеуметтік-экономикалық шығын да аз емес. Қалыпты тіршілік үшін қажетті тіпті аз мөлшердегі микро- және макронутриенттердің үнемі жетіспеушілігі көптеген ауруларды туғызып, ушықтырады».

Сонымен, дәрумендер және биологиялық маңызды элементтер қалыпты тіршілік үшін қажет. Ағзаға олар тамақпен бірге түсуі тиіс, ал олардың мөлшерінің аздығы сондай, оларды микронутриенттер деп атайды.

А дәрумені (ретинол, «сұлулық дәрумені») жасушалардың көбеюін ынталандырады, терінің мүйіздену процесін реттейді. Бұл дәрумен бауырда, етте және балықта бар. Өсімдік өнімдерінде тек А провитамині (каротин) бар, сондықтан оның игерілуі үшін майлар қажет: май, кілегей. Тапшылық белгісі: шынтақ және тізе терілерінің мүйізделуі, тырнақ бетінің кедірленуі, бет терісінің қабыршақтануы, қараңғылықта көру қабілетінің нашарлауы («тауықтың соқырлығы»). А дәруменінің көп мөлшері қауіпті: еріндер жарылып, ісінулер болады, жүйкенің қозғыштығы артады.

С дәрумені (аскорбин қышқылы) еркін радикалдардан қорғайды және ағзаның қорғаныс қызметін арттырады. Ол итмұрын, мүкжидек, бүрген, қарақат жидектерінде, цитрус өсімдіктерінде, болгар бұрышында, әскөк пен ақжелкен шөптерінде көп. Дәруменнің жетіспеушілігі тері пигментациясының бұзылуына, әлсіздікке, ұйқышылдыққа, жұқпалы ауруларды қабылдауды арттыруға алып келеді. Мөлшерден тыс пайдалану қауіпсіз: С дәрумені ағзадан табиғи түрде шығады.

«Қыс уақытында С дәрумені бар тағамдарды көбірек пайдалануға кеңес берер едім. Естеріңізге сала кетейін, бұл дәрумен ағзадан шықпайды, оған тыстан келіп түседі. Егер қалталарыңыз көтерсе, лимон, мандарин, апельсин жеңіздер. Ақша жағы тапшы болса – дәрумендерді дәріханадан сатып алыңыздар», - деп кеңес береді Төрегелді Шарманов.

В2 дәрумені (рибофлавин) зат алмасуды қалыпқа келтіреді, оттегінің «тасылмалдануына» көмектеседі. Дәрумен көздері: ет, балық, ірімшік, жұмыртқа, жаңғақтар, жүгері, түрлі-түсті орамжапырақ, шөптер. В2 дәруменінің тапшылығы мерзімінен бұрын солуға алып келеді: шаш майланады, қайызғақ пайда болады, тіс эмалі қарайып, жарылады, көз және ерін айналасында әжім пайда болады, езу жарылып, қанайды.