«Девиантология» пәні бойынша емтихан жауаптары. Сәттілік)))

1) Девиантты мінез-құлық әлеуметтануы арнайы әлеуметтанулық теория ретінде қалыптасуы

Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы. Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден (мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді.Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта (Р.Мертон), әлеуметтік құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі мен қарама-қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік санкциялар қолданып, өз мүшелерін ондай қылықтары үшін жазалайды.

Девианттық мінез-құлық әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. «Аномия» термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді. Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу,геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:

қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);

тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);

микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар). “Девиантты мінез – құлық әлеуметтануы” жеке – функционалды әлеуметтанулық теория ретінде ауытқушылық жүріс – тұрысты адамзат өмірінің түрлі салаларына тән әлеуметтік феномен ретінде қарастырады. Оның зерттеу тақырыбының ерекшелігі қарастыратын құбылыстарының шеңбері тарихы өзгергіш келеді және нақты қоғамда осы кезеңде қалыптасқан әлеуметтік нормаларға байланысты болуында.

“Девиантты мінез – құлық әлеуметтануының” объектісі – ол санада бекітілген қажеттіліктер мен мүдделердің, құндылықты ұстанымдардың, қондырғылардың, білімдердің шынайы көрініс беруі ретінде ортаға шығарылатын нақты әрекет.

“Девиантты мінез – құлық әлеуметтануының” пәні – адамдардың әлеуметтік нормалардан ауытқушылық жүріс – тұрысы және соған байланысты дамитын жағдайлар.

Осылайша, “Девиантты мінез – құлық әлеуметтануы” – қоғамдағы әлеуметтік ауытқушылықтарды, олардың себептерін, оларды тудыратын жағдайларын және алдын – алу шараларын зерттеумен айналысатын сала болып табылады.

Ғылыми әдебиетте ауытқушылық мінез – құлықты тұжырымдамалар жасаған. Оларға К.Маркстің, Ф.Энгельстің, Э.Дюркгеймнің, Р.Мертонның, Ломброзонның теорияларын еңгізуге болады. Ресейлік әлеуметтанушылардың арасынан А.А.Габианидің, С.Г.Климованың, Д.С.Голодтың еңбектерін атап өтуге болады.

Мақсаты: Студенттерге Девиантты мінез – құлық әлеуметтануы туралы мәлімет беру, оның қалыптасуын, басқа ғылымдармен ара-қатынасын түсіндіру.

2) У.Шелдонның еңбегіндегі «ауытқымалы іс-әрекет» пен «девиантты мінез-құлық» категориясының мазмұны

Ғылыми бірлестікте девиантты мінез — құлықтың пайда

болу себептері туралы пікірлестік жоқ. ХХ ғасырдың басында

девиацияның себептері туралы биологиялық жəне психологиялық

тұжырымдар кең тарады. Италияндық дəрігер

Ч. Ломброзо

адамның асоциалды мінез-құлқы мен биологиялық ерекшелік-

терінің арасында тікелей байланыс бар деп есептеген. Ол атап

көрсеткен «туа біткен қылмыскер» типі астыңғы жақ сүйегі

шығыңқы, бір жерінің ауырғанына сезімталдығы төмен жəне

т.б.

азып бара жатқан индивидті көрсетеді. Американдық психолог

У.Х. Шелтон адамның дене бітімі оның мінез-құлқын анықтайды

деп есептеген. Оңалту орталығында 200 ұл балаға жүргізілген

зерттеуге сүйеніп, Шелтон девиацияға атлеттік дене бітімі бар

адамдар анағұрлым бейім деген қорытынды жасайды. Кейіннен

психологиялық тұжырымды қолдаушылар девиацияны психика-

лық ерекшеліктермен (психиканың тұрақсыздығымен, эмоционал-

ды ерікті саланың дамымауымен) байланыстырды.

Заманауи ғылыми жетістіктер негізінде экономикалық жəне

тарихи-мəдени қарым-қатынастардан да, жеке тұлғалық талап-

тардан да, жеке тұлғаның девиацияға бейімделу деңгейіне септігін

тигізетін факторларды табуға болатындығы даусыз деп есептеуге

болады. Бұл тұрғыда əлеуметтік мəдени өмір құбылыстары туралы

айту заңды. Мысалы, белгілі бір ұлттық немесе этникалық

мəдениеттерде мінез-құлықтың мұрагерлік үлгілері дəстүрлер мен

əдет-ғұрыптар арқылы берілуі мүмкін. Қылмыскердің отбасында

тəрбиеленген балалар өз ата-аналарының немесе таныс ересек

адамдардың мінез-құлық үлгілеріне сөзсіз еліктейді. Ішімдік ішу,

шылым шегу, агрессивті мінез-құлық «ержеткендік» жəне «ер

жүректілік» эталондарымен байланысты болады. Кейде маскүнем-

дік «ұлттық қасіретпен» байланыстырылады.

Əлеуметтік нормалар стихиялы түрде (мысалы, дəстүр түрінде)

де, мақсатты түрде де (заңдар, ережелер, бұйрықтар) қалыптасады.

15

Мінез-құлық нормаларын бағалауда мынандай тəсілдер бөліп

көрсетіледі: əлеуметтік, этномəдени, жас ерекшеліктеріне қатысты,

психологиялық, психиатриялық, гендерлік, кəсіби (В.Д.Менделе-

вич). Кəмелетке толмағандар «Девиантология» пəнінің нысанына

айналғандықтан, бізді əлеуметтік, психологиялық, гендерлік жəне

жас ерекшеліктік аспектілері қызықтырады. Əлеуметтік тəсіл

бейімделудің сыртқы формаларына бағытталған жəне жеке тұлға

мінез-құлқының қоғамдық қаупі мен қауіпсіздігі туралы түсінік-

терге негізделеді. Алайда бұл жерде индивидуалды-тұлғалық

қасиеттер жəне «Мен — концепция» ескерілмейді. Психологиялық

тəсіл девиантты мінез-құлықты девиантқа өз мүмкіншіліктерін

(талаптарын) жүзеге асыруға кедергі жасайтын тұлғаның психо-

логиялық жиынтықтарымен, оның өзін-өзі бұзуымен жəне ішкі

қақтығыстарымен бірге қарастырылады. Жас ерекшелік тəсілі

мінез-құлықтың жас ерекшеліктерінің шаблондары мен нормала-

рына сəйкес келмеуіне негізделеді. Бұлар сандық (гротексті)

ауытқулар, артта қалушылық (ретардация) жəне сапалық инвер-

сиялар болуы мүмкін. Гендерлі тəсіл дəстүрлі жыныстық сте-

реотиптер мен ер адамдар мен əйелдердің мінез-құлық стильдері

туралы түсініктерге негізделеді. Осы аталған түрдің девиациясына

сексуалды қалаулар мен бағыттың өзгеруі жатады.

Қазіргі психологияда девиантты мінез-құлық пен соған лайық

заң бұзушылықтардың бастауын əлеуметтік мəдени жəне

педагогикалық қараусыз қалушылықтан іздеу қалыптасқан. Бұл

əлеуметтік топқа əртүрлі ұғымдар қолданылады: «тəрбиелеуге

қиын», «дағдарысты», «педагогикалық тұрғыдан қараусыз қалған»,

«дезадаптивті», «қалыпты жағдайы бұзылған», «асоциалды»,

«делинквентті» жəне

т.б.

Ауытқыған мінез-құлық табиғаты əртүрлі. Мінез-құлықтағы

бұзылулар тұлғаның ерекшеліктерімен тығыз байланыста қарасты-

рылады. Абрумова

А.Г., Жезлова

Л.Я. девиантты мінез-құлық

түрлерінің, əлеуметтік психологиялық тəсілге негізделген, тұжы-

рымын ұсынады. Олар балалар мен жасөспірімдердегі девиантты

мінез-құлықтың негізгі төрт түрін бөліп көрсетеді:

1. Тəртіпке қарсы мінез-құлық;

2. Антиəлеуметтік (қоғамға қарсы);

3. Делинквентті (құқыққа қайшы келетін);

4. Аутоагрессивті мінез-құлық.

16

Девиантты мінез-құлықтың тəртіпке қарсы түріне оқу-тəрбие-

леу мекемелерінде қалыптасқан режим мен тəртіпті бұзу жатады,

мысалы: сабақтан күнделікті қалу, оқу тапсырмаларын орын-

даудан бас тарту жəне

т.б.

Антиəлеуметтік мінез-құлыққа мінез-құлықтың көпшілік ма-

құлдаған өнегелі нормаларын мойындамау мен орындамауға

байланысты қылықтарды, оқу мен еңбек əрекеттерінен бас

тартуды, кезбелікті, ерте жастан жыныстық қатынасқа түсуді, сек-

суалды ұстамсыздықты, ішімдік ішу, нашақорлық, улы заттарды

қолдануды жатқызуға болады.

«Делинквентті мінез-құлық» ұғымы кəмелетке толмағандар

құқықты бұзу əрекеттерін жасаған кезде ғана қолданылады. Бұған

— біреудің мүлкін қорқытып тартып алу, көліктерді ұрлау сынды

заң бұзушы əрекеттер жатады. Бұндай жағдайда емдеу мен оңалту

мақсатында дер кезінде диагностика жасау, сонымен қатар мінез-

құлықтың бұзылуының ең ауыр формалары мен баланың жеке

тұлғалық дезадаптациясының алдын алу қажет. Оларға əртүрлі

этиологияның көптеген психикалық күйлері, есалаңдықтың жəне

мінез акцентуациясының кейбір формалары, тұлғаның психогенді

шартты патомінездік жауаптары жатады.

Мінез-құлықтың патологиялық емес формаларына микро-

əлеуметтік қараусыз қалу жəне бас тартудың, қарсы шығудың,

имитацияның ситуативтік мінездік реакциялары, құрдастарымен

топтасу, эмансипация, үйден қашу, құмарлық, компенсация жəне

гиперкомпенсация, сексуалды құштарлық, жас кезінен жезөк-

шелікке салыну жəне

т.б. жатады. Тəрбиелеудің қолайлы жағ-

дайларында жасөспірімдердің жоғарыда көрсетілген ерекшелік-

терін лайық əлеуметтік жағымды əрекеттің көмегімен жоюға

болады. Əлеуметтік қолайсыз жағдайларда бұл ерекшеліктер

зиянды ықпалды өршітіп, негативті бағыт алады.

Психологияда «қиын» бала туралы бірыңғай түсінік, оның

мінез-құлқына диагностика жасау мен түзетуге жəне тұлғалық

дамытуға қатысты бірыңғай тəсіл жоқ. «Қиын жасөспірім»

ұғымының өзі кең тараған əлеуметтік стереотип формасына ие

болған. Ең алдымен «қиын» ұғымы мен «тəрбиелеуге қиын»

ұғымының ара жігін ашу қажет. Тəрбиелеуге қиындыққа тəр-

биелеу əрекетіне қарсылық көрсету жатады. Тəрбиелеуге қар-

сылық көрсету əртүрлі себептерден туындайды, соның ішінде

17

ақыл-ой жəне физикалық дамудың ауытқулары, педагогикалық

қателіктер, қандай да бір əлеуметтік рөлге əлеуметтік бейімделу

қиыншылығы, мінез ерекшеліктері, темперамент жəне басқа да

тұлғалық ерекшеліктер мен асоциалды мінездің ауытқуы тəр-

биелеуге қарсылық көрсетудің себептері бола алады. Тəрбиелеу

əрекетіне қарсылық білдіру тек əлеуметтік қараусыз қалумен,

жасөспірімнің мінез-құлқы мен санасындағы ауытқуларға байла-

нысты ғана емес екендігі белгілі. Ол педагогикалық қателіктердің,

оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде жеке тұлғалық əдіспен жұмыс істей

алмаудың салдарынан туындауы мүмкін. Мəселен, аса дарынды

оқушы өзінің өз бетінше ойлау қабілетімен, үйреншікті шешім-

дермен, жекелеген құбылыстарды түсіндірумен келіспеушілігімен,

дауласуға, қарсы шығуға бейімділігімен педагогқа қиындықтар

тудыруы мүмкін. Оқу үрдісінде туындаған дау-жанжал педагогпен

өзара қарым-қатынасқа өтіп, тəрбиелеуде қиындық тудырады.

«Қиын» стереотипінде қоғамға қауіпті белгілі мінез-құлықтар бар

жəне ол балалардың өздері де, ересектер де жете түсінетін толық

анықталған типтік жəне əлеуметтік қасиеттер жиынтығын

қамтиды.

«Қиынның» мінезіндегі ерекшеліктер:

1. Өз нормалары, түсініктері, жаргондары, жалған аттары мен

беделді адамдары бар белгілі бір көшелік субмəдениетке, яғни

белгілі бір топқа ену. Бұл топ оның референттік тобын алмасты-

рады жəне оның əлеуметтену үрдісін бағыттайды;

2. Мектеп, отбасы тарапынан жүргізілетін тəрбиелеу жұмыста-

рына белсенді қарсылық білдіру, əлеуметтік құндылықтарды

қабылдамау. Ол тек нашар оқып қана қоймайды, бұны мақтан

тұтады; ішімдікті ішіп қана, темекіні шегіп, балағат сөздер айтып

қана қоймайды, ол бұны мақтан етіп, батырсынады;

3. Өзіндік сананың қалыптасу үрдісі қиындайды. Ол өзінің

мінез-құлқын, іс əрекетін өзі шынайы сын тұрғысынан бағалай

алмайды немесе өзін формальды емес тобының ұстанымы тұр-

ғысынан бағалайды немесе психологиялық қорғаныстың əртүрлі

амалдарын қолданады.

Тəрбиелеуге қиын жасөспірімде, көзбояушылықтағы секілді,

балалық шақтың психологиялық жəне педагогикалық, медицина-

лық жəне биологиялық, əлеуметтік мəселелері бір-бірімен ұшта-

сып жатады.

18

Қазіргі заманғы ресейлік əлеуметтануда

Я.И.Гилинскийдің

ұстанымы айрықша қызықты, ғалымның пікірінше, девиацияның

бастау көзі — қоғамда əлеуметтік теңсіздіктің, əртүрлі əлеуметтік

топтардың өз мұқтаждықтарын қанағаттандыру мүмкіншіліктері

арасындағы айырмашылық деңгейінің өте үлкен болуы. Жеке

тұлғалық мінез-құлық деңгейіндегі девиацияның ең жалпы себебі

— жеке тұлғаның объективті қасиеттерінің, соның ішінде оның

талаптарының, қабілеттерінің, сонымен қатар əлеуметтену үрді-

сінде қалыптасқан қасиеттердің қоғамдық қарым-қатынастар

жүйесіндегі алатын позиция талаптарымен сəйкессіздігінің нəти-

жесі ретінде «əлеуметтік тəртіпке келтірілмегендік» болып табы-

лады.

Əлеуметтану ғылымында жеке тұлғаның əлеуметтену тетіктері

мен салаларының ара жігі ажыратып көрсетіледі. Əлеуметтену

тетігі — бұл адамның əлеуметтік ақпаратты қабылдайтын жəне

меңгеретін тəсілдері. Психологтардың пікірінше, олардың қата-

рына сендіру, бейімделу, көндіру, еліктеу, басқару, үйрету жəне

т.б.жатқызу қажет.

Əлеуметтену салалары — бұл əлеуметтік тəжірибені игеруге

ықпал ететін əлеуметтік институттар. Олар макроорта (əлеуметтік

қарым — қатынастар жүйесі) жəне микроорта (отбасы, мектеп,

жақын тұрмыстық, достық жəне басқа қоршаған орта шеңберіндегі

қарым-қатынас) болып екіге бөлінеді.

Əлеуметтену үрдіс ретінде əртүрлі əлеуметтік институттармен

жүзеге асырылады. Əлеуметтану институттары — арнайы

құрылған немесе қалыптасқан мекемелер мен органдар жүйесі.

Олардың мақсаттары мен міндеттері — білім беру жəне тəрбиелеу

жолымен жеке тұлғаны дамыту болып табылады.

Əлеуметтану институтының алғашқысы жəне бастысы —

отбасы. Жеке тұлғаның өнегелі қалыптасуында отбасының ықпалы

ерекше. Адамды сезіну сезімталдығы, эмоционалды зеректік,

сезгіштік жəне өзге адамның жан дүниесін түсініп, жанашырлық

көрсету — осының барлығы отбасында, балалардың туыстарымен

өзара қарым-қатынасында қалыптасады.

Құқықтық сана негіздері, жеке тұлғаның санасы балалық шақ,

мектепте оқу кезінде қалыптаса бастайды. Құқықтық əлеуметте-

нудің маңызды агенттері отбасы мен мектеп болып табылады.

Балалар мен жас өспірімдерде құқықтық сананың қалыптасуының

19

негізгі психологиялық тетігі адам болып қалыптасу (персони-

фикация) болып табылады. Бала үшін өнегелі құқықтық құнды-

лықтар ата-анасының бойынан табылады. Атап айтқанда, олардан

əртүрлі жағдаяттарда өзін-өзі қалай ұстау керек екендігін біледі,

олардың əлеуметтік мінез-құлық үлгілеріне еліктеп, қайталайды.

Алайда мінез-құлықтардың, өнегелі құқықтық нұсқаулардың

үлгілерін меңгеру деңгейі мен тереңдігі нақты адамдарға (ата-

анаға) — белгілі құндылықтарды бойына сіңірген адамдарға деген

баланың қарым-қатынасы деңгейіне тəуелді. Ата-анасына деген,

кейін ұстаздарына деген жағымды эмоционалды қарым-қатынас

жағдайында бала қарым-қатынас үрдісінің нақты мазмұнын

меңгерумен ғана шектелмейді, сонымен қатар олардың заттарға,

құбылыстарға жəне

т.б. деген қарым-қатынастарын да ұғынады.

Негізгі өнегелі құқықтық санаттар жақсылық пен жамандық,

əділеттілік туралы түсініктер осылай қалыптасады.

Мектептегі құқықтық əлеуметтену екі бағытта жүзеге асады.

Біріншіден, бұл арнайы сабақтардағы тікелей құқықтық əлеумет-

тену, бұндай сабақтарда оқушыларға мемлекеттік құрылым,

құқықтың қоғам өміріндегі орны мен қызметтері туралы айты-

лады, азаматтардың құқықтары мен міндеттері жəне

т.б. туралы

түсіндіріледі. Екіншіден, құқықтық əлеуметтенуге оқушылардың

құқық қорғау органдарының өкілдерімен кездесулері септігін

тигізеді. Осы аталған кездесулерде оқушыларға құқықтық нор-

маларды бұзбау қажеттілігі түсіндіріледі жəне соттық тергеу

əрекеттерінің мысалдарына сүйеніп, заң бұзушылықтың салдары

таныстырылады. Біздің елімізде тікелей құқықтық əлеуметтендіру

мектеппен ғана шектелмейді. Бұндай жұмыстар еліміздің барлық

жоғары оқу орындарында жалғастырылып, студенттер құқық

негіздері жəне заң психологиясы жəне

т.б. сияқты пəндерді оқиды.

Қиын жасөспірімнің жеке тұлға ретінде қалыптасуының ма-

ңызды факторы отбасындағы жағымсыз жағдайлар болып табы-

лады. Ата-аналар жасөспірімдермен қарым-қатынасты жиі ауыр-

сынып, кей кезде «дұрыс» тəрбиелеуге кіріседі, түсініктемелер

талап етеді, дауыс көтереді, қорқытады. Бұндай ата-аналардың

балалармен қарым-қатынасы кездейсоқ, ауық-ауық орын алтын

əрекет сипатында болады. И.С. Конның айтуынша, жас өспі-

рімдердің мінез-құлықтарының əлеуметтік немесе психологиялық

аспектілерінің барлығы өмірдің қазіргі немесе өткен кезеңіндегі

20

олардың отбасылық жағдайларымен тығыз байланысты болады.

Əке мен ананың бала тəрбиелеу əдістеріндегі ымырасыздығы

жасөспірімге не жақсы, не жаман, нақты жағдайда кімдікі дұрыс,

ата-ананың қайсысына сену қажет, кімді тыңдау керек екендігін

дұрыс ұғынуға кедергі жасайды.

Ата-анаға деген абырой мен сый-құрметті жазғырумен немесе

жанашырлық сезімге шақырумен қалыптастыра алмайды. Бедел

байыпты, парасатты, адал жолмен жүзеге асқан қарым-қатынас

нəтижесінде бірте-бірте өседі. Жасөспірімдер ата-анасының

сөздері мен іс-əрекеттерін олардың кəсіби дəрежелері мен білім

деңгейлерімен салыстыруға бейім. Жасөспірімдік кезеңде ата-

аналардан ерекше психологиялық түйсік пен педагогикалық

мəдениет талап етіледі. Бұл ата-анаға жасөспірімдермен өзара

қарым-қатынас сипатын дер кезінде өзгертіп, жасөспірімдерге

өмірлік тəжірибесі мен өзінің біліктілігінің арқасында олардың

өздері дұрыс шеше алатын мəселелерге қатысты іс-əрекеттеріне

еркіндік беру қажет.

Ата-аналар мен жасөспірімдердің арасындағы қарым-қатынас

сипаты олардың қарым-қатынасының өмірлік болашағына қатты

əсер етеді. Үлкендер балалардың орнына бірдеңені жиі жасай

салуға тырысады не бəрін жасай салады немесе олардың іс-

əрекетін, əр қадамын қадағалап, кірісіп отырады. Бұндай жағдайда

жасөспірімде таңдау болмайды, оларға өз бетінше шешім қабыл-

даудың қажеті жоқ болады. Осыдан өмірде кездесетін əр алуан

жағдайлармен бетпе-бет келгенде дəрменсіздік, тұрақсыздық

пайда болады. Жасөспірімнің мінез-құлқын анықтайтын негізгі

мотив, өз ісінің дұрыстығын дəлелдеуді қалау бұндай тыйымдар

атмосферасында жүзеге аспай қалады. Осының кесірінен өзара

қарым-қатынас босаңсып, тіпті нашарлап кетуі мүмкін. Ата-аналар

жасөспірімдердің өздерінің пікірін елемеуін, олардың нұсқауына

қарсы əрекет етуін, олардың бақылауына қарсылық көрсетуін

байқайды.

Психологиялық шиеленісушілік атмосферасы, отбасында

кикілжіңдердің жиі болуы балаға қатты əсер етеді жəне жиі бірден

теріс əсер етеді. Бұндай күйде балалар ықпалға тез көнеді, өйткені

олар ішкі күйзелісінен арылуға тырысады. Отбасындағы сəтсіз

жағдайлар əртүрлі болады — ұрыстар мен өзара түсініспеу-

шіліктер, жасөспірімге деген ата-ана мейірімінің жетіспеушілігі.

21

Өмірдің əртүрлі кезеңінде осы факторлардың əрқайсысы келең-

сіздік тудыруы мүмкін, бірақ олардың ықпалы əртүрлі болады.

3) Ауытқымалы мінез-құлыққа сипаттама беріңіз

Ауытқыған мінез-құлық (девиантты мінез-құлық) - балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға апарып соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы; оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, і ондай-ақ олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыс белгілері бар, қоғамға қауіпті әрекетгер жасауы. Ауытқыған мінез-құлық физиологиялық және патологиялық түрлерге ажыратылады. Физиологиялық негіздегі ауытқымалы күйдің (aшу, ыза, үрей) психикаға әсері күшті болғанымен, адамды оның салдары үшін жауапкершіліктен босатпайды. Яғни Мұндай сезімдік ахуал жағдайында жасаған қылмысы үшін кінәлілік жоққа шығарылмайды, тек ол белгілі бір жағдайларда жеңшдетілуі мүмкін. Патологиялық негіздегі Ауытқыған мінез-құлық адаады бір сөтке сана-сезімнен айырып, мақсатсыз немесе қауіпті іс-әрекеттер жасауға итермелейді. Егер қылмысты әрекетті патологиялық Ауытқыған мінез-құлық ұшыраған адам жасаса, ондай адам есі кіресілі-шығасылы деп танылады. Девианттық қьшық — қоғамдық нормаларға қарсы қылықтар жүйесі немесе жеке қылықтар. Мұндай қылықтар әлеуметте қоддау табатын (дарындылық, альтруизм, ерлік т.с.с) және әлеуметте қолдау таппайтын болып бөлінеді. Әлеуметті қолдау таппайтын қылықтар — қылмыстық іс-әрекет және жөнсіз іс-әрекет (маскүнемдікке, нашақорлыққа бейім қылықтар). Девианттық қылықтар ауытқушы қылықтар. Адамның орныққан құқықты немесе өнегелілік тәртіптерден ауытқитын немесе сол тәртіп ережелерін бұзатын қылықтары.[1] Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол конформизмге қарама-қарсы.

5) Девиантты мінез-құлық әлеуметтануы аралас ғылымдар жүйесінде Девианттық мiнез-құлық арнайы бiр қоғамдағы әлеуметтiк шындықтың бұзылуы, негiзгi демократиялық принциптердiң бұзылуы, экономикалық реформаларды жүргiзгенде кеткен қателер нәтижесiнде осы жастар арасындағы қиындықтардың пайда болуына алып келедi. Социология шегiнде арнайы социологиялық теория пайда болды және қалыптасты – девианттық (ауытқитын) мiнез-құлық социологиясы. Әсiресе осындай атпен қырыққа жуық зерттеу комитеттерiнiң халықаралық социологиялық ассоциациялар жұмыс iстеуде. Оның қайнарының басында Эмиль Дюркгейм тұрды, арнайы ғылыми бағыт ретiнде тұрақты құрылуы ең алдымен Р. Мертонға, А. Коэнға, К. Томасқа және А. Знанецкийдiң еңбектерiмен көрiнедi, олар әлеуметтiк дезорганизациядағы универсалды процесстердi әлеуметтiк өзгерiстерiстердiң бөлiнбейтiн бөлшегi ретiнде қарастырды, Р. Феррис, Э. Тириакьян, Т. Шибутани және басқалары девианттық мiнез-құлықтың әртүрлi формаларын әлеуметтiк дезорганизация формалары ретiнде қарастырды.

Әлеуметтік нормалардың негізі құқықтық заңдарда, мораль мен этикетте жатыр. Көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық әлеуметттік санкцияға жатқызылады. Тәртіп бұзуға, адамдар арасынадағы қатынасқа(өтірік, дөрекілік) байланысты түзетулер девиацияның әлсіз және кездейсоқ формаларын қоғамдық пікір тіркейді және қатысушыларлың өз арасында жағдайға байланысты түзетулер енгізіледі. Девиацияның тұрақты формаларын жазалау әдістері мен құралдары ауытқулардың қауіптілік деңгейіне байланысты анықталады. Мұнда девиация дегеніміз кең мағынадағы әлеуметтік құбылыс екендігі ескеріледі(қоғамдық орын мен отбасындағы дөрекіліктен бастап, адам өлтіруге дейінгі) Сондықтан мінез құлықты кең және шағын мағынада алып қарастырады. Тар мағынада алғандағы  девиантты мінез-құлық қылмыстық жазалауға жатпайтын,яғни құқық бұзушылық болып есептелмейтіе ауытқулар ретінде түсініледі. Кең мағынада алғанда девиантты мінез-құлық құлыққа қарсы барлық формалар ретінде түсініледі. Бұл екі мән де социологияда да, құқық социологиясында да қолданылады.

6)Девиантты мінез-құлық әлеуметтануының объектісі мен пәні

Девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – адамдардың өмiр салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтiк нормаларға сәйкес келмейтiн, тұлғаға, әлеуметтiк топтарға немесе қоғамға зиян тигiзетiн (немесе пайда әкелетiн), қоғаммен қолдау табатын немесе тигiзiлген зияндары үшiн әлеуметтiк жауапкершiлiктер тартатын iс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Девиация – нормалардың кез келген бұзушылықтарын айтамыз.. Кең ауқымда қарастырғанда девиант деген – нормадан ауытқыған кез келген адам. Девианттық мiнез-құлықтың түрлерiне қылмыстық шаралар, алкоголизм, нашақорлық, жезөкшелiк, гомосексуалдылық, азартты ойындар, психикалық бұзылушылық, өзiн өзi өлтiрушiлiк жатады. Тар мағынасында алғанда девианттық мiнез-құлық деп қылмыстық шараларды жатқызамыз оның iшiнде қылмыстық жауапқа тартылатындарды, заңға қарсышығушылықты айтпағанда, осындай ауытқуларды айтамыз.

Сонымен әлеуметтiк девиация обьектісі – бойында физиологиялық, психологиялық және негативті ауытқуы бар адамдар. Оларға нашақорларды, маскүнемдер, қылмыскерлер, таксикомандыр, вандалдар ,т.б.жатады. Осы түсiнiктерге берiлген мiнез-құлықтың индивидуалдылық формалары анықтамаларға мән берiп қарастырайық.

Негативтi ауытқу – шындық нормалардың қандай да бiр ауытқуларды да қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай немесе жеке тұлғаға зиян келтiредi, сол үшiн де тек қана қатардағы ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретiнде, мiндеттi түрде қиылысатын ауытқулар түрiн айтамыз.

Позитивтi ауытқулар – бұл қандай да бiр жалған нормалардан ауытқу (моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян келтiрмейдi, ол қарама-қарсы оның прогрессивтi арығарай дамуындағы жоспарларына пайдалы, себебi олар ескiрген, шаршаған нормаларды ығыстырады. Позтивтi ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенiң толығымен реттелмегендiгi, оның әлеуметтiк адекваттылығы емес.

Қылмыс – ол қылмыстық құқықтың қандай да бiр нормаларын бұзатын ауытқуды айтамыз. Қылмыстың жекелеген түрлерi қылмыстық кодекстiң статьяларына сәйкес қарастырылады.

Деликт – бұл қандай да бiр норманың құқықтық түрiн бұзатын азаматтық, административтiк және т.б. ауытқулар.

7)Батыс және отандық әлеуметтанулық әдебиеттегі девиантты мінез-құлық теориясы

Қазақстанда девиантты мiнез-құлықтың элементтерi, мысалы, қылмыскерлiк, iшiмгерлiк және алкоголизм, нашақорлық және суицид (өзiн өзi өлтiрушiлiк), көптеген ұзақ уақыттар бойы осыларға сәйкес келетiн пәндердiң аясында зерттелiп келдi: олар криминология, наркология және т.б. Ал социологиялық зерттеулер 60-жылдардың соңы мен 70-жылдардың басындағы Я.И. Гилинскийдiң, В.С. Афанасьевтiң және тағы басқалардың еңбектерiнен көруге болады. Девианттық мiнез-құлық теориясының зерттеуiне отандық ғалым Ш.К Жаманбалаеваның диссертациясы көп үлесiн қосты, ол мынадай тақырыпта: “Девианттық мiнез-құлықтың әлеуметтiк мәселелерi” және оның монографиялары.Бұл еңбектерде автор девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – мiнез-құлық актiсi деп әдiлдiкпен айтады, ол адамдардың iс-әрекеттерi немесе өмiр салттары, арнай қоғамдағы қабылданған әлеуметтiк нормалар мен заңгерлік негiздегi салдарлы қоғамдық санкцияларды бұзатын iс-әрекеттердi қарастырған. Берiлген анықтама бiрiншiден, осы мiнез-құлықтың барлық көрiнiстерiн қамтиды (iс-әрекет, өмiр салттары); екiншiден, ауытқуды тек ресми жағын ғана емес, сонымен қатар, айтылмаған әлеуметтiк нормалардағы бейресми ауытқитын мiнез құлық формаларын да қарастырады; үшiншiден санкцияның әртүрлi түрлерiн қамтиды, олар көбiнде өздерi девиацияға алып келедi – ол топтық ауытқудан, қоғамдық жақтырмауға және сонымен қатар толығымен қоғамнан бөлiп тастауға алып келетiн санкциялар.

Сонымен бірге тағы отандық девианттық мiнез-құлық социологиясында Д.К. Қазымбетованың анықтауынша, девианттық мiнез-құлық дегенiмiз – адамдардың өмiр салтындағы жалпымен қабылданған нормалар мен моральға, құқықтық және басқа да әлеуметтiк нормаларға сәйкес келмейтiн, тұлғаға, әлеуметтiк топтарға немесе қоғамға зиян тигiзетiн (немесе пайда әкелетiн), қоғаммен қолдау табатын немесе тигiзiлген зияндары үшiн әлеуметтiк жауапкершiлiктер тартатын iс-әрекеттер, қимылдарды жатқызамыз. Ал деликвенттiк мiнез құлық дегенiмiз – күрделi заң бұзушылықты аңғартады, олар қылмыстық жауапкершiлiк тартуға апарып соғады. Девианттық мiнез- құлықтың деликвенттiк мiнез-құлықтан өзгешелiгi, девианттық мiнез-құлық деликвеннтiк мiнез-құлыққа қарағанда кеңiрек түсiнiк ретiнде танылады. Девианттық мiнез-құлық деликсенттi мiнез құлықты өзiнiң бiр бөлiгi ретiнде қарастырады. Девиация – нормалардың кез келген бұзушылықтарын айтамыз, ал деликвенттiк – ол тек қана қылмыстық жауапкершiлiктердi алып жүретiн мiнез-құлық актiлерiне жатады дейді Қазымбетова.

Сонымен бірге девиацияға өз үлестерін қосқан шетелдегі ғалымдарға Э.Дюркгейм, А.Коэн,Р. Мэртон, Р. Феррис, Э. Тириакьян, Т. Шибутани т.б

Алғаш рет девициядағы аномия түсiнiгiн қолданған социолог Э. Дюркгейм. Аномия түсiнiгiн ол “Индивидтiң мiнез құлқының анық реттеушiлiк процесстерi, моральдық вакуум, ескi нормалар мен жаңа бағалылықтардың нақты қарым қатынаста жоқ болған тәсiлдерiн көрсететiн, ал жаңа құндылықтардың әлi күнге дейiн толық iске қосылмаған әлеуметтiк нормалар жоқ қоғамдық жағдайды қарастырады.А. Коэн жанжал теориясына қатысты, әлеуметтiк жүйедегi мiнез-құлықтың мәдени бейнелерiн айқындап көрсетті. Девианттық ауытқитын мiнез- құлық теориясы арнайы социологиялық теория ретiнде құрылымдық функционализм теориясының аясында дамитынын айтқан. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып, девианттық мiнез-құлық теориясын мәдениеттiң жасайтын мақсаттарымен әлеуметтiк-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған келiспеушiлiктер деп түсiндiредi.

8-Девиантты мінез-құлықтың классификациясы мен типологиясы

Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық. 1)Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.

Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.

2)Девиацияның екінші түрі - делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:

1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.

2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.

3. Наша сату және тарату.

3)Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.

Девианттық мiнез-құлықтың пайда болуы типологиялық топтардың ерекшеленуi, спецификалық ерекшелiктерi бар жалпы сүлбелерi бар топтармен ерекшеленедi. Кейiнгi кездердегi әдебиеттерде адамдардың санасында негативтi құбылыстарды класиификациялау үшiн iс-әрекеттер жасалған. Девианттық мiнез-құлық формаларын индивидуалдық класификациялау:

Негативтi ауытқу – шындық нормалардың қандай да бiр ауытқуларды да қарастырады (моральдық және құқықтық). Осындай ауытқулар қоғамға тұтастай немесе жеке тұлғаға зиян келтiредi, сол үшiн де тек қана қатардағы ауытқулар емес (девиация, аномия), патология ретiнде, мiндеттi түрде қиылысатын ауытқулар түрiн айтамыз.

Позитивтi ауытқулар – бұл қандай да бiр жалған нормалардан ауытқу (моральдық немесе құқықтық). Осындай ауытқулар тек қана қоғамға зиян келтiрмейдi, ол қарама-қарсы оның прогрессивтi арығарай дамуындағы жоспарларына пайдалы, себебi олар ескiрген, шаршаған нормаларды ығыстырады. Позтивтi ауытқулардың криминализациясы – құқықтық жүйенiң толығымен реттелмегендiгi, оның әлеуметтiк адекваттылығы емес.

Қылмыс(заң бұзушылық) – ол қылмыстық құқықтың қандай да бiр нормаларын бұзатын ауытқуды айтамыз. Қылмыстың жекелеген түрлерi қылмыстық кодекстiң статьяларына сәйкес қарастырылады.

Деликт – бұл қандай да бiр норманың құқықтық түрiн бұзатын азаматтық, административтiк және т.б. ауытқулар.

Д евиация

П озитивтi ауытқу

Н ейтралды ауытқу

Негативтi ауытқу

М оральдық iс-ә рекет

Заң бұзушылық

Д еликт

Қылмыс

9) Г.Зиммельдің еңбегіндегі ауытқымалы мінез-құлықтың сипаттамасы

ЖЕЗӨКШЕЛІКТІҢ АҚШАЛАЙ МӘНІ

10) Р.Мертоннің еңбегіндегі ауытқымалы мінез-құлықтың

Девиантты әрекеттің әлеуметтік мәдени себептерін ашып көрсеткен Р.Мертон болды. Аномия ұғымы Р.Мертонның қөзқарасынша адамдардың мақсаттары мен оларға қол жеткізу құралдары арасындағы алшақтықты білдіреді. Мертонның ойынша девиантты әрекет қоғамда адамдардың өз мақсаттарына сол қоғамда дұрыс деп табылған заңды жолмен қол жеткізе алмаған жағдайда туындайды. Мертон эмпирикалық зерттеулермен әлеуметтанудың жалпы теориясын байланыстыратын орта деңгейдегі теорияның негізін калаушы.Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта дейді Р.Мертон.

Девианттық ауытқитын мінез-құлық теориясы арнайы социологиялық теория ретінде кұрылымдық функционализм теориясының аясында дамиды. Р. Мертон аномия теориясын қолдана отырып, девианттық мінез-құлық теориясын мәдениеттің жасайтын мақсаттарымен әлеуметтік-ұйымдасқан оларға жету жолдарының құралдары арасындағы пайда болған келіспеушіліктер деп түсіндіреді. Оның пікірінше әртүрлі топтар үшін біркелкі емес мақсаттарға жетудің ресми жолдары қоғамның ресми құрылымымен қамтамасыз етіледі және осылардың функционалдық жетіспеушіліктері мақсатқа жету үшін колданатын бейресми құрылымдардың пайда болуына негіз болады.Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгізген. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді- Мертон:

• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);

• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);

• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар)

11)Тұлғаның ауытқымалы мінез-құлқының ерекшеліктері

Ғалымдар ауытқымалы мінез - құлық көріністерінің себептерін ашып көрсетуге, түсіндіруге тырысады. Мұндай бірнеше түсіндірмелер бар. Біріншісі девианттылықтың себебін биологиялық факторларға қатысы бар деп есептейтін бағыт. Ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен комформизм - бір нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп көңіл бөлінеді? деген сұрақ қояды. Бұған Дюркгейм былайша жауап береді. Біріншіден, девиацияның өте бір өзгеше құбылыс болуынан және оның адам көңілін өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден, оған назардың басым болуын оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтың көтеріңкі болуымен байланыстырады. Басқа ғалымдар девиацияның себебін әртүрлі жолдармен түсіндіреді. Мәселен, ХІХ - ғасырдың аяғында итальян дәрігері Цезаре Ломброзо адамның физикалық қасиеттері девиацияға себеп болады дегенді айтады. Оның пікірінше, адамдар өзінің биологиялық құрылымына қарай белгілі бір мінезге ие болады. Ол «криминалды типке» жататын адамдарды әдетте адам қалыптасу эволюциясының алғашқы сатысына ұқсас болатындығымен байланыстырады. Мәселен, ондай адамның иегі шығыңқы, сирек сақалды және ауруға деген сезімі төмен болып келеді деп көрсетеді. Бұл концепцияны жақтаушылар көп болды. Мәселен атақты американдық психолог және дәрігер Уильям Шелдон да (1940) девиацияға байланысты адамның дене бітімінің маңызды орын алатындығын айтқан болатын. Мысалы, эндоморфты адамдар, яғни, біршама дөңгелектеу келген орташа толық адамдар әдетте көпшіл, елмен тіл табыса алатын жән өз басын бірінші орынға қоймайтын, басқаның иіне көнгіш болып келеді. Көптеген зерттеулердің негізінде Шелдон мезоморфты адамдар ауытқуларға бейім (девиацияға бейім) болады, бірақ олар әр кезде қылмыскер бола бермейді дейді.

Праис ауытқымалы мінез - құлықтың себебі дене құрылысының ерекшелігінде дейді, үшінші біреулер жыныстық хромосомдардың бұзылуынан іздейді.

Екіншісі, девианттылықтың себебін психологиялық факторларға қатысты деп санайтын бағыт. Зигмунд Фрейд адамның ақыл-ой кемістігі, азғындығы, есалаңдығы (психопат) теріс мінез - құлықтарды тудыратын себептер деп дәлелдейді.

Ауытқымалы мінез-құлықтың социологиялық түсіндірмесі жоғарыда келтірілген себептердің әсерін жоққа шығармайды, бірақ ауытқымалы мінез-құлықтардың басты себептерін әлеуметтік – мәдени факторлардан іздейді. Дюркгейм өзінің аномия теориясында алғаш рет девиациялық құбылыстардың себептеріне социологиялық тұрғыдан талдау жасайды. Дюркгейм бұл теорияны өзінің классикалық адамның өзіне-өзі қол салу себептерін зерттеу концепциясында қолданған болатын. Сонымен, ол адамның өзіне-өзі қол салуы аномияға байланысты болады деп көрсетеді. Аномия - деген сөз француздың anomie деген сөзінен шыққан, заңның болмауы деген мағынаны береді. Аномия - әлеуметтік нотариалдық нақты жүйенің болмауы, мәдениет бірлігінің бұзылуы, соның әсерінен адамдардың өмірлік тәжірибесі, қоғамдық нормалары сәйкес келмеуі. Аномиялық жағдай заманның өтпелі кезеңдеріне болатын экономикалық деңгейінің, имандылық дәрежесінің төмендеуіне байланысты пайда болады. Аномия адамдардың механикалық бірлігінен органикалық бірлігіне өтуінің толық анықталмау нәтижесі. Аномия ұғымының мәнін Э.Дюркгейм «Суицид» еңбегінде толық ашып көрсетеді. Ол суицидтің: эгойстік, альтруистік, аномиялық түрлерін бөліп көрсетеді.

12) Әлеуметтанулық теория шеңберінде ауытқымалы мінез-құлықтағы «аномия» термині нені білдіреді? Э.Дюркгеймнің зерттеуіндегі «аномия» термині қалай түсіндіріледі

Аномия — (гр. an- — жоқтық және гр. nomos — заң) қоғамның құндылықтар жүйесiндегi түбегейлi дағдарыстарды бiлдiретiн ұғым.

Аномия өзiнiң төмендегiдей белгiлерiмен анықталады:

қалыптасқан құндылықтардың мәнін жоғалтуы салдарынан болатын ретсiздiк нормативтiк-баптық вакуум;

әлеуметтiк үйлесiмдiктiң жоғалуы,қоғамдағы құндылықтардың жиынтық бейнесiне айналған жеке тұлғалар беделiнiң жоғалуы;

адамдардың жоғары мұраттардан, өмiрлiк құштарлықтарынан айырылуы;

мiнез-құлықтағы тұрақсыздық, өзiн-өзi өлтiрудiң көбейуi, т.б.

Аномия терминiн ғылыми айналысқа енгiзген француз ғалымы — Э. Дюркгейм (1858-1917).

Э. Дюркгеймнің әлеуметтік теориясының өзегін әлеуметтік келісім, ынтымақтастық (теория солидарности) теориясы құрайды. Осы теорияны зерттеуге оның ең басты еңбегі — "Қоғамдық еңбектің бөлінуі" арналған. Бұл еңбегінде ол әлеуметтанудың басты міндеті-әлеуметтік байланыстар мен қатынастардың табиғатын және осы әлеуметтік бірліктердің негізін анықтау деп санады.Дегенмен, қазіргі қоғамды өткен көне қоғаммен салыстырғанда оның тұрақтылығы төмен, аномия (яғни, қоғамда адамдардың тәртібін, адамгершілік қасиеттерін басқарып реттеудің төмендеп кетуі) жағдайында болады. Э. Дюрк­гейм әдеттегі көне, архаикалық қоғамнан қазіргі индустриялды қоғамға өту жолын талдай отырып, осы өтпелі кезенде аномия құбылысының объективті орын алуын қорытындылайды. Оның пікірінше, аномия қоғамның белгілі бір кезеңінде адамның мінез-құлқының төмендеп, моральдық, яңни адамгершілік тұрғыдан басқару қиынға соғуынан, қоғамдағы негізгі әлеуметтік институттардың (яғни, мекеме, ұйымдардың) іс-әрекетінің тиімсіздігінен және әлеуметтік қайшылықтардың өсуінен байқалмақ.

Э. Дюркгейм нақтылы әлеуметтік зерттеулер негізінде социологизм постулатына сүйене отырып, адамдардың өзіне қол жұмсаудағы басты себебін анықтауға тырысады. Оның ойынша, адамның өзіне қол жұмсау әрекеті қоршаған әлеуметтік ортаның сипатына (түріне) байланысты болмақ. Нақтылай айтатын болсақ, оның тамыры ұжымдық байланыстардың деңгейі мен шапшаңдығына және әлеуметтік интеграцияның негізінде тетігінде жатыр. Э. Дюркгейм нақытылы әлеуметтік мазмұнда жиналған материалдар негізінде мынандай тамаша қорытындыға келеді: қоғамның даму деңгейі және интеграциясы жоғарылаған сайын адамның өз жанын өзі қиюшылық әрекеті төмен болады және керісіншеде де солай. Осындай тұжырыммен Э. Дюркгейм әрбір әлеуметтік топтардағы өзін-өзі өлтірушіліктің түрліше деңгейін ашып берді. Мысалы, протестанттар мен католиктерді салыстырғанда бұл құбылыс католиктерде бірнеше есе кем, ал, қалалар мен селоларды салыстырғанда, қалаларда жоғары. Э. Дюркгейм өзін-өзі өлтірушіліктің 4 типін тұрпатын анықтап берді, олар: эгоистік, альтуристік, экономикалық және фаталистік. Бұлардың әрқайсысының өзіне тән құпиясы бар, шешілу жолы жеке адам мен топтың қарым-қатынасына байланысты. Э. Дюркгеймнің бұл теориялық еңбегі қылмыстық істердің және девианттық (ауытқу) мінез-құлық әлеуметтануының негізін салды. Бірақ, Э. Дюркгейм қылмыстық істердің психологиялық мотивтерін мойыңдамады.

13) Девиантты мінез-құлықтың экономикалық теориясы

Қоғам өмiрiнiң барлық салалары көптеген өзгерiстерге, бұрынғы мінез-құлық нормалары құлдырауға ұшырап жатқан кезде  девиантты мінез-құлық мәселесі елiмiздегi ерекше өзекті мәселе болып тұр.

Қазақстан Республикасында болып жатқан экономикалық өзгерістер, ертеңгi күнге деген сенiмсiздiк, жұмыссыздық, саяси бағыттардың өзгеруi, жаңа ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту ісінде нақты мәдени-адамгершіліктік бағдарламалардың болмауы девиантты мінез-құлықтардың қалыптасуы мен жеткіншектерді тәрбиелеудің қиындығына әсер ететін факторларды анықтау, зерттеудің қажеттілігін туғызды.

Бұл мәселенiң ерекше өзектiлiгi сол, девиантты мінез-құлықтардың таралуы салдарынан қазiргi кезде қоғамның әр түрлi салаларының тұрақсыздануына, экономикалық және мәдени дамуының тежелуiне әкеліп отыр.

Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік күйреу процестері адамдар психикасына да теріс ықпал етуде. Ол адамдарда мазасыздық, ашу-ыза, қаталдық тәрізді сезімдердің туындауынан көрінеді. Елдегі жағымсыз жағдайлар біздің қоғамда қиындықтар мен ішкі қақтығыстардың, аморальді мінез-құлықтардың, қылмыстың және т.б. ауытқыған мінез-құлық түрлерінің кең таралуына әкелуде. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, ауытқыған мінез-құлық әр түрлі әлеуметтік және демографиялық топтардағы адамдар арасында өсіп отыр. Әсіресе бұл кезең жеткіншектерге ауыр тиді. Асоциальді әрекеттерден (маскүнемдік, нашақорлық, қоғамдық тәртіпті бұзу, бұзақылық, вандализм және т.б.) көрінетін девиантты мінез-құлықты кәмелеттік жасқа толмағандар саны күрт артты. Олардың үлкендерге деген қарым-қатынастары өзгеріп, жауыздық пен агрессивтілік көріне бастады.

Сондықтан да девиантты мінез-құлықтардың пайда болуының әртүрлiлiгi және қоғам мен адам өмiрiнiң барлық саласына әсерi бiлiмнiң әр саласындағы ғалымдардың – дәрігерлердің, психологтардың, социологтардың, экономистердiң, заңгерлердің және т.б. назарын аударды.

Қазіргі кездегі жеткіншек мазмұны жағынан күрделі әлемде өмір сүреді. Бұл, біріншіден, техникалық-технологиялық жаңалықтардың жылдамдығына және адамдарға жаңа талаптардың қойылуына байланысты. Екіншіден, ақпараттың сипатына байланысты, себебі жеткіншектің нақты өмірлік позициясы анықталмағандықтан, оған жаңалық пен өзгерістер терең әсер етеді. Үшіншіден, қоғамдағы экономикалық және экологиялық күйзелістер балаларда сенімсіздік тудырады. Сонымен қатар елдегі әлеуметтік, экономикалық және моральдік жағдайлардың тұрақсыздығынан жеткіншектер басқа жас тобындағылардан гөрі көбірек қиналады.Жеткіншектердің мінез-құлық нормаларын бұзуын тудыратын көптеген себептерді анықтап, уақытында жоюға болады. Сонымен қатар девиантты мінез-құлық факторларының ішінде оның алдын алу және жою үшін қажетті шаралар әлі  табылмағандары да бар.Бұл категорияға толығымен психологиялық-педагогикалық факторларды жатқызуға болады. Жеткіншектердің мінез-құлық нормалары мен ережелерін бұзу себептерін анықтау кезінде біз көбінесе отбасының психологиялық климатын, жеткіншектің өз құрдастарымен және ересектермен эмоционалдық-психологиялық қарым-қатынасын талдауға тырысамыз. Ауытқыған мінез-құлық баланың, жеткіншектің немесе бозбаланың өзінің сеніміндегі, мойындаудағы, өзін қалыптастырудағы әлеуметтік-психологиялық қажеттіліктерін дұрыс қанағаттандыра алмағандығымен түсіндіріледі.  Жеткіншектердің тәртіп бұзуының көп бөлігі психологиялық әрекеттің төменгі деңгейіндегі немесе норма мен паталогия арасындағы жағдайда жасалады.

  Сондықтан, жеткіншектердегі ауытқыған мінез-құлықтың профилактикасы бойынша түзету жұмыстары өзіндік ерекшеліктерге ие. Оның бастапқы кезеңінде топтық түрден гөрі жеткіншекпен жеке жұмыс жүргізген тиімді болып табылады. Басынан бастап отбасымен бірлесіп түзету жұмыстарын қолдану керек. Отбасылық қатынастар мен олардың үйлесімділік дәрежесіне диагностикадан кейін жеке және топтық психокоррекциялық жұмыс жалғасуы қажет. Коррекциялық жұмыста жеткіншектің мінезі мен қабілетінің ерекшеліктерінің негізіндегі қызығушылықтарын қалыптастыру ерекше орынды алады. Жеткіншектің бос уақытын мейлінше азайтуға тырысу, яғни «көңіл көтеру мен істейтін іс жоқ уақытты» тұлғаны қалыптастыруда маңызды орын алатын, пайдалы істермен  (кітап оқумен, музыкамен, спортпен шұғылдану және т.б.) алмастырған жөн.

14-Нашақорлықтың объективті және субъективті факторлары

Нашақорлық (гректің nark – қимылсыздық, mania – ессіздік, құштарлық мағанасында) – есірткі құрамдас немесе психотроптық, яғни оларға ұқсас заттарға тәуелділіктен туындайтын организмнің аса ауыр және тұрақты тәндік, психикалық өзгеруіне, бұзылыстарына, кейде өлімге әкелетін дерт. «Есірткілерді тұтыну», «нашақорлық» және «наркотизм» сөздерінің мағанасын ажырата білген жөн. Есірткілік заттарды тұтыну алкоголь мен темекі тұтынуға ұқсас: бұлардың бәрі «зиянды ләззаттарға» жатады, өйткені олар тұтынушыға субъективтік ләззат сезімін сыйлайды, бірақ организмге зиянын тигізеді. Есірткілік заттарды тұтыну тек «ләззат алу» ғана емес, сондай-ақ дәрігермен дәрілік препарат (ауруды басатын, ұйықтататын, психостимулятор) ретінде берілуі мүмкін. Егер есірткілерді тұтыну үзіліссіз және үнемі болса, тұтынушының организмінде өзгерістер болады, нәтижесінде есірткілерден болатын тәндік немесе психикалық тәуелділік туындайды.

Бұның нәтижесінде есірткілерді тұтыну ауруды («ломканы») азайтатын, басатын қажеттілікке айналады. Үнемі есірткілерді тұтынуға құштарлық нашақорлық деп аталады.

Нашақорлыққа үйірсек болудың себептері	%	Нашақорлыққа үйір болудың субьективті факторлары	%
Өз ортасынан қалып қоймау ниеті		Сабаққа деген енжарлық
Ләззат алуға құмарлық		Әкесінің ішімдікке салынуы
Жаңа сезімге бөленуге құштарлық		Болашақ мамандыққа деге қанағат-танбаушылық
Бәрін ұмытуға талпыну		Ата-анасымен үнемі жанжалдасу
Қызығушылық		Шешесі жағынан эмоциялық кері ықпал
Ересектердің ықпалы		Ата-анасының ажырасуы
Өз құрбыларының арасында көзге түсу		Шешесінің ішімдікке салынуы
Ішімдіктің орнына пайдалану		Арнайы интернатқа орналасуы
Үлкеңдерге бағынбау мақсатында		Басқа да себептер

Наркотизм – бұл халықтың кейбір бөлігінің есірткілік заттарды тұтынатынын және тиісті салдарын көрсететін әлеуметтік көрініс. «Нашақорлық» деген сөз есірткілерді тұтынушының жеке басының жәй-күйімен қатар, есірткілерді көпшілікпен қолдануды білдіреді.

Нашақорлықтың себептері. Балалар мен жасөспірімдердің девианттық тәртіп формалары тәрізді нашақорлықтың негізгі себептерінің арасында бірінші орындардың бірі отбасындағы келеңсіз көріністер, ата-аналардың спирттік ішімдіктерге немесе нашақорлыққа салынуы, өмір сүру деңгейінің төмендігі, жанұя мүшелері арасында көтеріңкі көңіл-күй қатынастарының болмауы, жанұяда әкенің немесе шешенің болмауы, психоактивті заттарға оңай қол жеткізу, жасөспірімдердің бос уақытын өткізу мен қолы бос болмауының нақты бағдарламасының жоқтығы сияқты әлеуміттік факторлар үлесінде. Жиі жағдайларда есірткілер қоғамдық орындарда: мектептерде, дискотекаларда, кафелерде, көшелерде, саябақтарда, есірткілерді таратушылар мен сатушылардың пәтерлерінде алынады. Наркотизацияның маңызды факторлары болып табылады: жеке бастың психологиялық ерекшеліктері, жасы үлкен немесе беделді құрбыларға еліктеу, теріс көңіл-күй күйзелістерін залалсыздандыруға талпыну, жеке тұлғаның нормадан ауытқу белгілері, «ерегісу» наразылық реакциясы, психологиялық қорғаныс пен құндылық тосқауылының төмендігі, психоактивті заттарды тұтынудың алдын алу және олардың адам организміне әсері туралы халықтың хабардылық деңгейінің төмендігі. Сондай-ақ кейбір социологтар жасөспірімдер арасында нашақорлар санының көбеюін жастардың бос уақыты ұйымдастырмаумен байланысты, олар бос уақыт мазмұнды өткізумен қанағаттанбайды да, есірткілерді пайдаланады дейді. Ал басқа социологтар нашақорлықты өмірлік сәтсіздіктермен (кедейлік, жұмыссыздық дискриминация және т.б.) байланысты дейді, сөйтіп есірткілерді тұтыну әлеуметтік және психологиялық патологиялармен қатар,тұлғалардың жеке басындағы қолайсыздықтардан: сексуалдық аумақтағы, отбасындағы, еңбек нарығындағы жайсыздықтардан туындайды деген болжам айтылады. Нақты қандай индивидтердің есірткі тұтынуға бейімділігін анықтау үшін ғалымдар нашақорлардың отбасын, мәдени ортасын, сондай-ақ өмірлерінің әлеуметтік факторларын зерттеуде.

Нашақорлық салдары.

Жасөспірімдер мен жастар арасындағы нашақорлық тек кеңауқымды мәселе ғана емес, сонымен қатар өрлеу үстіндегі Қазақстанның маңызды проблемасы. Оның әлеуметтік салдары бар: қылмыстар мен адамгершілікке жат әрекеттер істеледі, жеке тұлғаның және жалпы халықтың кері кетуі байқалады, өлім, әсіресе жастар арасындағы өлім жағдайлары етек алуда, өмірге қауіп төндіретін дерттердің дамуы және берілуі байқалуда, ауру және кеміс балалардың тууы, ажырасулар көбеюде. Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) есірткілер мен қылмыс бойынша Басқармасының 2008 жылғы деректеріне сәйкес, әлемде есірткі тұтынуда тәжірибесі бар 200 млн. адам бар, 110 млн. есірткілерді салына тұтынады және 25 млн. адам есірткілерге тәуелділіктен зардап шегеді. Нашақорлық таралуының қауіпі оның қайтарымсыздығында, жас тұрғындар мен халықтың әлеуметтік осал топтарының денсаулығын зақымдауында, осыған байланысты оның медициналық және әлеуметтік салдарының маңыздылығында. Есірткілерді тұтыну деңгейіне қылмыстық істер, қайғылы оқиғалар, жарақаттанулар, уланулар, кісі өлтірулер мен өзі өзіне қол жұмсаулар саны тікелей байланысты. Нашақорлық мемлекетке тікелей қауіп төндіретін, зор ауқымды ұлттық мәселеге айналды. Соңғы сараптамалық бағалаулар бойынша, әрбір нашақор «қар көшкіні» сияқты нашақорлықтың қарқынын үдету мақсатында жыл бойына есірткі тұтынуға 13-15 адамды қамтиды. Соңғы жылдары нашақорлар АҚТҚ-инфекциясын (ВИЧ-инфекция) жұқтырудың негізгі себебі болуына байланысты, нашақорлық мәселесіне ерекше назар аударудың маңызы зор. Нашақорлық көптеген түрлі қылмыстарға итермелейді. Есірткілерге деген сұраныс оны коммерциялық сатуға тыйым салу жағдайында жасырын есірткі бизнесі мен наркомафияны туғызады. Есірткілерді тарату мен нашақорлар қызметіне байланысты басқа да қылмыс түрлері көбеюде. Егер есірткілік заттарды тәуліктік қабылдауға нашақордың қажеттілігі аса жоғары болса, бұл жағдайда кезекті дозаға ақша табу үшін, нашақор кез келген қылмысқа баруы мүмкін. Ол қоғаммен байланысты жоғалтады, сондықтан қылмыс істеуге әрқашан дайын. Нашақорлықтың салдарын бағалауда күрделі есірткілер (героин, крэк, кокаин) мен жеңіл есірткілерді (гашиш, марихуана) айырмашылығын ескерген жөн. Өлімге әкелетін күрделі есірткілер аса қауіпті. Жеңіл есірткілердің зиянын тұтынуға рұқсат етілген алкогольдік және темекі өнімдерінің салдарымен салыстыруға болады.

15) Ауытқымалы мінез-құлықтың көрінуінің саяси және рухани себептері

Балалардың мінез-құлық ауытқуларын сипаттауда қазіргі заманғы педагогикалық-психологиялық әдебиетте «девианттық мінез-құлық» термині қолданылады (латын тілінен аударғанда «deviatio» -ауытқушылық). Девианттық мінез-құлық –қалыптан ауытқушылық және ол адамның қоғам мен әлеуметтік топта қабылданған өзін-өзі ұстау нормалары мен ережелеріне сай келмейтін іс-әрекеттері мен қылықтары. Девианттық мінез құлықтың мәнін түсінуде негізгі екі ұғымды қарастырамыз-«қалып (норма)» және «қылық». Әлеуметтік қалып-бұл нақтылы қоғамда тарихи түрде қалыптасқан жеке тұлғаның, әлеуметтік топтың немесе ұйымның мінез-құлық ережелерінің мөлшері, этикет, мораль, заңдық нормалар. Басқа да құндылықтар тәрізді, әлеуметтік нормалар тұлғаның бағалау және бағыт ұстау функцияларын орындайды, мінез-құлықты реттейді және бақылап отырады. Норма-идея, идеалдар сияқты бағыттапқана қоймай, белгілі бір ереже-міндеттерді жүктейді. Нормалардың реттеуші ықпалы-олардың мінез-құлықтың түрлерін, шарттарын, шекарасын ғана анықтап қана қоймай, сонымен бірге, қарым-қатынас шарттарын, мақсаттары мен құралдарын жасайтындығында. Әдетте, қабылданған нормаларды бұзу-қоғамның әлеуметтік топтары мен институционалдық формалары тұрғысынан осы ауытқуларды жою бағытындағы нақты және айқын жағымсыз реакциясын іске қосады. Сондықтан да нормалар қоғамның тұрақтылығы мен тәртібін қамтамасыз ететін, девиацияға қарсы күрестің бірден-бір әлеуетті құралы болып табылады.

Ауытқыған және қиын балалар ұғымы 1920-1930 жылдары пайда бола бастады. Ұғым бастапқыда ғылымда емес, күнделікті өмірде қолданып жүрді. Біраз уақытқа ұмытылып, XX ғасырдың 50-60 жылдарында қайтадан қолданысқа енді. Алғашқылардың бірі болып бұл салада зерттеу жүргізгендердің бірі - П.П. Бельский. Проблеманы алғаш болып көтерген белгілі Ресей педагогы П.П. Блонский. Ғалым қиын балалардың жеке басылық ерекшеліктерінің өмір жағдайларымен, тәрбиемен өзара әрекеттестігін есепке алып, кешенді түрде зерттеулер жүргізіп, оны тәжірибеде қолдану жолдарын анықтады. Баланың отбасынан қашықтап, оның ықпалынан сырт қалуының психикалық әсерін Т.В. Лодкина, А.В. Захаров, В.С. Мухина, З. Матвейчик, Е.О. Смирновалар атап көрсеткен.

Девиантты мінез-құлықты кең және тар мағыналарында қарастырады. Кең мағынадағы девианттық мінез-құлық деп–қоғамдағы қабылданған нормалар мен әлеуметтік стереотиптерге сай келмейтін кез-келген іс қимылды айтамыз. Бұл жағдайдағы девиацияны жағымды және жағымсыз деп екі түрге бөлуге болады. Жағымды девиантты мінез-құлық – бұл көпшілік әдеттен тыс, таңғаларлық деп қабылдаса, кейбіреулер теріс деп қарамайтын құбылыстар болуы мүмкін. Бұлар-ерлік, өзін-өзі құрбандыққа шалу, біреуге шектен тыс берілу, біреуді шамадан тыс аяу т.б. көріністер болуы мүмкін. Жағымсыз (негатив) девиация, керісінше, көп адамдарды мақұлдамау, жек көру сезімдерін туғызатын мінез-құлық ауытқушылықтары. Мысалы, терроризм, вандализм, ұрлық, сатқындық, жануарға қатыгездік жасау т.б.

Сонымен, девианттық мінез-құлық –кез келген қоғамдағы қабылданған әлеуметтік мінез-құлық нормаларына қарама-қайшы келетін қылықтар жүйесі. Бүгінгі таңда девиантты мінез-құлқы бар балалардың және нашақорлық пен ішімдікке тәуелді балалар санының өсуі өзекті проблемаға айналып отыр. Девианттық мінез-құлық – бұл балалар мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын құқық бұзушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы, отбасынан немесе балаларды оқыту тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы, олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қоғамдық қылмыс белгілері мен қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішкілікке салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады.

Девиантты мінез- құлық үлкен екі категорияға бөлінеді. Біріншіден, ашық немес жабық психопатологиясы бар, психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-әрекет. Екіншіден, құқықтық әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл әрекет еленбейтін болса, оларды құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай және оларды жазаланатын болса-қылмыс деп атайды. Жастар арасында соңғы жылдары тәртіп бұзушылық, нашақорлық, ұрлық жасаушылық, ішімдікке салынушылық, жезөкшелік кең орын алуда. Жасөспірімдердің жан дүниесі нәзік, сезімтал. Үлкендердің айтқанын, іс-әрекеттерін, ақпарат құралдарын (теледидар, түрлі түсті бейресми журналдар, т.б.) көргендерін тез қабылдайды. Міне, сондықтанда алған ақпарат пен телехабарла беріліп тұратынқылмыс хроникасы жағымсыз мәліметтер жастарды қатыгездік пен жүгенсіздікке ұрындыруда.

16) Қылмыстың негізгі көрсеткіштері Қылмыстың негізгі көрсеткіштері. Криминология жылы қылмыс сандық және сапалық көрсеткіштерін бөлу туралы шешім қабылдады. Олардың әрқайсысы қылмыс бағалау ерекше рөл igraetsvoyu, бірақ жалғыз қабылданған, оған әділ тұсаукесерін бере алмайды. Тек бір ғана басқа қылмыс қарқынымен бірге оның маңызды аспектілері туралы білімді тереңдету криминологиялық шарттарын, оның мақсатын орындай алады. Қылмыс талдау әдетте белгілі бір уақыт кезеңі үшін қылмыстардың жалпы саны, сондай-ақ белгілі бір салада оларды жасаған адамдарды санымен анықталады көлемі (мемлекеттік) ретінде өз индексінің бағалау басталады. Бұл бір қылмыс адамдар тобы жасаған болуы мүмкін қылмыстар саны, әрқашан оларды жасаған адамдарды санына тең емес екенін ескеру керек, және бір адам жиі бірнеше қылмыс. Қылмыс таралуын бағалау қылмыстар мен қылмыскерлерді абсолюттік санының айқындауды, бірақ халық қайраткерлерімен қолда бар деректер салыстыру ғана емес білдіреді. Бұл қылмыс қарқындылығын (деңгейі) анықтау арқылы қол жеткізуге болады. қылмыс қарқындылығы - осындай 10 немесе 100 мың тұрғынға ретінде нақты халықтың негізінде жасалған қылмыстар мен олардың қатысушыларының, саны бойынша өлшенеді, оның тән болып табылады. Осылайша, жалпы қылмыс деңгейі өлшенеді және халықтың қылмыстық қызметінің деңгейі болып табылады. Қылмыс қарқындылығын анықтау үшін келесі формулаларын қолдана отырып, осы деңгейлердің әрқайсысында үшін коэффициенттер есептейді: қылмыс деңгейі немесе N қылмыстық қарқындылығы (K) ставкасы - белгілі бір уақыт кезеңі үшін белгілі бір саласында жасаған (тіркелген) қылмыстар саны; N - есептелген қатынасы үшін ауданда тұратын қылмыстық жауапкершілік жасына төмен халық саны; 105 бірыңғай есептеу негіздері. 2) қылмыстық қызметін (I) ставкасы: белгілі бір салада белгілі бір уақыт кезеңі ішінде қылмыс жасаған адамдарды m- саны; N - белсенді халықтың саны (14-60 жыл) қатынасы есептеледі, ол үшін аумағында тұратын. Бұл жағдайда қылмыстық жауапкершілікке (14 жыл) жасқа толмаған тұлғаларға, сондай-ақ адамдардың өтелді жалпы қылмыс деңгейі 60 жас және одан жоғары жастағы халықтың бастап бүкіл сомасына қосу толығымен дұрыс деп санауға болмайды екенін есте ұстау қажет , ол белгілі, атап айтқанда қылмыстық қызметі болып табылады. Мұндай адамға санаттағы, олар қылмыс қарқындылығы деректер есептеу алынып тасталуы тиіс. Оның динамикасын, яғни маңызды және қылмыс деңгейі ма, уақыт өзгеруі. абсолюттік өсімі (азаю) қылмыс (A): қылмыс динамикасы оның осындай сипаттамалары есептеу арқылы анықталады - U U1, - A=U қылмыс көлемінің көрсеткіші (деңгей); U1 - ұқсас көрсеткіштен алдыңғы құны; өсу қарқыны (төмендеу) қылмыс (TR): қылмыс (ЖПБ) өсу қарқыны: ЖПБ=Tr - 100%. Бастапқы талдау кезеңінде қылмыс көлемі - деректер жыл саны тұрақты негізі салыстырғанда кезде қылмыс өсу қарқыны, межелер динамикасын пайдалану негізінде есептеледі. Бұл салыстырмалы көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз ету үшін көп дәрежеде мүмкіндік береді - қылмыс алдыңғы кейінгі кезеңдерде байланысты қалай көрсетеді пайыздық деп. Бұл жағдайда, 100% деректер базасы жыл болып табылады және барлық кейінгі жылдары тек қана пайыздық өсуін көрсетеді. Деректер қатысты айла-шарғы жасау қылмыстық жауапкершілік жасына жеткен тұрғындарының санын көбейту немесе азайту арқылы қылмыстың шарттылығы құлау немесе өсуі сұрақ жояды. қылмыс өсу қарқыны пайызбен және алдыңғы кезеңмен салыстырғанда кейінгі қылмыс көлемін ұлғайтуға немесе азайтуға қалай көрсетеді. Белгісі «- -» өсу қарқынын көрсетеді пайызбен ұлғаюына, төмендеген «+» белгісі, белгіленеді. әлеуметтік-құқықтық құбылыс ретінде қылмыс динамикасы факторлардың екі тобын әсер етеді: а) әлеуметтік, қылмыс және т.б. жұртшылық (қылмыс себептері мен жағдайлары, халықтың және оның көші-қон саны, оның қауіптілік сипаты анықтау); б) заңды - және т.б. жазаның бұлтартпастығы қамтамасыз ету, қылмыстық құқық, қылмыс анықтау өзгерту Қылмыс көрсеткіштері, сондай-ақ оның құрылымы, сипаты, кеңістіктік бөлу «, бағасы» кіреді. құрылымы, оның түрлері, қылмыстық немесе криминологиялық негіздер бойынша жіктеледі қылмыс топтары (үлес салмағы) қылмыс арқылы анықталады. Бұл болар еді: әлеуметтік және мотивациялық бағдарлау; әлеуметтік және аумақтық бөлу; әлеуметтік және топтық құрамы; қоғамдық қауіптілік дәрежесі мен сипаты; қылмыс тұрақтылық; оның ішкі және сыртқы сипаттамалары ескере отырып айқындалады ұйымдастыру және басқа да ерекшеліктерін дәрежесі. Қылмыс құрылымын лдай отырып, атап айтқанда, ауыр қылмыстар, ауыр орташа және кәмелетке толмаған ауырлығы пайыздық коэффициентін анықтау қажет; қасақана және абайсызда және Қайталанатын, кәсіби, топтық қылмыс үлесі; кәмелетке толмағандардың қылмыс және т.б. үлесі Маңызы зор криминологиялық жағынан құқық бұзушының ынталандыру табиғаты болып табылады. Әдетте, зорлық-зомбылық ашкөз және өзімшілдік пен зорлық-зомбылық қылмыстар оқшауланған. Әр түрлі кезеңдерде және әр түрлі юрисдикцияларда қылмыс мотивациялық сипаттамаларын салыстыру моральдық және құқықтық сана бұрмалау қандай түсіну үшін, мысалы, мүмкіндік береді, қажеттіліктері мен мүдделерін қылмыс ең көп тараған түрлерінің жүрегінде, бұл ең дәл ескерту негізгі бағдарлар анықтау сәйкес болып табылады жұмыс. Қылмыс құрылымын талдау, дәлірек, оның іргетасын терең сайланады. Барлық кәмелетке толмаған қылмысының 100% алынды, содан кейін кеңістіктік бөлу негізінде өз үлесін орнатылған болса да, ол ең осы қылмыс зардап шеккен нақты аймақтар анықтау болады. Дәл осы жолмен сүйене отырып, бірақ белгілі бір саласындағы кәмелетке толмаған қылмыс 100% -ын ала отырып, сіз жоғары криминогендік бар және қылмыстардың кең байтақ санын қандай жасы мен әлеуметтік топтар біле аласыз. Белгілі бір түрі, түрлі түрлердің немесе қылмыс түрлі (C) мынадай формула бойынша үлесін анықтау үшін: U - белгіленген уақыт кезеңі үшін белгілі бір учаскесінде нақты түріне шеңберінен тыс, жүгін, түр немесе эстрадалық қылмыс; U - сол уақыт кезеңінде сол ауданда барлық қылмыс үшін барлығы. Қылмыстың сипаты - оның құрылымында ең ауыр қылмыстар үлесі. Бұл көрсеткіш сондай-ақ, қылмыс жасаған сипаттамаларын көрсетеді. Осылайша, қылмыстың сипаты қылмыс, әсіресе ауыр және зорлық-зомбылық қылмыстар, сондай-ақ оларды жасаған адамдарды жалпы көлеміндегі жиынтық негізінде қоғамдық қауіптілік дәрежесін анықтайды. былайша күштеп қылмыс (D) үлесі есептеледі: D=U/U, онда U - көлемі көрсеткіші ауыр қылмыс; Барлық қылмыс үшін орындалған жалпы. Атап айтқанда, маңызы елдің (қылмыс «География») түрлі аймақтарда, оның кеңістіктік бөлу ретінде қылмыс көрсеткіші болып табылады. Басқа да факторлар бар Аумақтық көлемінде айырмашылықтар қарқындылығы, құрылымы, динамикасы, халықтың ұлттық дәстүр, салт, мәдени және тәрбие жұмысының деңгейі, әлеуметтік қамсыздандыру және демалыс бар қылмыстың сипаты тығыз, еліміздің жекелеген өңірлердің әлеуметтік-экономикалық даму деңгейіне байланысты, құқық қорғау органдарының сапасы,. Бұл айырмашылықтар, қылмысқа қарсы күрес жөніндегі қоғамның проблемаларын анықтау назарға алдын алу жұмысының ең маңызды бағыттарын қабылданады. Төмендегідей қылмыс индексі кеңістіктік бөлу (R) есептеледі: мұндағы U - мемлекеттің бір бөлігі болып табылатын жекелеген әкімшілік аумақтардың бірі қылмыстың көлемінің көрсеткіші; U - нақты әкімшілік бөлек аумағына кіреді аумағында қылмыс көлемі, көрсеткіші. Қылмыс сияқты әлеуметтік зардаптары одан әрі сандық және сапалық көрсеткіштері, бұл көрініс табады «бағасы» түрі. Бұл жиынтық қылмыстар жасағаны нәтижесінде теріс салдарын, сондай-ақ қылмысқа қарсы күрес байланысты қоғамның экономикалық және басқа да шығындар көрініс қылмыс арқылы келтiрiлген нақты зиян, қоғамдық қарым-қатынастарды қамтиды.

17) Девиантты мінез-құлық» категориясының мазмұны

Қоғамдағы адамдардың мінез-құлықтары көптеген ауытқушылықтарға ұшырап отырады. Бұл социологиядағы келесі ұғым девианттық мінез құлықтың көрінісі болып табылады.

“Девиация” термині латынның “deviatio-ауытқу” деген сөзінен шыққан. Яғни девианттық дегеніміз - адамдардың мінез құлықтарының қоғамдағы әлеуметтік нормадан ауытқуы. Оны кең және тар мағынада қарастыруға болады. Кең мағынада девианттық мінез-құлық дегеніміз-кез-келген іс-әрекеттің қоғамда нормаларға сай келмеуі. Бұл жағдайда девиацияны жағымды немесе позитивті, жағымсыз немесе негативті деп бөлеміз. (4-схема) Ал тар мағынада девианттық мінез-құлық дегеніміз адамдардың іс-әрекеттерінің әлеуметтік нормадан негативті және жағымсыз түрде ауытқуы.

Позитивтік девиация дегеніміз – бұл мінез-құлықтың ауытқуы көптеген адамдарға оғаш көрінгенімен бірақ оған қоғам тарапынан айыптаушылық тудырмауы. Бұған өзін-өзі құрбан ету, бір нәрсеге немесе біреуге шектен тыс берілу, шектен тыс ынта-жігер, шектен тыс жан ашу сезімі т.б.

Негативті девиация дегеніміз - керісінше көптеген адамдар тарапынан жақтырмаушылық, айыптаушылық тудыратын девиация болып табылады. Латын тiлiнен аударғанда delinguens – «қылық», «кiнәлi» болуды бiлдiредi. Бұл термин бойынша, бiз тұлғалардың құқыққа қарсы мiнез-құлқы-тұлғаның нақты iс-әрекетi, қоғамда, заңда тұрақтандырылған норма-ережелерден ауытқу, бiреуге қоқан-лоққы көрсету немесе қылмысы бойынша жазасын тартатын азаматтардың нақты iс-әрекетiн түсiнемiз. Заңға қарсы iс-әрекет ететiн адам деликвенттi тұлға (деликвент) деп аталады 18 Әлеуметтік бақылаудың механизмі. Әлеуметтік бақылаудың элементтері

Әлеуметтік институттардың, мекемелердің, қоғамның сан алуан салаларының қызметіне, әлеуметтік топтар мен жеке адамдардың әс - әрекетіне қоғамдық мүдделер мен әлеуметтік ғұрыптар тұрғысынан баға беру және тыйым салу механизмі. әлеуметтік бақылау — арнайы, жүйелі де тікелей қабылдап, түсінуге, таңдап алынған әлеум. объектінің нақты  Әлеуметтік зерттеу үшін қажетті сипаттамаларын тіркеуге байланысты эмпириялық (нақты) деректерді жинау әдісі. Әлеум. бақылау — басқару жүйесінің маңызды бөлігі қоғамның қалыпты қызмет етіп, қолайсыз жағдайларға жол бермеу үшін әлеум. бақылаудың маңызы зор. Ол — кең мағынасында, қоғамның бақылау түрлерін қамтиды, ол тар мағынада — әлеуметтік пікір, яғни адамның іс-қимылы мен тәртібіне берілетін баға ретінде түсіндіріледі. Ал, “әлеуметтік пікір” ұғымына көне заман ойшылдары ерекше көңіл бөлген. Белгілі италиялық мемл. және қоғамдық қайраткер Н. Макиавелли (1469 — 1527) “Патша” атты еңбегінде әлеум. пікірдің аса маңызды құбылыс екенін ерекше атап көрсеткен. Ол нақты  бір қоғамдағы ой-сананы, оның мүддесін, көңіл-ауанын, хал-аухалын айқындаушы көрсеткіш. Әлеум. пікір мен қоғамдық сана өзара байланысты әрі адам мүддесінің материалдық жай-күйінен өрбиді. Көбінесе, әрқилы әлеум. топтардың бүгінгі күн проблемаларына, деректері мен құбылыстарына  айқын немесе жасырын көзқарастары түрінде кездеседі. Әлеуметтік бақылау – топтың, ұжымның, қоғамның тұрақтыдығын, бірлігін сақтайды.

Адамның іс-әрекеті деп, оның мұқтаждығы мен алдына қойған мақсатты жүзеге асыруға бағытталған әрекеттердің жиынтығын айтамыз.

М. Вебер атап көрсеткендей, адамның мінез-құлқы деп, оынң іс-әрекетінің, қызметінің сыртқы көрінісін айтады. Оның негізгі үш түрі болады:

а) инстинктивті; ә) қарапайым; б) әлеуметтік;

Мінез-құлықтың бірінші және екінші түрі көбінесе саналы, ерікті емес түріне жатады да, оның әлеуметтік мәні болмайды.

Мінез-құлықтың мұндай түрлерін, психология ғылымы зерттейді. Екінші жағынан, кейбір осындай тәртіптің түрлерінде әлеуметтік жақтар болуы мүмкін (мысалы, білместіктен, байқаусызда жасалған қылмыстар). Мінез-құлықтың саналы өз үлгісі тек адамға ғана тән. Ол адамның ақыл-ойының көмегімен еркін бақылауы арқылы іске асырылады. Сондықтан оынң әлеуметтік маңызы және әлеуметтік мәні болады. Мұндайды әлеуметтік мінез-құлық деп санаайды.

Әлеуметтік мінез-құлық әр түрлі болады, олар:

а) индивидуалды (яғни, жеке адамның мінез-құлқы);

ә) ұжымдық – бұл жалпы мұқтаждығы, талап-тілегі және іс-әрекет мақсатының бірлігі кезінде құрылған ұйымдасқан топтың мінез-құлықтары;

б) бұқаралық – бұл бір типті, әрі ұйымдаспаған үлкен бұқара тобының мінез-құлқы.

Жеке адам мінез-құлқының құрылымы үш элементтен тұрады: а) мотивация, мұқтаждық пен себеп-дәлелдердің көкейтесті мәселелері;

ә) шешімдер, яғни шешімнің мақсаты, оны іске асырудағы құралдарды іріктеп алу, жоспарлау;

б) іске асыру, өмірге ендіру. Бұл қоршаған ортаға әсер ету, болатын нәтижені талдау, іс-қимылдарды жүзеге асыру.

Әлеуметтік мінез-құлықтың өлшемі болып қылық (поступок) саналады.

Қылық – бұл іс-әрекет. Мұның әлеуметтік маңызы және мәні болады. Мысалы, анасы баласына уақытында тамақ бермесе, бұл жағымсыз қылық болып есептеледі.

Әлеуметтік тәртіп белгілі бір әлеуметтік ережелерге (нормаларға) сәйкес келсе, қалыпты дейді. Ал, мінез-құлық нормаға сәйкес келмесе, оны ауытқыған (немесе девиандтық) мінез-құлық дейді. Бұл ауытқуды әлеуметтанудың арнаулы теориясы – ауытқы мінез-құлқының әлеуметтануы зерттейді.

19- Әлеуметтік құндылықтар дегеніміз не? Олардың әлеуметтік қарым-қатынастың қалыптсауындағы рөлі қандай?

Әлеум. құндылықтар — адамдар мен олардың топтары арасындағы әлеуметтік қарым-қатынастардың жемісі. Осы қарым-қатынастар барысында жеке адамның, әлеум. топтың, не тұтастай қоғамның мұқтаждығын, мүдделерін, тілегін қанағаттандыруға әлдебір әлеум. құбылыстың немесе процестің қабілеттілігі байқалып, бағаланады. Әлеум. реттеудің басты элементі ретінде әлеум. құндылықтар оның жалпы, стратег. бағытын айқындайды. Мәселен, демокр. қоғамдағы аса маңызды әлеум. құндылықтар қатарына, әдетте, бейбітшілік, адамдардың бостандығы, теңдігі мен туысқандығы, ар-ожданы мен абыройы, әлеум. әділеттілік, ынтымақтастық, азаматтық борыш, материалдық игілік, рухани байлық және т.б. жатқызылады. Әлеум. реттеу жүйесіне жалпы элемент ретінде қатысатын әлеум. құндылықтар өзгеше, бірақ өзіне ізбасар элементті әлеуметтік нормаларды туындатып, негіздеме қалайды. Егер әлеум. құндылықтар адамдардың мінез-құлқының жалпылама, стратегиялық реттелуін айқындаса, ал әлеум. нормалар адамдардың нақты тұрмыс-тіршілігіне қолдануға қаделі мінез-құлықтың шектерін анықтайды. Яғни, әлеуметтік нормалар дегеніміз — мінез-құлықтың, үміттің ережесі және белгілі бір мәдениет-құндылықтарына  сәйкес адамдардың мінез-құлқын, қоғамдық өмірді реттеуші әрі қоғамның тұрақтылығы мен тұтастығын нығайтушы стандарттар. Әлеум. нормалар әр түрлі негіздемелер бойынша бөлінеді. Қоғам өмірін құндылық-жосындық тұрғыдан реттеу үшін оларды құқықтық және моральдық нормаларға бөлудің маңызы зор. Құқықтық нормалар заң пішімінде, кейде мемл. немесе әкімш. нормативтік актілер түрінде көрініп, тиісті органдар жүзеге асыратын нақты заңи нормаларды, санкцияларды қолдану жайын анықтаушы диспозицияларды мазмұндайды. Ал моральдық нормаларды сақтау ісі қоғамдық пікірдің, жеке адамның имандылық парызының күшімен қамтамасыз етіледі. Ал, әлеум. нормалар тек заңи және адамгершілік нормаларға ғана емес, сондай-ақ әдет-ғұрпы мен жосындары  дәстүрге де арқа сүйейді. құндылық - объектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым.

ӘЛЕУМЕТТАНУ Тарихында құндылық көрінісінің заңдылықтары туралы жалпы түсінік 19 ғасырдың ортасында пайда болды. Құндылық ұғымына тұңғыш филосиялық анықтаманы Р.Лотце мен Г.Коген берді. Ежелгі көзқарастарда құндылықтың әр түрлі көріністеріне жататын және табиғи, қоғамдық құбылыстарды, адамның іс-әрекетін бағалауда пайдаланылатын сұлулық, қайырымдылық, мейірімділік секілді этикалық және эстетикалық ұғымдар қолданылды. Құндылық объектінің адам үшін қаншалықты маңызды екендігін айқындайды. Ол пәндік және субъективтік деген екі бөліктен тұрады. Пәндік және субъективтік құндылық — адамның дүниеге қатынасының екі жағы, біріншісі — оның объектісі, екіншісі — субъектісі. Сондықтан пәндік құндылық баға берудің объектісі, ал субъективтік құндылық олардың өлшемі мен әдісі болып табылады. Пәндік құндылыққа заттардың табиғи қажеттілігі, өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттың теориясы маңызы мен тәжірибелік пайдасы, адамдардың іс-әрекетіндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық объектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы құндылық ұғымына қоғамдағы ойлау мен бағалау, мақсат және оған жетудің жолдары, қоғамда кездесетін түрлі нормалар жатады. құндылықтар өмірге, еңбекке, шығармашылыққа, адам өмірінің мәніне, т.б. баға беру қатынасынан тұрады. Құндылықтар қоғам үшін ең маңызды деген әдет-ғұрыптар, нормалар мен мән-мағыналар қызметін өзіне бағындырады және реттейді. Құндылықтар адам мүддесінің объектісі бола тұра, әлеуметтік, заттық ортадағы күнделікті тіршілікте бағыт беру рөлін атқарады. Адам өзін қоршаған заттық және рухани әлемді құндылықтар арқылы бағалайды. Оның шынайы өмірге құндылықтық қатынасы тек сана негізінде болуы мүмкін. Құндылықтық сана заттың біз үшін қаншалықты бағалы, оның құндылығы неде екенін зерттейді.Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі болуы себепті құндылық адамдардың өзін ұстауын реттейді, олардың шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары, тиісінше, материалдық және рухани болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен шарттастырылған. Құндылықтар әлемі, сөздің кең мағынасында, мәдениет әлемі деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын айғақтаушы, адамның рухани байлығының елшеуіші іспетті. Құндылықтарды мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнеленуі ретінде қарастыруға болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие.

20-Сексуалдық девиантты мінез-құлықты зерттеу

Девиацидті сексуалды мінез – құлық жеткіншек жыныстық қарым -қатынасқа шектен тыс ұмтылуы , бірақ онда жыныстық идентификация әлі толық жетілмеген .Сондықтан оның жыныстық мінезі ауытқиды .Әсіресе бұған жыныстық жетілуі тез немесе кеш жетіліп жатқан жеткіншектер шалдығады . Біріншісінің жыныстық қарым - қатынасқа деген құлшынысы әлеуметтік ересектілікке дейін пайда болады . Ал екіншісіде өзін көрсету үшін , өз құрдастарының сексуалды жағынан алды болуға шектен тыс ұмтылуы .Оның үстіне құрдастарынан қалып бара жатқан жеткіншек күлкі , мазаққа қалуы мүмкін .Жеткіншектердің секуалды девиациясы өмірлік жағдайларға байланысты.

Жеткіншек есейе келе және қалыпты жыныстық өмірге өткеннен кейін девиация толығымен жойылады . Ал жағымсыз өмірлік жағдайларда олар жаман әдетке айналып , қалыпты жыныстық өмірмен қалыптасып кетеді . Немесе қалыпты жыныстық өмір болмаған жағдайда секуалды девиация жаңарып отырады.

Физикалық жағынан жынысы жетілмегенге дейін жеткіншек жыныстық қарым - қатынасқа түссе , оны девиацияға жатқызады. Жеткіншектік промискуитет ( жігітін ( қызын ) жиі ауыстыру, жыныстық қарым - қатынаста да ) – секуалды девиация . Бұл көбіне ішімділікпен қатар жүреді. Кейбір жеткіншектерде өмірге деген қызығушылығының күрт төмендеуімен көрінсе . Кейбір жеткіншектерді пассивті түрде бағынушылыққа алып келеді . Сексуалды мінез-құлық нормаға сәйкес болады, егер ол: - екі жақты келісіммен;

-кәмелетке толғандармен; - тірі адамға бағытталса; -девианттілік белгілері болмаса. Онда сексуалды мінез-құлықтағы ауытқушылықтарды былай бөлеміз:

қылмыстық сексуалды әрекеттер (зорлау, жезөкшелік, балаларға бағытталу)

сексуалды девиациялар (жануарлармен жыныстық қатынасқа түсу, садомазахизм, фетишсекс т.б.)

маргинальды мінез-құлық (промисуитет, нудизм, гомосексуализм)

жалпы қабылданған сексуалды мінез-құлық(ересектердің келіссіммен гетеросексуалды мінез-құлқы)

21) Криминологиялық зерттеулер жүргізгенкездекөпқолднылатын

Әдістердің бірі- нақты социологиялық әдістер.Олардың мынандай түрлері бар:

1)Құжаттарды талдау әдісі

Бұл әдіске латенттік қылмыстылықты зерттеу жөнінде әңгіме қозғағанда аздап жанап өттік.

22 Әлеуметтанудағы деликвентті мінез-құлықты зерттеу әдістері

Делинквентті мінез-құлық. Құқыққа қайшы және қоғамға қарсы мінез-құлық жағдайында әлеуметтік-психологиялық ықпалдың негізгі стратегиясы қоғамдық жазалау жағдайын ұйымдастыру болып табылады. Делинквентті мінез-құлық кезінде психологиялық-әлеуметтік жұмыстың басты формалары кеңес беру, психотерапия, соттық-психологиялық сараптама, саногенді орта қалыптастыру болып табылады.Бас бостандығынан айыру орындары жағдайларында психотерапия – пенитенциарлық психотерапия – интервенцияның нашар жетілдірілген формасы болғанымен, маңызды болып табылады.Әлеуметтік ықпалдың делинквентті мінез-құлық үшін ең барабар тәсілдер қоғамдық жазалау және әртүрлі түрленудірудегі мінез-құлықтық терапия болып табылады.

Девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлықтан өзгешелігі, девианттық мінез-құлықтың деликвенттік мінез-құлыққа қарағанда кеңірек түсінік ретінде қарастырылады. Девианттық мінез-құлық деликвентті мінез-құлықты өзінің бір бөлігі ретінде қарастырады.Девиация-нормалардың кез-келген бұзушылықтарын айтамыз. Ал делинквенттік-ол тек қана қылмыстық жауапкершіліктерді алып жүретін мінез-құлық актілеріне жатады. Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:

Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.

Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.

Наша сату және тарату.

23-Ішімдікке салынудың негізгі себептерін атаңыз

Мамандардың пайымдауынша, шөл басу үшін күнделікті бір шөлмек сыра ішу – маскүнемдіктің алғашқы белгісі. Өйткені екі-үш рет сыра ішкен соң адам ағзасы оған тез үйреніп, оны қажет ете бастайды. Яғни адамда психологиялық тәуелділік синдромы пайда болады. Соның нәтижесінде адам «шөл басу үшін ішіп отырмын» деп, психологиялық тұрғыдан соған өз-өзін сендіреді. Ал, шындығында, адамда алкогольдік ішімдікке деген тәуелділік пайда бола бастайды. Одан әрі адам физикалық тәуелділікке бой алдырады. Яғни адам ағзасы енді сыраны қанағат тұтпай, араққа көшеді. Ал одан әрі адамның сырадан араққа өтіп, ертең-ақ маскүнемге айналмасына ешкім де кепілдік бере алмайды. Сонымен қатар өмірдегі қиын жағдайға төтеп бере алмау, жақынынан айырылу,Сүйіктісін жоғалту әсерінен ішімдікке салыну жиі кездеседі. Жасөспіріммен ата-ананың қарым қатынасы дұрыс болмағандықтан да бала ішімдіккке салынуы мүмкін.

Алкоголизмнің алғашқы сатысы шамамен 5-7 жылға созылады. Ішкілікдертіне шалдығудың екінші сатысы—бас жазу. Алкоголизм өршіген сайын ішімдіктің қолайсыз әсері күшейе түседі: мастығы тарқағанда қолы қалтырайды, терлейді, ұйқысы қашады, өз-өзінен үрейі ұшып, мазасы кетеді. Басын жазғаннан кейін мұндай белгілері басылып, жадырағандай болады. Әуелі басын жазу үшін бір саптыаяқ сыра, не бір рюмка арақ жеткілікті, бірақ бара-бара мұның өзі көбейіп, тоқтаусыз, бірнеше күн қатарынан ішушілікке айналады. Маскүнемдер бірнеше айлап, тіпті жылдап күн сайын ішіп, мас болады, ертеңіне міндетті түрде басын жазады. Мұндайда (бірнеше күннен екі-үш аптаға дейін) спиртті ішімдіктерді өлшеусіз ішеді (күніне 1 литрге дейін,не 2 литрдей шарап), суррогаттарды да (әтір, политура) ішеді. Бірте-бірте мұндай жағдай жиілей түседі. Алкоголизмнің екінші сатысында ішкі органдар мен нерв жүйелері едәуір зақымданады, қатты және созылмалы алкоголь психоздары пайда болады — еліреді, көзіне әр нәрсе елестейді. Алкоголизмнің екінші сатысы 10—15 жылға созылып, үшінші сатысына ауысады да, мидың жүйке клеткалары тұтастай зақымданады, алкаголь энцефалопатиясына ұшырайды. Мұндайда адам алкогольді көтере алмайды, спиртті ішімдіктің шағын дозасының өзі мас етеді. Еңбекке жарамайды, ақыл-есінен айырылады. Емі. Ауру асқынбай тұрғанда — созылмалы алкоголизмге дейін — әркімнің ішімдіктен бас тартуына болады. Тек өзіне ерік беріп, ішімдікке салынудың денсаулығына да, туыстары мен жора-жолдастарына да, қоғамға да зиянды екендігін түсінсе болғаны. Созылмалы алкоголизмге шалдыққан адам, әдетте, еркінен айырылып, үйренген дағдысынан бастарта алмайды. Алайда маскүнем осы аурудан арылуға өзі ұмтылмаса, оны емдеу шараларын ойдағыдай жүргізу мүмкін емес. Сонымен бірге, дәрігерге неғұрлым ертерек, алкогольды уытты зардабы бойға сіңбей тұрғанда қаралғаны жөн. ҚР Денсаулық сақтау министрлігінде созылмалы алкоголизмге шалдыққан адамды міндетті түрде емдеудің алғашқы курсы бекітілген. Бұл курс 3 жыл ұдайы бақылау және емдеу мерзімінен тұрады, осыдан кейін (егер осы уақытта аузына ішімдік алмаса) 2 жылдай бақылауда болады. Емдеудің басты мақсаты — маскүнем спиртті ішімдіктерді аузына алмауына қол жеткізу. Емдеуден кейін аздап ішсе де, ол қайтадан маскүнемдікке соқтырады. Емдеудің негізгі үш кезеңі бар: олар алкогольден улану зардабын жою және жалпы көңіл-күйін қалпына келтіру; ішімдікке әуестік әдетті жойыл, спиртті ішімдіктерге жиіркеніш тудыру және оған төзе алмаушылықты қалыптастыру; аурудың қайталамауына бағытталған емдік шараларды ұзақ уақыт қолдану. Дәрі-дәрмекті және психотерапияны қолданумен қоса, ауру адамды қамқорлыққа алудың, тұрмыс жағдайын түзейтін әлеуметтік шаралар жасаудың айрықша маңызы бар. Маскүнемдерді емдейтін арнайы наркологиялық қызмет орындары республикалық, өлкелік, облыстық, қалалық наркологиялық диспансерлер, сондай-ақ наркологиялық стационарлар бар. Сонымен бірге еңбекке қатыстыра отырып жартылай стационарда емдеу (мәселен, күндізгі стационарлар мен өнеркәсіп орындары жанындағы түнгі профилакторийлер) түрлері қолданылады. Ауылдық жерлердемас күнемдерді емдеу үшін аудандық орталық аурухана жанынан наркологиялық кабинеттер ұйымдастырылған. Қажет болған жағдайда маскүнемдерді психиатрия ауруханасының жанындағы арнайы наркологиялық бөлімге жібереді. ССР Одағы мен одақтас республикалардың денсаулық сақтау туралы негізгі заңдарында маскүнемдік қоғамдық ортаға қауіпті ауруға жатқызылған және арнайы емдеу мен сауықтыру шараларын жүргізу міндеттелген. ҚР-да маскүнемдік пен алкоголизмге қарсы күреске мемлекет және партия органдары, кәсіодақ комсомол және басқа да қоғамдық ұйымдар белсене араласады. Мәселен, барлық одақтас республикаларда (соның ішінде Қазақстанда да) халық депутаттары жергілікті Советтерінің атқару комитеттері мен республика Министрлер Советтерінің жайын да мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың маскүнемдікпен күресу жөніндегі жұмысын үйлестіретін комиссия құрылған. Емделуден бас тартқан, не емделгеннен кейін спиртті ішімдіктерді ішуін тоқтатпаған маскүнемдерді еркінен тыс ықтиярсыз емдету және еңбекпен түзеу шаралары, халық сотының шешімі бойынша дәрігердің қорытындысы болған жағдайда) емдеу, еңбекпен түзеу мекемелерінде (профилакторийде) 1 жылдан 2 жыл мерзімге дейін жүргізіледі. Заңда қоғамдық орындарда спиртті ішімдіктерді ішкені, бұл орындарға мас болып келгені, ішімдіктерді сату тәртібін бұзғаны үшін әкімшілік тарапынан қолданылатын шаралар белгіленген. Автотранспортты мас, не қызу күйінде пайдаланғаны үшін әкімшілік жауапкершіліктер күшейтілді. Ондай адамға ақшалай айып белгіленеді, әр түрлі мерзімге (3 жылға дейін) жүргізу құжатынан айырады. Ықпалындағы кәмелетке толмаған балаларды ішкілікке үйреткені, оларды мас еткені үшін қылмыстық жазаға тарту көзделген. Үйде спиртті ішімдіктерді (самогон, чача, арақ, тұтарағы, брага) жасағаны, сатқаны, сақтағаны үшін, спиртті ішімдіктерді сату тәртібін бұзғаны үшін, егер әкімшілік шаралар ықпалы әсер етпесе, қылмыстық жазалар белгіленген. Совет заңы бойынша мас күйінде қылмыс жасау кінәлі адамды қылмыстық жауапкершіліктен босатпайды, қайта жаз асын ауырлата түседі. Мастықтың әсерінен ауруға шалдыққан адамға аурулығы туралы листок берілмейді және де уақытша еңбекке жарамсыздығы жөніндегі жәрдем төленбейді. Спиртті ішімдікке салыну салдарынан өз жанұясының материалдық жағдайын ауырлатқан адамдарға, сот арқылы жаұянсына жәрдем көрсетуі міндеттемеледі.

 Маскүнемдікті емдеудің негізгі үш кезеңі бар:

 алкогольден улану зардабын жою және науқастың көңіл-күйін қалпына келтіру;

 ішімдікке әуестікті жойып,

 оларға жиіркеніш сезімін тудыру және оған төзе алмаушылықты қалыптастыру. 

24 Ауытқымалы мінез-құлықты анықтау белгілері

ауытқымалы мінез-құлық деп біз ресми қабылданған немесе белгіленген қоғамдық нормаларға сай келмейтін, қоғам тарапынан мақұлданбайтын мінез-құлықты айтамыз.

Ауытқымалы (девиантты) мінез-құлықтың негізгі белгілері: 1) Девиантты мінез-құлық пен оны көрсететін тұлға өзге тұлғалар тарапынан айыпталады (әлеуметтік санкциялар).

2) Ол тұлғаның өзіне немесе оны қоршаған тұлғаларға нақты залал келтіреді. Осылайша, девиантты мінез-құлық деструктивті әрекет жасайды.

3) Оны тұрақты түрде қайталанатын және ұзақ мерзімді мінез-құлық ретінде анықтаймыз.

4) Ол айқын даралықты және жас ерекшелікті-жыныстық сипатқа ие болады.

5) Ол әлеуметтік дезадаптация құбылыстарымен қатарласа жүреді.

Ауытқымалы мінез-құлық 5 жастан бастап жүруі мүмкін.

Әлеуметтік ауытқудың негізгі түрлері:

1.Мәдени және психикалық ауытқулар. Яғни, әлеуметтік қауымдастықтарға тән мәдени нормаларға сай келмейтін мінез-құлық

2.Жекеленген және топтық ауытқулар.

3.Бастапқы және екінші ауытқулар. Бастапқы ауытқу нормаларды көп бұза бермейді, ол болмашы сипатта болады.

4.Мақұлданатын ауытқулар. Мысалы:

•Жоғары интеллектуалдылық;

•Ерекше қабілеттер

•Ерекше мінез-құлық

5. Айыпталатын ауытқулар:

•Өзгеше кері мінез-құлық

•Заң бұзушылық.

Психологиялық себептер: «ақыл-естің кем болуы”, “дегенеративтілік”, “психопатия”.

25-Девиантты мінез-құлық классификациясы және критерилері мен типологиясы

Девиация кезегінде істелген іс – әрекеттің сипатына және қоғамға тигізген зиянына байланысты, бірнеше топқа жіктеледі: Девиантты, деликвентті және криминалды жүріс – тұрыс.

Девиантты жүріс – тұрыс - бұған қалыптан ауытқудың бір түрі ретінде әлеуметтік жүріс – тұрыс ережелерін бұзған балалар мен ересек адамдар, жастар мен жасөспірімдер және жеткіншектер тарапынан істелген тәртіпсіздіктерді жатқызады.

Делинквинтті жүріс – тұрыстың девиантты қылықтардан айырмашылығы – тәртіп бұзушылық әдетке айналып, үнемі қайталанып, тұрақты мінез – құлық стереотипіне айналуы және соған қарамастан қылмысқа тартуға не жазалауға істеген күнәсін дәлелдеуге факты жетпеуі, не болмаса жасының жетпеген жеткіншек балалар кіреді. Деликвинтті жүріс – тұрыс түрлерін төмендегідей топтастыруға болады:

Белгілі бір тұлғаны кемсіту мақсатында істелген қаскүнемдік пен зорлық, қорлау, ұрып – соғу, кемсіту, өртеу, сындырып, бүлдіру.

Жеке басының мүддесі ұсақ – түйек қылмыстар жасау, мысалы, ұрлық істеу, біреудің машинасын не басқадай дүниесін тартып алу , т.б.

Наша секілді зиянды заттарды тарату және сату.

Криминалды жүріс – тұрысқа құқық бұзғандар жатқызылады. Қылмыстары девиантты немесе деликвинтті сипатта жіктелетін балаларды жас ерекшелігіне қарай заң бойынша жазалау қарастырылған.

Қоғамдық тәртіптің қалыбынан шығу, ауытқуына қарай төмендегідей сипаттамалар беруге болады:

Қылмыс түрлері мен сипатына қарай;

Деңгейі және көлеміне немесе масштабына қарай – жеке, ұйымдасқан топтық, көпшілік болып бөлінеді;

Құрылымына қарай – әлеуметтік топ, балалар, жеткіншектер, қыздар, қылмыстық топтар;

Қоршаған ортаға байланысты – отбасындағы келісе алмаушылықтан, зорлық пен жәбірлеу, ұрып – соғу немесе өз басына байланысты.

Девиация типтері және басты тұжырымы. Дене кемшілігі барлар қатарына: туа біткен дене кемшілігі бар техногендік немесе тұрмыстық жағдайлардан мүгедектер қатарына қосылғандар, тұқым қуалайтын не жұқпалы ауруға ұшырағандар, табиға апаттар мен құбылыстардың салдарынан денесі не психикасы зақымданғандар кіреді.

Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы 1980 жылы қабылданған тұжырымдаманың британдық варианты бойынша дене кемістігіне байланысты топтастырудың үш түрі бар:

Туа біткен және созылмалы ауруға ұшыраған адамдар - физиологиялық, анатомиялық және психикалық қызметі бұзылып еңбекке жарамсыз болып қалғандар.

Қабілеті шектеулі адамдар – өз алдына іс – әрекетке бара алмайтындар мен кемтарлық нәтижесінде іс қимылы шектеулі, адамдар.

Мүгедектер – өз алдына күн көре алмайтын, басқа бір адамдардың көмегіне күнделікті мұқтаждар.

26-Криминалды (қылмыстық) мінез-құлықтың негізгі түрлері мен себептерін анықтаңыз

Криминалды жүріс – тұрысқа құқық бұзғандар жатқызылады. Қылмыстары девиантты немесе деликвинтті сипатта жіктелетін балаларды жас ерекшелігіне қарай заң бойынша жазалау қарастырылған. Олардың қатарына: рэкеттер,мафиозниктер, вандалдар,террористер, жанкештілер және т.б. заңсыз ұйымдар жатады. Олардың көбісі күн көру мақсатында осындай заңға қайшы әрекеттерге барады.

Қоғамдық тәртіптің қалыбынан шығу, ауытқуына қарай төмендегідей сипаттамалар беруге болады:

Қылмыс түрлері мен сипатына қарай;

Деңгейі және көлеміне немесе масштабына қарай – жеке, ұйымдасқан топтық, көпшілік болып бөлінеді;

Құрылымына қарай – әлеуметтік топ, балалар, жеткіншектер, қыздар, қылмыстық топтар;

Қоршаған ортаға байланысты – отбасындағы келісе алмаушылықтан, зорлық пен жәбірлеу, ұрып – соғу немесе өз басына байланысты.

27) Өзін-өзі өлтіру түрлері, себептері, алдын-алуды ұйымдастыру

Өзіне-өзі қол жұмсаудың басты сылтауы әлеуметтік-психологиялық бейімделе алмауы болып табылады. Бұл мақсатында адам мына қиыншылықтардан немесе ауыртпашылықтардан қашқысы келеді:белгілі бір қиыншылықтардан кету,қауіпті әкелетін іс-әрекеттерден кету,басқа адамдарды өзінің қиыншылықтарына көңіл аударту, ренжіткен адамнан кегін алу мақсатында болады,оны қалай болса да жүзеге асырамын деген қырсықтылық мінез туады. Мұндай жағдайға түскен үлкеннің де, жасөспірімнің де , тіпті, жеткіншектердің де психикасында “Мен ешкімге керек емеспін, мен бір нәрсе істеуге жағдайым жоқ” деген ойлар басынан кетпейді. Кейде мұндай жағдай жасөспірімдерді еліктеушілікке де әкеліп соғады. Жасөспірім айналасындағы болып жатқан теледидар мен әр түрлі кітаптардан оқып көрген іс-әрекетті қайталағысы келеді. Сөйтіп, жасөспірім өлім ренжіткен адамды қорқытады деп түсінеді. Осы арқылы өзіне жұрттың назарын аудартқысы келеді.

Әр адамның өмірінің қиылуы өзінен -өзі трагедия. Адам өзін жер бетіндегі ең керемет жаратылыспын деп есептейді. Бұл таңғажайып емес, себебі махаббат, реніш пен налу, кек алу, жүрекке жылы қабылдау сезімдері - адамға тән қасиеттер. Жер бетіндегі адамнан басқа бірде-бір тірі жан өз еркімен өз өмірін құрбан етпейді. Ендеше, өзін-өзі құрбан ету - адамзат жаратылысынан болып келе жатқан жағдай.

Әр бір жас кезеңдеріне сай суицидальді белсенділік тән болады.

Балалық шақ – 12 жасқа дейін;

Жеткіншектік кезең – 12-17 жас;

Жастар арасы - 17-29 жас;

Ересектер арасы – 30-35 жас;

Қарттық кезең – 55-70 жас.

Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек 5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен. Жеткіншек кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен, мұғалімдерімен қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар арасында, әсіресе қыздарда өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны анықталды.Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш, эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.

Дюркгейімнің суицид теориясына байланысты адам бір проблемаға тірелген кезде немесе ол бейімделген орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан кезде ол өзін- өзі өлтіруге барады деген. Әлеуметтік байланыстардың ерекшеліктерін ескере отырып ол келесі суицид түрлерін бөліп көрсетті: эгойсттік және альтруисттік. Тағы да психопаталогиялық жағдай негізінен балалармен жас өспірімдердің социолизация деңгейімен қоғамда алатын орнына байланысты да болады. Психоанализдік зерттеулер барысында суицид ол жеке тұлғаның сексуалды бұзылысына байланысты деген тұжырымдарға келді.Өзін-өзі өлтіру оның ішкі қақтығыстарын өткізу жағдайларындағы әлеуметтік психология дезадаптация салдары деп Бачериков қарастырады. Суицидогенді жағдайлар тұлғаның ерекшелігіне, оның өмірлік тәжірибесіне, интелектісі және мінез- құлығымен анықталады. Суицидогенді қақтығыс шынайы себептер арқылы жүзеге асады. Ол тіпті сау адамда кездесуі мүмкін. Қақтығыс себептері субьект үшін ылғи да шынайы болады, сондықтан ол субъектіні ауыр уайым – қайғымен депрессияға ұшыратады. Сол проблемалардың шешілмеуіне байланысты адамдар өз- өздеріне қол жұмсауы мүмкін.

Шынайы суицидальді мінез- құлық деп тұлғаға деген шынайы немесе қиын проблемалары шешілмеген кезде өзін- өзі өлтіруін айтамыз. Ал жалған шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған ойын жүзеге асыру үшін, оны қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде және басқалардың сезімін манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен адамның алдында жасалады. Бұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез- құлық көбінесе бала кезден пайда болады.

Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен.Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толыққанды емес отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады.Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары болады. Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы төмен болады деп қарастырады.Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі. Өзін-өзі өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір проблеманы шеше алмай жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты. Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп, ата- аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады.Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді. Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын суицидте көбейе түседі.

29) Девиантты мінез-құлықты зерттеудегі мәдени теорияларды сипаттаңыз

Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы. 

Кең мағынасында девиантты мінез-құлық кез келген әлеуметтік ережелерден (мысалы, оның ішінде жағымды: батырлық, аса еңбек-қорлық, альтруизм, өзін құрбан ету, аса үлкен рөл ойнау, жетістіктермен қатар, жағымсыз: қылмыс, қоғамдық тәртіпті бұзу, адамгершілік ережелерін, дәстүрді, әдет-ғұрыптарды аттап өту, өзіне-өзі қол жұмсау және т.б.) ауыт- қушылықты білдіреді.

Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта (Р.Мертон), әлеуметтік құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі мен қарама-қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік санкциялар қолданып, өз мүшелерін ондай қылықтары үшін жазалайды. 

Девианттық мінез-құлық әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. «Аномия» термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді. Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:

• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);

• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);

• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).

Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық.

• Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.

Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.