3. Ұйықтау мен оянудағы нейромедиаторлардың, пептидтердің және биологилық активті заттардың маңызы.

Организмнің үйқы кезінде көптеген әрекеттері өзінің қарқынын өзгертеді. Мәселен, тыныс алу, жүректің соғу жиілігі азаяды, артерия қысымы төмендейді, зат алмасуы мен жүйкенің қозғыштық қарқыны бэсеңдейді. Алайда, ұйқы кезінде кейбір үрдістердің белсенділігі күшейеді, гипоталамус пен ми бағанында қан айналымы артады. Соның нәтижесінде мидың температурасы көтеріліп, оттегін қабылдау ұлғаяды, кейбір ферменттердің белсенділігі күшейеді. Жыныстық жетілу кезеңінде жыныс безінің белсенділігін реттейтін гипофиз гормондарының түзілуі үдей түседі. Қалыпты жағдайда дені сау адамдарды 3-5 тәулік ұйықтатпаса жеңе алмайтын ұйқышылдық туады. Психикалық әсерленіс нашарлап, парасатты іс-әрекет төмендейді. Ал өзіндік сезіну өте ауыр, жағымсыз болады.

Ұйқы түрлері, олардың сипаттамалары.

Ұйқының бірнеше түрі бар: қалыпты, гипноздық, наркотиктік, дерттік және шартты рефлекстік.Сонымен қатар ұйқы баяу жэне жылдам болып бөлінеді. Ұйқының баяу кезі ұйқыға кетуден терең ұйқыға дейін бірнеше мінездік жэне ЭЭГ белгілері мен сипатталады.Жылдам ұйқы сатысы бет және мойын бұлшықеттерінің белсенділігі толық тиылуымен ерекшеленеді, көздің шапшаң қимылдары кездеседі.

Ұйқы механизмі.

Ұйқы орталығы қағидасы мидің қыртысасты құрылымында ұйқы мен сергектіктің арнайы орталықтарыың барлығын мақұлдайды.

Ұйқы организмді сақтау жэне оны бұрынғы қалпына келтіру қызметін атқарады. Сондықтан кейбір невроздар мен психоздарды емдеу үшін ұйықтататын емгерлік жиі қолданылады.

4. Шартты рефлекстердің жіктемесі. Шартты рефлекстің түзілу заңдылықтары (шарттары).

Шартсыз рефлекстер туа пайда болған, тұқым қуалайды және тұрақты болады.Кез келген шартсыз рефлекс, егер орталық жүйке жүйесі тиісті даму дәрежесіне жетсе, белгілі тітіркендіргішті бірінші рет және бір-ақ рет қолданғанның өзінде-ақ пайда болады. Мысалы,жаңа туған баланың аузына тамақ түссе, шартсыз рефлекторлық жолмен сілекей ағады. 2Ал шартты рефлекстер бірден пайда болмайды, олар белгілі жағдайларға байланысты, біртіндеп дасалады.Балапанның анасының ұшып келіп ұяға қонуы, ол кезде ұяның дірілдеуі (қозғалып шайқалуы) әр уақытта тікелей балапандардың тамақтануының алдында ьолып отырады. Сөйтіп тез шартты тамақ рефлексі пайда болады. 2Ал шартты рефлекстер жеке ағзаның тіршілік ету барысында пайда болады, тұқым қуаламайды және онша тұрақты емес. Шартты рефлекстің жіктелуі

Рецептор белгісіне ка,рай шартты рефлекстер экстрарецептив-тік (сыртқы қабылдағыштык) және интерорецептнвтік (ішкі қа-былдағыштық) болып екі үлкен топқа бөлінеді.

Экстрарецептивтік шартты рефлекстерге тітір-кендіргіштердің өзгешелігіне сәйкес көру, есту, иіс, дәм, түйсіну және температу-ралық рефлекстері жатады. Олар органпзм мен қоршаған орта-ның арақатынасында маңызды роль атқарады.

Интерорецептивтік шартты рефлекстср ағзалар рецепторла-рын Іпартсыз тітіркепумен ұштастырғанда калы'птасады._Бүл ағ-заларды ме.ханпкалық тітіркендіргенде, ола,рда кысьш көбейгөи-де, қанның химиялық құрамы, осмостық қысымы, ішкі ортан.ың тсмпературасы езгергенде пайда боладьь. Интерорецептивтік іііартты рефлскстер баяу кальштасады жопе жануарлардың шарт-ты рефлекстік әсерленісі! Шашьираңқы, жалпылама келеді.

Тиімділігіне карай Іпартты рефлекстер еегетативтік және ас-паптық (инструментальдык) болып екі топқа бөлінеді.

Вегетативтік шартты рефлекстерге тамақтану, жүрек-тамыр, тыныс, жыныіс рефлекстері кіреді. Жоғары дорежелі жаиуарлар-да піаотты рефлекстер оргашизмде жүзеге асырылатын барлық зат алмасу процестеріне қалыптасады.

Аспаптық шартты рефлекстер бұлшықсттерді.ң шартсьгз қимыл әсерленісі ііегізінде ұйымдастыірылады (мәселен, цирктегі жану-арлар көрсететін ойындар). Аспаптық іс-орекеттің мәнісі — орга-низм мен қоршаған ортан.ың қарым-қатынасының өзгеруіиде. Ол не дене жағданынын, кеңістіктегі ауытқуы (қимылдык, іс-әрекет) не органіізмнііц басқа де^нелерге әсері (амалдық Іс-Әрекет).

Кідіретін шартты рефлескстің құрамында жігерлі (әрекетті) жәнс епжар (әрекетсіз) екі кезі болады. Мұнда әуелі жүйке клет-каларында шарттьг тггіртандіруден тежелу процесі басталады. Ссдан ксмііп оның жекеленген әсері соңғы шартсыз тітіркендіргішпен дәл колген кезде барып шартты рефлекс жасайды.

Нақты шартты рефлекстің қарапайым және күрделі түрлсрі кездеседі. Оньщ бірмсзгілді, бірізді және тізбекті түрлері де бо-лады.

Іліспелі шартты рсфлекстер нықтаушы тітіркендіргіпі шартты сигналдың әсері аяқталранда қосылса Ііайда болады. Соіідыктаіі шартты т!Тіркенді'ргіш ретінде накты сигналдың өзі емес, оның белгілі бір іздсрі жуйкеге осср етеді. Мысалы, Іиартты сілексн бөлінетін рефлекс пмртты сигнал осері аяқталған соң, 2—4 ми-нуттан кейін гаиа кұрылады.

Уакыттық шартты рефлекстер әртүрлі уақыт аралыкта.рында (бірнеше секунд, сағат, тәулік арасында) калыптасады. Оны бардарлайтыц организмдег: көптеген оқтын-о:;тын кубылыстар (тыныс, жүректің соғуы, қимыл, ас қорытудары сөл бөліну про-цестері т. Б.). Тірі оргаиизмде биологиялық ырға^қтьщ бірнеше толық жнынтыры болады.