38.Іс әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән жайлар, қылмыс сатылары.

Қылмыстық заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастарды қорғау тек мемлекеттiк  органдардың ғана емес, ең алдымен  құқық қорғау органдарының, қоғамдық ұйымдар мен барлық азаматтардың мiндетi. Осыған дейiн айтылып өткендей,  қылмыстық заңға қайшылық,  қоғамға  қауiптiлiк,  кiнəлiлiк жəне жазаланушылық  белгiлерi бар əрекет қылмыс деп саналады. Жалпы, кейбiр жағдайларда жасалған əрекет сыртқы жағынан қылмысқа өте ұқсас болуы мүмкiн,  бiрақ ол жоғарыда аталған белгiлердiң бiрiнен немесе төртеуiнен де айрылған болса, ол қылмыс болып табылмайды. Iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлар дегенiмiз – сырттай қылмысқа ұқсас əрекеттердi заңды əрекеттерге, тiптi кей жағдайларда қоғамға пайдалы əрекеттерге айналдыратын жағдайлар. ҚР ҚК бойынша мұндай жетi  жағдайлар бар:  қажеттi  қорғану  (ҚК-ң 32-бабы),  қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезiнде зиян келтiру  (ҚК-ң 33-бабы),  аса қажеттiлiк  (ҚК-ң 34-бабы),  жедел-iздестiру  шараларын жүзеге асыру  (ҚК-ң 34-1-бабы),  орынды тəуекел ету  (ҚК-ң 35-бабы),  күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу (ҚК-ң 36-бабы), бұйрықты немесе өкiмдi орындау (ҚК-ң 37-бабы). Қылмыстық заңның аталған нормаларында көрсетiлген жағдайлар əрекеттiң қоғамға қауiптiлiк элементiн жойып оған əлеуметтiк пайдалы сипатты бередi.

Iс-əрекеттiң қылмыстылығын  жоятын мəн-жайларға бiрқатар  жалпы белгiлер тəн:

1) Бұл жағдайлар сыртқы  жағынан ҚК Ерекше бөлiмiндегi  баптарда қарастырылған белгiлi  бiр қылмыстың белгiлерiмен ұқсас келетiн адамның саналы жəне ерiктi əрекетiн құрайды,

2)  Өзiнiң əлеуметтiк-саяси  мазмұны бойынша олар қоғамға  пайдалы болып табылады;

3) Түрлi заң саласы нормаларымен  де қарастырылады; 

4) Бұл жағдайлардың кез келгенi  үшiн өзiнiң заңға сəйкестiк шарттары бар.  Егер осы шарттардың бiрi бұзылған болса,  онда адам қылмыстық жауаптылыққа тартылып,  əрекеттiң жасалу жағдайы жеңiлдетушi жағдай ретiнде ескерiледi

Іс- әрекеттің қылмыс еместігін айқындайтын мән- жайлар:

1. Қажетті қорғану.

2. Қажетті қорғану шегінен асып кеткендік.

3. Жалған қорғану.

4. Мәжбүрлі қажеттілік.

5. Қылмыскерді ұстау кезінде зиян келтіру.

6. Орынды тәуекел.

7. Күштеу немесе психикалық мәжбүрлеу.

8. Бұйрықты немесе өкімді орындау.

Қылмысты істеу сатылары деп қасақана істелетін қылмысқа дайындалу, оқталудан біткенге дейінгі өтетін кезеңдерін айтамыз. Қасақаналықпен істелетін қылмыста бірнеше саты болады. Олар: қылмыс істеуге дайындалу, қылмыс істеуге оқталу және қылмысты аяқтау. Кез келген қылмысты істеу үшін адам өзін соған итермелейтін қоғамға зиянды мүдделерді, қажетгіліктерді, зұлымдық пиғылдарды басшылықка алады. Яғни, адам қылмыс істеу үшін ең алдымен өзінің психологиялық ой-ниетін қалыптастырады.  Бұл адамның ішкі сезімін, ойьш, ниетін білдіреді. Бірақ осы сезім, ой-ниет адамның нақты мінез-құлқы, қимылы, әрекеті арқылы сырттай көрініс бермеуі де мүмкін. Сондықтан да адамның мұндай сыртқа шықпаған ішкі жан-дүниесінің белгілі бір іс-әрекет арқылы сырттай көрініс бермеуін қылмыс қатарына жатқызуға болмайды. Яғни, мұндай психологиялық сана-сезім, жалаң ой, қиял, қылмыстық құқық нормасынан тысқары болады, ол үшін-қылмыстық жауаптылық жоқ.

Қылмыс істеу сатылары:

1. Қылмысқа дайындалу.

2. Қылмысқа оқталу.

3. Қылмысты істеуден өз еркімен бас тарту.

4. Аяқталған қылмыс