Қосымша әдебиет

1. Шевандрин Н.И.Психодиагностика, коррекция и развитие личности/ Н.И. Шевандрин. -М.: Владос, 1999. -512 с

2. Шевандрин Н.И. Психодиагностика, коррекция и развитие личности : Учебник для студентов/ Н.И. Шевандрин. -М.: Владос, 2001. -512 с

3. Колесникова Г.И. Основы психопрофилактики и психокоррекции: Учеб.пособие/ Г.И. Колесникова. - Ростов н/Д: Феникс, 2005. - 185 с

4. Коррекция обучения и развития школьников / А.Л.Сиротюк. – М., 2002.

5. Край Г.Психология развития. СПб.Питер., 2000

6. Мэй Р. Психологическое консультирование. Москва 2001

7. Мамайчук И.И. Психологическая помощь детям с проблемами и развитием. М., 2001.

8. Осипова А.А. Общая психокоррекция. – М.: Сфера, 2002. – 509с.

9. Психокоррекционная и развивающая работа с детьми/ Под ред. И.В.Дубровиной. – М.: Академия, 2001. – 160с.

10. Развивающая и коррекционная работа с детьми / Матвеева О.А. – М., 2001.

Дәріс кешені

Дәріс тақырыбы: Коррекциялық психология психология ғылымының қолданбалы саласы ретінде

Аннотация: Коррекциялық психологияның пәні мен міндеттері. Коррекциялық психология саласы мен оның басқа ғылымдармен арабайланысы. Коррекциялық психология мен дамудығы бұзылыстар. Арнаулы психология мен психикалық дамуында ауытқушылықтары бар балалар. Туа біткен және жүре пайда болған психикалық және физикалық ауытқушылықтар.

Кілт сөздер: Коррекция, даму, бұзылыс, арнаулы психология, психика.

Дәріс жоспары:

5. Коррекциялық психологияның пәні мен міндеттері.

6. Коррекциялық психология саласы мен оның басқа ғылымдармен арабайланысы.

7. Коррекциялық психология мен дамудығы бұзылыстар.

8. Туа біткен және жүре пайда болған психикалық және физикалық ауытқушылықтар.

Дәріс тезистері:

  Дефектология  ғылымы  мен  коррекциялық-педагогикалықпсихологиялық практиканың  бай  тарихи  тәжірибесі  бар.  Аномальді  балаларды  зерттеу,  олардың  ауытқуларының  көріну  табиғаты  мен  мәнін,  олармен  түзету  жұмыстарын  ұйымдастыру  жолдары  аномальді  балалар  туралы  және  мінезқұлқы  мен  дамуында   кемшіліктері  бар  баларға   арналған  арнайы  білім  беру  мекемелерінің  даму тарихы  туралы   ғылыми  білімнің   жүйелі  жүйесі  қалыптасады.  

Коррекциялық  жұмыстың  теориясы  мен  практикасын зерттеу  тәжірибесі  тек  сурдопедагогика  саласындағы   арнайы  дефектологиялық  білімді немесе ақыл- есі   кем балаларды зерттеу,

тәрбиелеу  және  оқыту   тарихын  ғана емес,сонымен  бірге  тәрбиеленуі  қиын  балаларды   тәрбиелеудің  қалыптасуымен  даму тарихында да   жалпы  білім  беру  мекемелерінде   девиантты  жас  өспірімдермен  жұмыс  істейтін  педагогикалық  кадрларды   дайындауды  да  қамтиды.

Коррекциялық  педагогика  және психология курсының  маңызды  міндеті  дамуы  мен  мінез-құлқында   ауытқушылығы  бар  балалармен  жасөспірім  коррекциялық-педагогикалық  қызметтің  қалыптасуы  мен  даму  тарихын  зерттеу,  бала  дамуы  мен  мінез-құлқындағы   ауытқушылықьарды  жеңу  үшін  алдын-алудың  негізгі  тенденцияларын  айқындау  болып  табылады.  Олардың  неғұрлым  мазмұнды   және  негізгі  шешімі   олигофренопедагогика  тарихы  курсында  жүзеге  асырылды,  автор  онда   көлемі  жағынан қамтудың және  тереңдігі бойынша  интеллекті  жетіспейтін  балаларды зерттеу,  тәрбиелеу  және  оқыту  тарихын  бірегей  таңдауды ұсынды .  Кез-келген  кемістік,  мінез-құлқындағы  әртүрлі  ауытқушылықтардың  болуы  баланың  мақсатты  түрде  шағын  экскурсия өткізу  керек  деп  есептейміз.

Адам  қоғамның  даму  тарихы,  өз  дамуының  ерте  кезеңдеріне,  өндіргіш  күштердің   дамымау  күшіне, мәдениеттің,  өнегелі  және  рухани  құндылықтардың  төменгі  деңгей  күшіне,  психофизикалық кешілігі  бар  адамдарға  қарым-қатынасы  адам  төзгісіз болды.

Антикалық  дөуірде  элиндік  мемлекеттер қатарында  күш,  төзімділік  мәдениетін  адам  денесінің  мәдениетін  тәубе  еьттетін  жекелеген  адам  қауымдастығындағы  физикалық  дамуындағы  барлық  ауытқушылықтар,  балалардағы  көріксіздік  және  басқа  да кемістіктер  жағымсыз  болып  есептеледі. 

            Дефектологиялық  ғылымда,  дамуы  мен  мінез-құлқындағы  ауытқушылығы  бар  мәселелерін  зерттейтін  ғылыми  білімдердің  барлық  саласында  дербес  және  бір-бірімен  тығыз байланысты  төрт  аспектісі  бар: Олар  медико-клиникалық,  психологиялық, педагогикалық  және  дефектология  тарихында  біресе  бір-біріне   тәуелсіз  дамыған,  біресе  бірін-бірі   өзара  толықтыра  және  мәселені   кеңейте  отырып,  шиеленіскен  әлеуметтік.

            Бұл  әсіресе  олигофренопедагогиканың  қалыптасу  және даму  тарихында  айқын  көрінеді.

            Медико-клиникалық  аспект  ақыл-ес  кемістігінің  этиология  мәселелерін,  оның  анотомиялық-физиологиялық  бұзылулары  мен  симптомдарын  ашады, кемістікті  клиникалық  диагностикаоау  тәсілдерін,  оны  жіктеу  тәсілдерін  зерттейді.

            Психологиялық  аспект  психикалық  аномальді  суретті  белгілейді,  әртүрлі  психикалық  ауытқушылықтары  бар  баалардағы  интеллектуалды ,  эмоционалды   еріктік  өзіндік  сипатын  ашады , сол  немесе  басқа   кемістіктің  жекелеген  формаларының симптомдарын анықтайды.

            Педагогикалық  аспект  ақыл-есі  кемдік  мәселелерін  қарастырады,  мысалы  баланың  арнайы  мектепте  оқитын немесе  оқымайтындығы   көзқарасы   тұрғысынан алғанда  кемістікті  педагогикалық  түзету  принциптерін,  әдістері  мен  тәсілдерін  анықтайды.

   Әлеуметтік  аспект  құбылысты  әлеуметтік  бағалау  көзқарасы   тұрғысынан,  оның  әлеуметтік – экономикалық  тәуелділігі,  әлеуметтік  педагогикалық  себептер,  онан  қоғам  дамуының  сипаты  мен шартына   әсер  ететін  мәселені   талдайды.  Қоғамның  дамуы мен  мінез-құлқында  аутқушылығы   бар  бааларға   қарым-қатынасы ,  сипаты  олардың  дамуы  мінез-құлқын  адам  қоғамының  тарихи  эвалюциясы   барыснда  бағалаудың  мәні  әртүрлі   болды.  Егер  адамның  физикалық  кемшіліктері,  зақымданулары   немесе т.б кемістіктері  әртүрлі  байқалатын  болса,  онда  танымдық  жеткіліксіздігі,  ақыл-есі  дамуынгың  ауытқушылығы  адам  тіршілік  әрекетінің  неғұрлым  кейінгі  кезеңдерінде  байқалады.  Қоғамның  экономикалық  дамуына,  оның  өндіргіш  күштерінің  даму  деңгейіне , білім,  мәдениет,  ғылым  және  денсаулық  сақтау,  қоғамдық  санаға  байланысты,  дамуы  мен  мінез-құлқында    кемістігі  барларды  айналасындағылармен  өзара  әрекеті  әртүрлі   құрылды.  Оның  үстіне  қарым қатынас палитрасы  кемістікке шыдамсыздықтан,  оны тасымалдаушыға   қатысы  бойынша  

 қатыгездіктен  қайғысына  ортақтасу,  аяушылдық  білдіру,  физикалық  тікелеу  немесе  психикалық 

 кемістігі  бар  адамдарға  тікелей  материалдық  және  моральдық  көмек  көрсету  және  қорғауға  дейін  орналасқан.

 Батыс  Европадағы  коррекциялық  педагогика- психологияның  даму тарихы. Адам  қоғамының даму  тарихы, өз  дамуының    ерте  кезеңдерінде,  өндіргіш  күштердің  дамымау  күшіне,  мәдениеттің ,  өнегелі  және  рухани   құндылықтардың  төменгі  деңгей  күшіне,  психофизикалық  кемшілігі  бар  адамдарға  қарым-қатынасы  адам  төзгісіз болды. 

            Антикалық  дәуірде   эллиндік  мешекеттер  қатарында (спартак)  күш,  төзімділік  мәдениетін,  

адам  денесі   мәдениетін  тәубе  ететін  жекелеген  адам  қауымдастығындағы,  физикалық  дамуындаы  барлық  ауытқушылықтар,  баалалардағы   көріксіздік  және  басқа да  кемістіктер    жағымсыз  болып  есептеледіМұндай  кемшіліктері  бар  балалар өлтіріліп  тасталды:   Қауым  бастығының  шешімі  бойынша  оларды  Тайгет  шыңырауына  лақтарып  жіберді.  Бұл  Спартада  б.з.д   4-5  ғасыр  болды.  Ежелгі  римде де  өткен  ғасырдың басында  осылай  болды  яғни  денсаулығында  кемшілігі  бар,  арық  балаларды  қоғамға  қажетсіз  суға  батырып  жіберді.

Орта және кейінгі орта ғасыр кезеңінде 515  ғасыр,  Батыс  Европада  католик  шіркеуінің  идеологиясы  қабылданған  кезде,  шіркеу  қағидалылығымен   сәйкес  келетінінің  бәрі  жойылды.  Қаталдық  азап  шектіру  тек  еркін  ойлауды  ғана  шектеп  қойған  жоқ, сонымен  бірге  кем  ақылдарды,  есі  ауысқандарды,  сайтан,  жын  пері  балалар  деп  есептеп  оларды   өлтірді.  Шіркеу  оларды  түрмеге  тастады,  өртеді. Қайта  өрлеу  дәуірі  15-17  ғасыр  

Батыс Еуропада  адам  табиғатына  көзқарастармен  күрескен,  оның  психика  діни  схоластика,  мистикалық «демонологиялық» теориялар  мен  адам  ақылын  дәріптейтін  гуманистік  ойлар  адамның  кемістіктері  мен кемшіліктеріне,  психикалық  және  физикалық    аномальға  мейірімділік  пен  аяушылық  білдіру  арасындағы  психикалық  қызметімен  есте  қалды.

            Бұл  уақытта,  дәрігерлер  монастырлар  мен  түрмеге  барып  есі  ауысқандарға   адамның  бұл  психикалық  жағдайын  ажыратып  ұғыну  мен  бағалауға  тырысып,   бақылау  жүргізген  кезде  гуманистік  тенденциялар  пайда  болды.  Мысалы, 17  ғасырдың  басында, медицина  профессоры  Феликс  Платтер Базель  қаласында  интелектің,  эмоцияның  әртүрлі  бұзылулар  сипаты,  аурулардың  физикалық  жағдайы  негізінде  есі  ауысқандарды  жіктеуді  алғаш  рет  жүзеге  асырды.

            Қайта  өрлеу  дәуірінде   философия  мен  педагогикада  гуманистік  тенденциялар  қалыптасты.  Философтар  жүйке  ауруымен  ауыратындардың  рухани  әлеміне  енуге,  олардың  оң  қасиеттерімен  сапаларын  табуға  ұмтылды.  Мысалы,  қайта  өрлеу  дәуірінің көрнекті  гумансі  Эразм  Роттердамский  өзінің «Ақылсыздықты  мақтау  атты  трактатында  ақымақтықты  сатирамен  мақтай  отырып,  оны  дін  басыларының  шектеуімен  салыстырады,  адам  ақылы,  ойының  гимнің  жариялайды.

            Педагог,  философ  славиян  ғалымы  Ян  Амос  Каменский  алғаш  рет  педагогикалық  көзқарас  тұрғысынан  баланың  танымдық  дамуы  мен  оның  мінез  құлқының  өзара  байланысын  қарастырады.  Ол  баланың  бір-бірінен  ақыл-есінің  дамуы  мен  мінез  құлық ерекшеліктері  деңгейімен  ерекшеленетін  алты  түрін  бөліп  алды.  Яғни  ол  баланың  бойында  не  мінез-құлқында  қандайда  бір  кемістік,  ауытқушылық  болса  да , ол  білім  құқығы  деп  есептеді.

 Француз  дәрігері  Филип  Пинель  жүйке  ауруларын  жүктеді,  оның  негізінде кем  ақыл  мен  идиотия  психоздың  екі  ерекше формалары  ретінде  қарастырыла  бастады.  Ол  кемақылдылықтың  екі  клиникалық  формасында  бөліп  қарады:  Туа  біткен  және дағдылы  кемақылдылықтың  табиғаты  мен  мәнін  зерттеудің  медициналық  бағытын  Ф.Пинельдің  шәкірті  әрі  ізбасары Жан – Этень – Доминик  Эскироль  жалғастырдды  ол айналымға  «имбецизм,  идиотия, ақыл-есі  кемдік  ұғымдарын енгізді»  Ол  ақыл  есі  кем балалардың  сөйлеу  жағдайының  негізгі  көрсеткіші  ретінде  анықтай  отырып,  олардың    симптомдық  жіктелуін  құрды.  Оның  зерттеуінен  кейін  ақыл-есі  кемдік  дербес  психотриялық,  сосын  зерттеудің  психологиялық – педагогикалық  саласы  болды. 

            Белгиялық  психиатор  жан  Деллор  алғаш  рет  балаларды  этиологиясы  бойынша  медициналық  және  педагогикалық  жағынан  артта  қалған  деп  бөледі.

  Дамуы  жағынан  жеңіл  түрде  артта  қалған  балаларды  алғаш  рет   әрекет  жасаған  әйгілі  швицар  педагогі  Иоганн Генрих  Песталоции  болды.  Ол  Швицарияның  Нейгофе  қаласында,  кедейлерге  арналған  мекеме   атты  баалалар  үйін  ашты.  Француз педагогы  Ж.Итар дәрігер  Пол.

Гонкур   психикалық  кемістігі  бар  балаларды  екі  топқа  бөлді:  жазылмайтын  немесе  емделуі  сирек  балалар.

Француз  психологы Альфред  Бине, дәрігер  психиатр  Томас  Симон  тест  әдісін  жасады.  Оның  негізіне  сөйлеудің  коммуникативтік  жағдайын  алды.  Мүмкіндігі  бар,  бірақ  ішінара  естімегендікті  сөйлеп  үйрену  жолында  едәуір  қиыншылық  балалар.  Нашар еститін  балалар  қатарына  есту  мүмкіндігі  20-75  дицибель  дейін  төмендегендер  жатады.

            Көру  талдағыштары  қызметінің  зақымдану  дәрежесін  негізге  ала  отырып,  көруінде  тұрақты  кемістігі  бар  балаларды  соқыр  және  нашар  көретіндер  деп  бөледі. 

            Соқыр  балалар  ешқандай  көру  түйсігі  жоқ  немесе  жарық  сезу  мүмкіншілігі  сақталған,  болмаса  көру  қабілетінің  қалдық  мүмкіндіктері  Кемақыл  баланың  этиологиясы  мен  анатомия  физиология  мәнін  зерттеу  мәселелерімен  екі  ғасыр  арасында В.Айренд, Б.Морель, Д. Бурневиль, Э. Крепелин, Ж.Деллор  және  т.т  айналысады.  Неміс  психиаторы  Эмиль  Криппели  кемақылдылықтың  барлық  формаларын, психикалық  дамуының  тежелуі  деген  жалпы  атаумен  бір  топқп  біріктірді,  Олигофрения  атауын  енгізді.бар.

      Нашар  көретін  балалар – жақсы  көретін  кезінде  көзілдіріктің  көмегін  пайдаланғанда  көз  өткірлігі  0,05-0,14  дейінгі  аралықта  болса.

  Екінші  топқа  ақыл  есі  кем  және  психикалық  дамуы  тежелген  балалар  жатады.

  Ақыл  есі  кемдік -  орталық  жүйке  жүйесінің  органикалық  зақымдануы  нәтижесінде  пайда  болған  танымдық  әрекетінің  тұрақты  түрде  тежелуі.

  Ақыл-есі  кемдік  екі  формада  байқалады:  олигофрения  және  деменция. 

  Олигофрения  онтогенездің  неғұрлым  ерте  кезеңдерінде  байқалады,  деменция.  Деменция  екі  вариантта  көрінуі  мүмкін:  резидуальді  және  прогретиентті.

  Ауытқудың  кешеніне  қарай  олигофрения  кезіндегі  ақылдың  кенжелігі  үш  дәрежеге  бөлінеді:  Нақұрыстық,  имбецильдік  және  децибильдік.

  Нақұрыстық – ақыл  кемістігінің  ең  ауыр  дәрежесі  имбецильдік – ақыл  кемістігінің  алдыңғы  екеуіне  қарағанда  ең  жеңіл  дәрежесі.

  Соңғы  жылдары  танымдық  жеткіліксіздіктің   деңгейін  неғұрлым  сараланған  жіктеуге  талпыну  қабылданды,  сондықтан  негізінен.  Бүкіл  әлемдік  денсаулық сақтау  ұйымының   жіктеуі  танымдық  бұзылуларының  деңгейін  білдіретін  қолданумен  қолданылады:

  317,00 – ақыл  есі  кемдіктің  жеңіл  деңгейі.

  318,00 – орташа  кем  ақылдық

  318,10 – айқын  байқалатын  кемақылдылық

  318,20 – ауыр  деңгейдегі  кемақылдылық

    Психикалық  дамуы  тежелген  балаларды  төрт  топқа  бөледі.

1.     Конституциялық  пайда  болған  ПДТ немесе  үйлесімді  инфантилизм.

2.    Самоатогенді  пайда  болған  ПДТ

3.    Психогенді  пайда  болған  ПДТ

4.    Церебральді  сипаттағы  ПДТ

5.    Үшінші  топқа  сөйлеу  қызметі  ауыр  бұзылған  балалар  жатады.  Сөйлеудің  бұзылуының  барлық  түрлерінің  үлкен  екі  топқа  бөлуге  болады. 

  Ауызша  сөйлеу  бұзылысы (дисфония, кекштену,  тахилалия, дислалия, ринолалия, дизартрия, алаия, афазия);

            Жазбащша  сөйлеу  бұзылыстары  (дислекциия, дисграфия) 

Төртінші  топқа   тірек  қимыл  жүйесі  бұзылған  балалар  жатады. Бұл  категорияның  негізгі  контингенті  көпшілігі  миы  зақымданудан  болған   қозғалыс  әрекеті  зардап шеккен  балалар  ЦҚБ жатыр  ішілік  даму  кезінде,  босанар  кезде  және  бала  өмірінің  алғашқы жылы  түрлі  зақымданудың  әсерінен  пайда  болатын жалпы  қалыптаспаған  мидың  ауруы  бірінші  мүшелердің  мүкісі  бар  балаларға,  яғни  бесінші  топқа  аралас кемістігі бар балалар жатады.  Мысалы

-          ақылы кем саңырау нашар еститіндер

-          ақылы кем нашар көретін немесе соқыр.

-          көрмейтін ,естімейтін сөйлемейтіндер

Алтыншы топқа дамуы бұрмаланған психопат қисық құмарлығы бар балалар жатады.  

 

Дәріс тақырыбы: Коррекциялық психология (түзету) және оның түрлері

Аннотация: Коррекциялық психологияның мақсаттары мен міндеттері. “Психокоррекция” және “психотерапия” ұғымдарын салыстыру.  Психокоррекцияны жүргізу бағыттары.      Топтық коррекция жүргізу техникалары. Коррекциялық психологияның негізгі әдістері. Арнаулы психологияның пайда болуы мен дамуы. Арнайы психологиядағы даму категориялары. Арнайы психологияның сүйенетін қағидалары.

Кілт сөздер: психокоррекция, психотерапия, топтық коррекция, эгоцентризм, стереотип.

Дәріс жоспары:

6. Коррекциялық психологияның мақсаттары мен міндеттері. 

7. “Психокоррекция” және “психотерапия” ұғымдарын салыстыру.  

8. Психокоррекцияны жүргізу бағыттары.     

9. Топтық коррекция жүргізу техникалары.

10. Коррекциялық психологияның негізгі әдістері.

Дәріс тезистері:

Психокоррекция дегеніміз адамның мінез-құлқы мен психологиялық қасиеттерін өзгерту мақсатымен оған арнайы әсер етіп, оның шытырман жағдайдағы өзін-өзі ұстау стилінің ыңғайсыздығын көрсетіп, бұл жағдайдан шығу жолын бірге іздеп табу.

   Психологиялық коррекцияны ұйымдастыруға және психотерапия жүрізуге пайдаланылатын әдіс-тәсілдер өте көп. Қазіргі кезде жеке тұлғалық қасиеттерді коррекцияау тренинг топтарында жүргізіледі. Тренингке қатысушылардың алдында тұрған, шешуін талап етіп отырған психологиялық проблемаларына байланысты психокоррекциялық топтар әр түрде болады. Оларды іріктеп алу және пайдалану клиенттің алдында тұрған проблемаларға және психологтың қай ғылыми ағымды қолдайтынына байланысты.

            Дені сау клиенттермен коррекциялық жұмыс жүргізгенде оны тренинг тобы деп атайды. Осы топты ұйымдастыру түрлері оған қатысушылардың негізгі проблемаларына байланысты анықталады. Олар кейде коррекция жүргізу тәсілдері деп аталады. Бұл тәсілдердің негізгі 4 түрі бар. Тренинг түрлері шешуге алынған проблемаға байланысты анықталады.