Түраралық бәсекелестік – Гетеротиптік реакциялар

Гетеротиптік реакциялар - әртүрлі түрлерге жататын жеке организмдер арасындағы ӛзара әрекеттесулер. Екі популяцияның біріне – бірі ықпал етеді немесе ықпал етпейді.

Егер ықпал ету орын алса, онда ол жағымды әлде жағымсыз болуы мүмкін. А және В түрлерінің популяцияларының арасындағы қарым-қатынастың әртүрлі типтері

Бәсекелестік

Қарым - қатынас типтері

Егер екі популяция әрқайсысы екеуіне жағымсыз әсер ететін болса, онда олардың қарым-қатынасы бәсекелестік сипатта орын алады. Егер екі популяция ӛзара әрекеттеспейтін болса және олардың ешқайсысы екіншілеріне ықпал етпесе, онда айтарлықтай экологиялық мәні жоқ жағдай – бейтараптылық немесе нейтрализм орын алады. Нағыз нейтрализм табиғатта ӛте сирек кездеседі, себебі, кез келген экожүйеде барлық популяциялардың арасында жанама әрекеттер болуы мүмкін. Екі жаққа бірдей пайда әкелетін қарым - қатынастар мутуализмге жатады. Екі түрдің әрқайсысының қатысуы міндетті болуы қажет селбестік қатынастың типін мутуализм деп атайды. Симбиотикалық қатынастың міндетті шарты - организмдердің белгілі дәрежеде бірге тіршілік етуі. Бұның мысалы ретінде балдыр мен саңырауқұлақтың симбиозы болып табылатын қыналарды келтіруге болады.

Ынтымақтастық кезінде екі популяция қауымдастық құрады. Әр түр ӛз бетінше тіршілік ете алатындықтан, бұндай бірлесу міндетті емес, дегенмен қауымдастық құрамында тіршілік ету екеуіне де тиімді.

Комменсализм жағдайында қауымдастық құраушы түрдің бірінің популяциясы бірлесіп тіршілік етуден пайда табады, ал екінші түрдің популяциясы ешқандай пайда кӛрмейді.

Бірге тіршілік ететін түрлердің біріне басқа түрдің әсері теріс (ол қысым кӛреді), ал тап осы уақытта қысым кӛрсетуші зиян да шекпейді, пайда да кӛрмейтін қарым қатынас түрі аменсализм деп аталады, яғни аменсализм деп бір популяцияның ӛсуі мен кӛбеюі тежеліп, ал ингибитор аталатын екінші популяция бұндай қысым кӛрмейтін жағдайды атайды.

Жыртқыштық деп бір популяция екіншісіне жағымсыз ықпал ете отырып, сол әрекетінен пайда болатын популяция аралық қатынастарды атайды. Әдетте, жемтік ӛлтірілгеннен кейін оны жыртқыш бүтіндей немесе жартылай жейді

Паразиттілік - бір түрдің (паразиттің) организмдерінің басқа түрдің (қожайынның) организмінің ұлпалары немесе қоректік заттардың есебінен тіршілік етеді.

Осындай мұқтаждықтары бүтіндей ұқсас екі түр бірдей жағдайда тіршілік ете алмайды, олардың біреуі белгілі бір уақыттан соң міндетті түрде ығыстырылып шығарылады. Осы қағида бәсекелестік құбылыстарын алғаш рет инфузориялармен жүргізген эксперименттері арқылы айқын кӛрсеткен Г.Ф.Гаузенің құрметіне "Бәсекелестік арқылы жою немесе Гаузе принципі" деп аталып, заң дәрежесіне ие болады. Бәсекелестік арқылы жою принципі. Экологиялық қуыс

Түр аралық бәсекелестік нәтижесінде экологиялық қуыстың бӛлінуі құбылысы «экологиялық диверсификация» деп аталады Бірге тіршілік етіп жүретін түрлер арасындағы диверсификация кӛпшілік жағдайда мынадай үш параметр: кеңістіктік орналасу, азықтық мамандану, белсенділік мезгілі бойынша жүзеге асады.

Экологиялық қуыс түсінігін пайдаланып, Гаузе принципін былай нақтылауға болады: екі түр бір экологиялық қуыста қатар тіршілік ете алмайды.

Сонымен, организмдердің кеңістіктегі орны, бірлестіктегі қызметтік ролі және ортаның факторларына тӛзімділігі сияқты тіршілік шарттарына организмнің барлық талаптарының жиынтығы - экологиялық қуыс деп аталады. Бақылау сұрақтары:

1.Биоценоз деген не?

2.Гомотипті реакциялар туралы не білесіздер?

3.Гетертипті реакцияларға қандай қарым-қатынастар жатады?

4.Гаузе принципінің мәні неде?

5.Экологиялық қуыс деген не, оның қандай түрлері бар?

Дәріс 6