Девлет нетиджелев

аттестациясы ичюн

къырымтатар тилинден

диктантлар джыйынтыгъы

9 сыныф

Украина тасиль ве илим назирлиги

тарафындан тевсие этильди

Симферополь

2014

Рекомендовано Міністерством освіти і науки України

(наказ від 27.12.2013 № 1844)

підсумкової атестації з кримськотатарської мови для загальноосвітніх навчальних закладів з навчанням кримськотатарською мовою. 9 клас / Укладачі: Ганієва Е.С., Яяєва А.М., Нафєєва Л.Б. — Сімферополь: КРП «Видавництво «Кримнавчпеддержвидав», 2014. — с. — Кримськотатарською мовою.

Кириш сёз

Дикъкъатынъызгъа теклиф этильген «Девлет нетиджелев аттестациясы ичюн диктантлар джыйынтыгъы» Къырым Мухтар Джумхуриети умумтасиль окъув юртларынынъ 9-ынджы сыныфларында къырымтатар тилинден девлет нетиджелев аттестациясыны кечирмек ичюн азырланды.

Джыйынтыкъкъа кирсетильген метинлер «Къырымтатар тили программасы» эсасында тизилип, сечип алынгъан метинлернинъ мевзулары 9-ынджы сыныф талебелерининъ яшына ляйыкъ, анълайышлы ве земаневий къырымтатар эдебий тилининъ къаиделерине келишиклидир.

Теклиф этильген метинлер классик, земаневий, публицистик эдебияттан алынгъан парчалардыр.

Метинлернинъ колеми ве муреккеплиги тюрлю дереджедедир: миллий мектеплер ичюн диктант метинлери 140—160 сёзни, къырымтатар тили окъутылгъан умумтасиль окъув юртлары ичюн исе 100—130 сёзни тешкиль этелер.

Мезкюр джыйынтыкънен мевзу ве семестр боюнджа незарет ишлерини кечиргенде де файдаланмакъ мумкюн.

Диктанттаки сёзлернинъ сайысы бельгиленгенде, эм мустакъиль, эм де ярдымджы сёзлер эсапкъа алынды.

Диктанттан сонъ къошма вазифе берильсе, диктанттаки сёзлернинъ сайысы эксиле биле.

Диктант тешкерювинде ашагъыда берильген шартлар козьге алына:

– имля ве пунктуация хаталары бир тюрлю баалана;

– диктантта япылгъан хата бир къач кере текрарланса, бир хата оларакъ эсаплана;

– бир тюрлю къаиде боюнджа чешит сёзлердеки хаталар чешит тюрлю янълыш сайылыр;

– бир сёзде япылгъан бир къач хата бир янълыш сайылыр;

– эки тарафлама къоюлгъан токътав ишаретлерден бирининъ къоюлмамасы бир хата сайылыр (меселя, джумле ортасында кельген хитапларда, кириш сёзлерде, джумленинъ айырылма азаларында ве иляхре);

– даа огренильмеген къаиделер боюнджа япылгъан имля ве пунктуация хаталары тюзетилир, лякин эсапланмаз;

– къаба ве къаба олмагъан хаталар фаркъланыр, эки къаба олмагъан хата бир янълыш деп сайылыр.

Къаба олмагъан хаталар:

— къаиделерден истисналар;

— хас исимлерде буюк ариф ерине уфакъ арифнинъ язылмасы, ве, аксине, джыныс исимлернинъ буюк арифнен язылмасы;

— бир сёзде арифлернинъ ерлери авуштырылмасы (меселя, алма ерине амла ве иляхре);

— шиве тесиринден пейда олгъан хаталар (меселя, бармакъ ерине вармакъ ве иляхре);

— эки тарафлама къоюлгъан токътав ишаретлеринден бирининъ къоюлмамасы (меселя: «Бу, эльбет де, муреккеп иштир» ерине «Бу эльбет де, муреккеп иштир»);

— белли бир тертипте кельген токътав ишаретлернинъ тертиби бозулмасы (меселя, кочюрильме ве къыя лафлы джумлелерде).

Диктант баалав шартлары

Баллар	Хаталар микъдары (имля ве пунктуация)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12	17– 18- ден зияде 15 – 16 13 – 14 11– 12 9 – 10 7 – 8 5 – 6 3 – 4 1+1 (къаба дегиль) – 2 1 1 (къаба дегиль) –

Дерс биткен сонъ

Алушта джамисининъ къарт мазини дерсни екюнлеп, ниает, дуасыны окъуп битирген сонъ, талебелер сыныф одасындан башта ашыкъмадан, джиддий тавур иле, бирер-бирер чыкътылар, амма азбаргъа аякъ баскъанларынен бирден ерлеринден сыптырылып, шенъ, зий-чувлу сеслери иле шеэр сокъакълары бойлап септирильдилер. Мектепте окъулгъан китаплар, дуалар, къылынгъан намазлар оларгъа худжур тесир этелер: санки дерсинъ, мектеп бинасындан тышта балаларны сабырсызлыкънен беклеп тургъан бинълернен шейтанчыкълар бир ань ичинде яш къальплерни сарып алалар. Даа деми озьлерини сыра-тертипте туткъан огъланчыкълар шимди идаре этильмез бир чаяларгъа чевирилелер.

Эбет, дженюпнинъ къызгъын кунешинден нур алгъан, джыллы ве охшайыджы денъизнинъ сувларынен ювунгъан бу диярда нидже-нидже къуванчлы, авеслендириджи шейлер бар! (100 с.)

А. Мазинов «Алушта икяелери»

Мерхаметли бала

Шакир битасынен автобус беклей. Сокъакънынъ о тарафында элинде таягъынен тургъан къадынны корьди. Эппейи вакъыт кечти, лякин къадын ёлдан кечмеге сакъынса керек, еринден къыбырдамай. Шакир битасынынъ элини саллап, оны лафкъа тутты:

— Битай, анавы къадын ёлдан кечмеге къоркъа. Онъа ёлдан кечмеге ярдым этейик.

Битасы исе якъынлашкъан автобусны корип, торунынынъ элинден чеккеледи:

— Юрьсе! Автобустан къалырмыз. Онъа ярдым этеджек адам тапылыр.

Къартанай торунына бакъып, онынъ тарсыкъкъаныны анъласа керек, элинден тутып, ёлнынъ о тарафына кечти. Битай ве торун къадынны автобус токътагъан ерге кечирдилер. Олар ёлны кечкенлеринен, автобус да келип етти.

— Корьдинъизми, чокъ беклемедик, — деди Шакир севинип.

— Мерхаметли бала экенсинъ, чокъ яша, — деди сокъур къадын алгъышлап. (102 с.)

А. Керимов «Мерхаметли бала»

Дженкявер достнынъ эляк олувы

Сонъра беяз аты устюнде Къырым аскерлери сафларыны козьден кечирген гетман Хмельницкий уруш мейданындан озь аякълары устюнде къайтып кельгенлер пек чокъ экенини, бираз кечкен сонъра, сердар Тугъай-бей эляк олгъаныны билип, гъает мутеэссир олды. Мырза Тугъай-бей гетман Хмельницкийнинъ эски садыкъ дженкявер досту эди. Богдан Запорожье казакларыны Лехистан къыралы зулумына къаршы силялы исьянгъа котергенде, онъа аскерий ярдымгъа биринджи Тугъай-бей кельген эди. О, Хмельницкийге даимий садыкълыкъ беследи ве буюк сеферлерде Къырым ханы огюнде онынъ шахсиетини ве итибарыны къорчалап кельди. Шимди зулматкъа къаршы къалкъкъан Украин халкъы иле бир сафта онынъ намусы, виджданы огърунда куреште Берестечкода джан берген Тугъай-бейнинъ эляк олувы себебинден юректен янды-куйди. (107 с.)

Ш. Алядин «Украина, Лехистан ве Русиенинъ

XVII асыр ортасында Къырым ханлыгъы иле мунасебетлери»