Шешендік даудың түрлері

Дәріс сабағында Тәуке ханның Жеті жарғысы, жесір дауы, ер дауы, мал дауы, ар-намыс дауы туралы айтылады.

Таптық қоғамда жан мен мал үшін ғана емес, ар-намыс үшін де айтыс-тартыстар жиі болған. Өйткені бай тап, билеуші топ халықты материалдық қана емес, рухани жағынан да қанап, жаншып келген. Біреу малға, біреу басқа тапшы. Осыған орай қазақ қауымында жарлыны басыну, әйелді қорлау, жалғызды кемсіту сияқты уақиғалар жиі кездесетіндігі туралы.

Халық өкілі кезекті сөзге келгенде қатерлі жау, қаһарлы хан алдында да тілін тартпаған, ер шекіспей бекіспейтіндігін, теңдікке жағаласпай жалынып жетпейтіндігін түсінген. Ар дауы жеке адамдар арсындағы намыс жыртумен шектелмейді.

Жер, жесір, құн, мал дауларының бәрінде де бір жағынан дүние-мүлік таласы, екінші жағынан атақ-абырой үшін тартыс жатады. Әсіресе ел-елдің арасында жүргізілетін елшілік-келісім сөздерде елші ең алдымен елінің намысын қорғайды. Өйткені жердің бүтіндігі, елдің дербестігі, әр халықтың өзін-өзі билеу правосы және табан ақы, маңдай терімен тапқанына өз иелігі, сайып келгенде, әр халықтың өмірлік мүддесі, ары мен намысы болып табылатындығы туралы айтылады.

№ 17-18 Дәріс сабағы

Қорқыт ата әңгімелеріндегі шешендік

Қорқыт – күйші, сазгер. Қорқыт ата еңбектері. Қорқыт ҮІІІ ғасырда Сырдария бойын мекендеген, Қыпшақ-Оғыз тайпаларынан шыққан атақты жырау, дарынды күйші және ойшыл философ болғандығы. Қорқыт жайында 12 дастаннан құралған «Қорқыт ата кітабы» аталатын жинақ туралы.

Қорқыттың өз өмірінде Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген үш ханға ақылгөй уәзір болғандығы. Елді жаудан қорғау , жер-суды белгілі тәртіппен пайдалану, дау-жанжалдарды ақылмен шешу, қылмысты адамдарды жазалау, әскери күштерді оң және сол деп екі қанатқа бөлу сияқты тәртіптерді белгілеп, әлеуметтік заң жүйесін жасағандығы.

Қорқыт өз ел-жұртының аянышты халін көріп, одан елді құтқаруды және мәңгі-бақи өлмейтін бақытты өмірді аңсайды, елдің төрт бұрышын кезеді. Бірақ ол қайда барса да, көр қазып жатқандарға жолығады.

Қорқыттың дүниеде өзгермейтін еш нәрсе жоқ деген қорытындыға келіп: «Сынбас темір жоқ, өлмес өмір жоқ» деген тұжырымы. Тарих саласынан ерекше орын алатын түркі тайпасына ортақ ұлы перзенттердің бірі – Қорқыт ата. Тарихи деректермен халық шежіресі бойынша, Қорқыт – тоғызыншы ғасырда Сыр бойында өмір сүрген батыр, атақты ақын, асқан күйші, бақсы-балгер, аңыз кейіпкері.

№ 19-20 Дәріс сабағы

Төле Әлібек ұлы (1663-1756)

Төле бидің өмірі. Төле бидің шешендік сөздері. Төле бидің тапқырлығы.

Төле Әлібек ұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл облысы Шу ауданының, Жайсаң жайлауында дүниеге келген. Қазақ жерінде: Дулаттан Жоныс, Адам, Жарылқамыс, Жанту би, одан Жайылмыс би,одан Құдайберді би (тоғыз ұлды Құдайберді деп те аталады)

Сол тоғыз ұлдың бірі Әлібектен Төле би туады. Төле би жастайынан ескіше оқып, сауатын ашады. Арабша, парсыша, тарихи кітаптарды, аңыз хисса-хикаяларды көп оқиды. Бір жағынан қазақтың аңыз-әңгіме, өлең, жырларын, шежіре тарихтарын ел арасынан таңдап, өзінен бұрынғы өткен шешен-билер мен хандар, әсіресе, өзінің бабалары Жанту, Жарылқамыс билердің кесімді, тапқыр, өнегелі нақыл, шешен сөздерін ойында сақтап өседі. Төленің әкесі Әлібек тілмар, би болған кісі. Төле бала әкесіне еріп жүріп ел көреді, жұрт танитындығы. Оның он бес жасынан билікке араласып,өзінің ақыл, парасаттылығы, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түсуі туралы.

№21-22 Дәріс сабағы