Ф.4-51

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті

Сакенова Улболсын Сериковна

Қазақ, башқұрт фразеологизмдерінің ұлттық мәдени сипаты: лингвомәдениеттану аспектісі

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

Ақтөбе 2017

Ф.4-52

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті

«Қорғауға жіберілді»

Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының

меңгерушісі__________ Токсанбаева Т.Ж.

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақ, башқұрт фразеологизмдерінің ұлттық мәдени сипаты: лингвомәдениеттану аспектісі

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша

Орындаған Сакенова У.С.

Ғылыми жетекші

магистр, аға оқытушы Борамбаева А.М.

Ақтөбе 2017

Ф.4-53

С. БӘЙІШЕВ ат. АҚТӨБЕ УНИВЕРСИТЕТІ

____________________________факультеті

____________________________кафедрасы

____________________________мамандығы

Дипломдық жұмыстың орындалуына

Тапсырма

Студентке ________________________________________________________

(аты-жөні)

Жұмыстың тақырыбы ______________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________

Университет бұйрығымен бекітілген «____» _________20___ж. № ___

Студенттердің дайын жұмысты тапсыру уақыты «____»_________20___ж.

Жұмыс (жоба) бойынша шығыстық мәліметтер _________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Дипломдық жұмыстың қысқаша мазмұны

1 бөлім __________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2 бөлім ___________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3 бөлім ___________________________________________________________

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Қосымша/ графикалық материалдар тізімі

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ұсынылған әдебиеттер _____________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Жұмыстың бөлімдеріне байланысты кеңес берулер

Бөлім	Кеңес берушілер	Уақыты	Қолы

Дипломдық жұмысты орындаудағы күнтізбелік жоспар

№	Дипломдық жұмыстың кезеңдерінің (этап) атауы	Ғылыми жетекшіге ұсыну/көрсету мерзімі	Ескерту
	Дипломдық жұмыс тақырыбын таңдау	Қыркүйек, 2015
	Дипломдық жұмыс тақырыбы мен ғылыми жетекшіні бекіту	Қазан, 2015
	Теориялық материалды алдын-ала шолу іздеу және таңдау	Қазан, 2015
	Дипломдық жұмыс жоспарын жасау	Қазан, 2015
	Дипломдық жұмыс орындалуына күнтізбелік жоспарды және тапсырмаларды құрастыру	Қараша, 2015
	Материалды топтау және жүйелеу, жұмыстың теориялық бөлімдерін жазу	Желтоқсан, 2015
	Өңделген материалды жетекшінің бақылауы және тексеруі, кафедрада талқылау	Желтоқсан/қаңтар, 2015-2016
	Алдын-ала дипломдық тәжірибеде өту барысында практикалық материалды жинақтау	Ақпан, 2016
	Қолданбалы сипаты бар дипломдық жұмыс бөлімдерін жазу, талқылау және жинақталған материалды негіздеу	Наурыз/ Сәуір, 2016
	Алдын-ала дипломдық тәжірибе нәтижесін талқылау және дипломдық жұмыстың дайындық дәрежесін жетекшінің тексеруі	Сәуір, 2016
	Қолжазбаны соңғы рет өңдеу және дипломдық жұмысты хаттау	Сәуір, 2016
	Дипломдық жұмыс жетекшісінен сын-пікір алу	Сәуір, 2016
	Кафедра отырысында алдын-ала дипломдық жұмысты қорғау	Сәуір, 2016
	Ішкі пікір берушіден пікір алу	Мамыр, 2016
	Университет деканатына диплом жұмысының, пікір және жетекшінің берген сын-пікірін бір данадан тапсыру	Мамыр, 2016
	Көрнекілік материалдарды және баяндаманы қорғауға дайындау	Мамыр, 2016
	Дипломдық жұмысты қорғау	Мамыр, 2016

Тапсырманы беру уақыты «_____» ________________ 20___ж.

Кафедра меңгерушісі _____________ __________________

(қолы) (аты-жөні )

Дипломдық жұмыстың

жетекшісі _____________ __________________

(қолы) (аты-жөні)

Студент тапсырманы орындауға

кірісті _____________ __________________

(қолы) (аты-жөні)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1	ӘЛЕМНІҢ ТІЛДІК БЕЙНЕСІ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ ......................................................................................................
1.1	«Әлемнің тілдік бейнесі» терминінің анықталуы ........................................
1.2	Тіл мен мәдениеттің арақатынасы .................................................................
1.3	Фразеологизмдердің зерттеу аспектісі және оның мәдени түп деректері ..................................................................................................
1.4	Фразеологиязмдердің қалыптасуындағы ұлт менталитетінің рөлі ...................................................................................................................
2	ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ........
2.1	Қазақ, башқұрт тілдеріндегі адамгершілік қасиеттері мен туыстық қатынастарға байланысты фразеологизмдердің сипаты .............................
2.2	Қазақ, башқұрт тілдеріндегі соматикалық фразеологизмдердің ерекшелігі ........................................................................................................
2.3	Қазақ, башқұрт тілдерінің құрамындағы сан есімі бар фразеологизмдердің ұлттық мәдени ерекшеліктері ....................................
ҚОРЫТЫНДЫ ........................................................................................................
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ......................................................

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде түркі халықтарының тілдерінде әлі зерттеле қоймаған мәселелер аз емес. Солардың ішінде әр халықтың ұлттық болмысын танытатын бай мұралардың бірі – түбі бір түркі елінің ауызекі тілдерінде, жазба тілдерінде кездесетін тұрақты тіркестер, оларды жан-жақты салыстыра зерттеуге бағытталған еңбектер. Халықтың мәдени танымын бейнелейтіндіктен, әрі оны ұрпақтан ұрпаққа тасымалдайтындықтан тұрақты тіркестердің тілдік табиғатын тану үшін жүйелі зерттеу жүргізудің қажеттілігінде күмән жоқ.

Жаңа ғасырдың басынан бастап түркітануда фразеологизмдердің лексикалық, семантикалық және синтаксистік жақтары ғана емес, сонымен бірге көркемдік ерекшеліктері, олардың тіларалық ұқсастық деңгейлері, әр тілдегі өзіндік айырмашылықтары да қарастырыла бастады. Фразеологизмдердің осы ерекшеліктерін, олардың тілдік басқа да мәселелерін қамтыған еңбектердің аздығы байқалады. Осы ақиқаттың өзі біздің тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдей түседі.

Фразеологизмдер әрбір халықтың ауызекі тілінде және жазба тіліндегі өзіне ғана тән ерекшеліктерге ие, құрылымы ықшам, бейнелі тіркестер болғандықтан, салытырылатын қазақ, башқұрт фразеологизмдерінің өзіндік ерекшеліктерін айырып – айқындау, түсіндіру қажетті зерттеу болып отыр деп айта аламын. Осы мәселелерді ескерсек, қазақ және башқұрт фразеологизмдерінің мән маңызын бағалауға бағытталған терең зерттеулердің құндылығы даусыз.

Демек, тіл және ұлттың бірлігін танытатын қазақ және башқұрт фразеологизмдерін тілдік әрі этнолингвистикалық тұрғыдан қарастыра отырып, олардың астарындағы ұлттық болмысты айқындау, тіл арқылы ұлттың тарихи санасын, мәдениетін таныту жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.

Зерттеудің мақсаты. Қазақ, башқұрт тілі деректері негізінде фразеологизмдердің ұлттық мәдени ерекшеліктерін таңбалаудағы айырмашылығы мен ұқсастығын анықтау, осы бағыттағы тілдік заңдылықтардың жүйелілігін сипаттау. Зерттеу мақсатынан туындайтын міндеттер:

• Әлемнің тілдік бейнесі, ұлттық таным, ұлттық тарихи сана түсініктерінің лингвистикада анықталуы мен олардың тілдік бірліктерді талдауда сабақтастырылу әдістерін жүйелеу;

• Фразеологизмдерді ұлттың мәдениеті мен дүниетанымын таңбалаушы бірлік ретінде зерттеген ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, аталған екі тілдердердегі фразеологизмдердің жіктемесін беру;

• Фразеологизмдерді ұлттың мәдениеті мен дүниетанымын таңбалаушы бірлік ретінде зерттеген ғылыми еңбектерді негізге ала отырып, аталған екі тілдің деректерін салыстыру, айырмашылығы мен ұқсастықтарын саралау, соның нәтижесінде фразеологизмдердің жіктемесін беру;

• нақты фразеологизмдерді талдау арқылы қазақ, башқұрт тілдеріндегі ұлттық мәдениеттің таңбалануын сипаттау.

• Екі тілдің фразеологиялық теңеулеріндегі теңеу бейнесі негізін құрайтын компоненттерді тауып, оларға лингвомәдени тұрғыдан сараптама жасау;

• Қазақ және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету

Зерттеу нысаны. Қазақ және башқұрт тілдік қорындағы ішкі формаларында ұлттық-мәдени ерекшеліктері сақталған фразеологиялық теңеулер.

Зерттеудің әдістері. Диплом жұмысында алға қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық, лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.

Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалы мен зерттеудің дерек- көздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер пайдаланылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің нәтижесінде мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:

• құрылымы ұқсас қазақ және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-салғастыра қаралды;

• қазақ және башқұрт тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттелді;

• екі тілдегі фразеологиялық теңеулердің тілдік көлемі айқындалып, тақырыптық жағынан жүйеленіп, ретке келтірілді;

• қолданыстағы тұрақты теңеулер арқылы ұлттық дүниетанымның, ұлттық нақыштың көрінісі ашылды.

Зерттеудің теориялық маңызы. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады. Сонымен қатар қазақ және башқұрт тілдерінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеологиясының тіл білімінің бір саласы ретінде қалыптасуына септігін тигізеді.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

ерінің бірі етіп алынды.