I Natrii bromidum - натрий бромиді. Kalii bromidum - калий бромиді:

1% - 3% еріт. ішуге арналған микстура құрамына кіреді.

Bromcamphora - бромкамфора: 0,15 және 0,25 таб.-1-2 таб. тәулігіне 2-3 рет.

Tinctura Valerianae - шүйгіншөп түндырмасы: 30 мл флаконда 20-30 тамшыдан тәулігіне 3-4 рет.

Tinctura Leonuri -салаубас түндырмасы: 25 мл флаконда 30-50 тамшыдан тәулігіне 3-4 рет.

Қиыстырылған препараттары: корвалол, валокордин, валокормид, валоседан, персен.

Corvalolum - корвалол: 15 мл флаконда, 15-40 тамшыдан тәулігіне 2-3 рет қабьщдайды. Корвалол тыныштандыратын, спазмолитикалық жэне қан тамырды кеңейтетін әсері 6apJ

Антидепрессанттар (тимолептиктер): ниаламид (нуредал), имипрамин (имизин, мелипрамин), амитриптилин (триптизол), флуоксетин (прозак), пиразидол.

Антидепресанттар тунжырау (депрессия) белгілерін басуға багытталған: жүйке-психикапық және соматикалық ауруы бар науқастардың психикасы мөн ойлау қабілетінің бүзылуымен жүретін эмоционалды кернеу, апатия, тежелу мен көңіл-күйдің төмен болуында тағайындалады. Антидепресанттар дені сау адамдардың психикасына эсер етпейді. Депрессия түріне байланысты әсері әртүрлі бағыттағы препараттар белгіленеді: астениялық жағдайда - қуаттандырғыш әсері бар антидепрессанттар, ал үреймен жүретін депрессияда - психотыныш- тандырғыш әсері бар антидепресанттар тағайыңдалады. Ниаламид - жүйке талшық үштарында серотонин, норадреналин және дофаминнің жиналуын және ОЯОК-ңе синапсқа енуін күшейтетін МАО бәсеңсіткіш (ингибиторы) болып табылады, ол жанама әсердің көбеюіне алып келеді. Ниаламид психоқуаттандырғыш эсер көрсетеді. МАО ингибиторларымен емделу кезінде ірімшік, бұршақ түқымдастарын, қүс бауырларынан, жер жаңғақ, банан, кофе, сыра, шарап, кептірілген еттөрден бас тартуға тура келеді, Бүл өнімдердің қүрамындатирамин бар, ол тираминді синдром тудырады, қан қысымын жоғарылатып, гипертензивті кризде айқын байқалады.

Pyrazidolum-пиразидол (Б): 0,025 және 0,05 таб. 1-2 таб, тәулігіне 2 рет. МАО А түрінің ингибиторы, ОЖЖ-не реттегіш эсер көрсетеді, ал қорқыныш жағдайларында тыныштандыратын эсер көрсетеді.

Imipraminum (Imizinum) - имипрамин (Б): 0,025 таб, -1-2 таб. тамақтан соң тәулігіне 4 рет; 1,25% 2 мл еріт. амп. шығарылып, 2 мл-ден б/е тәулігіне 1 -3 рет. Норадреналиннің, дофаминнің, серотониннің ұсталуын

153

тежейді, одан синапста жиналуын, физиологиялық белсенділігін күшейтетін 3 циклді антидепрессант болып табылады.

Amltripthylinum - амитриптилин (Б): 0,025 таб.; 1% - 2 мл еріт. амп. шығарылып, б/е және к/т енгізіледі, Қүрылысы мен эсер ету механизм! имизинға үқсас, бірақ тыныштандыратын әсері жоғары. Азафеннің әсеріне үқсас.

Ruoxetinum - флуоксетин (Б): 0,02 капс. 1 капс. таңертең тәулігіне 1 рет. Әсеріжүйкеұштарындағы серотонин, норадреналин жәнедофаминге аз мөлшерде үсталуын тежейді. Психоқуаттандырғыш эсер көрсетеді.

Мапротилин (людиомил) - әсері мен қолданылуы имизинге үқсас, норадреналиннің нейрональды үсталуының ингибиторы.

Жанама өсері: антидепрессанттар холинотежегіш эсер көрсетеді, психикалық бүзылыстар, АҚ-ң өзгеруі, диспепсиялық бүзылулар, гепатотоксикалық эсер және аллергиялық реакциялар тудыруы мүмкін, Антидепрессанттарды бауыр, бүйрек және қан жүйесі ауруларында, диабетте және жүктілікте қолдануға болмайды.

Нормотимияпықдәрілер (литий препараттары): литий карбонаты, литий оксибутираты - маниакальды жағдайда (маниакальды депрессияда және т.б.) алдын алу және еіидеу үшін қодданылады.

Эсер ету механизмдері: қозуды күшейтеді, сондай-ақ ОЖЖ-ң нейромедиаторлық процестеріне эсер етіп, жүйке жасушаларының мембранасы арқылы Na⁺ иондарының өтуін бүзып, натрий иондарының антогонисті болып табылады.

Литий карбонаты (Lithii carbonas) - 0,3 таб. - тәулігіне 2-3 рет тамақтан соң, ішке белгіленеді. Литий оксибутираты ішке және б/е енгізіледі. Әсері үзақ препараттары микалит, контемнол.

Жанамаөсері: қол мен саусақтардың дірілі, бүлшық еттің әлсіздігі, диспепсия, полиурия, шөлдеу мен жүрек ырғағының бүзылуы байк,алады. Литий препарапарының емдік әсері әлсіз, сондықтан дәл мөлшерленуін қажет етеді. Бүйрек пен қалқанша безі қызметінің бүзылуында, жүрек жеткіліксіздігі мен өткізгіштіктің бүзылуыңда және жүктілікте қрлдануға болмайды.

Психостимуляторлар: кофеин, фенамин (амфетамин), меридил (центедрин), сиднокарб (мезокарб), сиднофен, бемитил (бемактор).

Психостимуляторлар ОЖЖ-не қоздырғыш эсер көрсетеді, физикалық және ойлау қабілетін жоғарылатады, шаршауды басып, көңіл-күйді көтереді, ішкі тітіркенулерді басады және уйқы келуі мен тәбетті төмендетеді. Психостимуляторларды көп қолданғанда жүйкенің психикалық және

154

физикалык, шаршауы, яғни физикапық және ойлау қабілеттілігінің тым жоғарылауынан ағзаның жүдеуіне алып келеді. Бір қабылдағаннан кейін де толық дем алу қажет. Психостимяторлар үйренгіштік және дәріге тәуелділік тудырады, Сондықтан абайлап қолдану қажет (тек рецепт бойынша босатылады). Фенаминде шеткерлік симпатомиметикалық эсер көрсетеді: АҚ жоғарылауы, тахикардия, жүрек жиырылуының күшеюі, көз қарашығының кеңеюі, бронх бұлшық еттерінің босаңсуы байқалады. Сиднофеннің антидепрессивті әсері жоғары, ал психоқуаттандырғыш әсері аз байқалады. Кофеинде психоқуаттандырғыш әсері аз, ал аналелтикалық әсері көп байқалады. Психостимуляторларды (сиднокарб, сиднофен, меридил) шаршаумен, апатиямен жүретін астениялық, жағдайда, жүмысқа қабілеттіліктің төмендеуінде, үйқы келуінің артуында (нарколепсия), депрессияда (нейролептиктермен шақырылған), балаларда ойлау қабілетінің кеш дамуында, түнгі энурезде (уйықтар алдында) қолданылады. Жанама әсері: психостимуляторлар үйқысыздық шақырады (сондықтан тәуліктің бірінші жартысында қабылдаған жөн), тітіркену, тынышсыздық, бас ауыруы, жүрек түсының ауыруы, АҚ-ң көтерілуі, анорексия, ауыз қуысының құрғауы мен психоздық асқыну байқалады. Жүрек-қан тамыр ауруларында, гипертиреоэда және егде жастағы адамдардың психикалық қозуында қрлдануға болмайды.

Sydnocarbum - сиднокарб (А): 0,01 таб.-1 таб. тәулігіне 1-2 рет.

Meridilum - меридил (А): 0,01 таб 1 таб.тәулігіне 1-2 рет.

Бемитил (Б): 0,125 және 0,25 таб. шығарылады.

Антигипоксиялық және антиоксидантты әсері бар, яғни дене жүдеуінде жүмысқа қабілеттілікті күшейтеді (актопротекторлар), адаптогенді және иммунды қуаттандырғыш эсер етеді. Астенияда, неврозда, жарақаттан кейінгі жағдайда, интоксикацияда, хирургиялық операциялардан кейінгі инфекцияларда және жүдеуде қолданылады.

Ноотроптар: пирацетам (ноотропил), аминалон (гаммалон), фенибут, пантогам, пикамилон, пиридитол (пиритинол, энцефабол), ацефен - естесақтаужәне ойлау қабілетін күшейтіп, қалпына келтіреді, жағымсыз әсерлерге мидың түрақтылығын күшейтеді, яғни жоғарғы интегративті ми қызметін белсендіреді.

Эсер ету механизм!: ағзадағы АТФ-ң айналымын жылдамдығы мен аденилатциклазаның белсенділігін жоғарылатады, Зат аліиасу процесін және ОЖЖ-нен қозудың берілуін қуаттандырады. ГАМҚ-ергиялық зат болып табылады. Мидың энергетикалық процесін және қанмен қамтамасыз етілуін жақсартады, оның гипоксияға жәнө агрессивті әсерлерге турақтылығын жоғарылатады. Есте сақтау қабілетінің бүзылуын қалпына келтіріп,

155

интелектуальды және танып-білудің функцияларын белсендіріп, оқу үрдістерін жақсартады. Шокқа қарсы, орталық миорелаксациялық, седативті, транквилизаторлық эсер көрсетеді.

Неврологияда, психиатрияда, геронтологияда және педиатрияда, мидың қан айналымының бүзылуымен байланысты ойлау қабілетінің жетіспеушілігінде: атеросклерозда, инсульттан кейін, бас миының жарақатынан кейін және интоксикацияда, маскүнемдікте, балалардың церебральды салдануында, олигофрения және есте сақтау қабілетінің, сөйлеу, көңіл бөлу, ойлау қабілетінің бузылуына алып келетін энцефалопатиялық бұзылыстарда қолданылады. Емделу үзақ уақыт жүргізіледі, ап әсері біртіндеп пайда болады. Ноотролты дәрілер дені сау адамның жүйке дамуына эсер етпейді. Жанама өсері: диспепсиялық жағдайлар, үйқы бүзылуы, аллергиялық реакциялар байқалуы мүмкін.

Pyracetamum - пирацетам (Б); 0,2 таб.; 0,4 капс.-тәулігіне 3 рет тамақтан соң; 20% - 5 мл еріт, амп. шығарылып, тәулігіне 1 -2 рет б/е және к/т енгізіледі.

Жалпы тонусты реттейтін дөрілер (адаптогендер): жень-шень тұндырмасы, элеутерококктың сүйық сығындысы, лимонник түндырмасы, левзейдің сүйық сығындысы, кдізғылт семізоттың сұйық сығындысы (родиола розовая), заманиха түндырмасы, стеркулия түндырмасы, аралия түндырмасы, сапарал, пантокрин, рантарин, цитруллин (стимол).

Эсер ету механизм!: ағзаның қорғаныс механизмдерін қуаттандырады, ойлау қабілетін және ағзаның қолайсыз факторларға төзімділігін арттырады. Ағзадан аммоний иондарын шығарып, қандағы лактаттың деңгейін төмендетеді, метоболиттік процесін жақсартады. Бүл лрепараттар ОЖЖ-нің тонусын реттейді: зат алмасуды, ішкі секреция бездерінің қызметін, вегегативті иннервацияның тонусын (төмендеген қан тамырының тонусы мен АҚ-ы, жүрекжүмысын жоғарылатады) жақсартады; жағымсыз жағдайларға ағзаныңтөтепберуін және жалпы қорғаныштықты күшейтеді. Астенияда, физикалық және ойлау қабілетінің қатты жүдеуінде, жүқпалы аурулардан кейін және жүдеуде, неврастенияда, вегеток,антамыр дистониясында, гипотензияда қолданылады. Препарат жақсы қабылданады. Күшті жүйке қозуында, ұйқысыздықта, гипертониялық ауруларда қолдануға болмайды.

Сапарал 0,05 таб,-1 таб. күніне 2 рет.

Tinctura Ginsengi - жень-шень тундырмасы: 50 мл флаконда 25 тамшыдан тамақ алдында күніне 3 рет қабылдау қажет.

156

Аналептиктер

Аналептиктер ОЖЖ-ң барлық бөлімдеріне қоздырғыш эсер көрсетеді. Сопақша мидың тыныс алу мен тамыр қозғалтқыш орталықтарын қуаттандырып, көп мөлшерде ОЖЖ-ң басқа бөлімдеріне эсер етіп, наркозда айқын ояту әсеріне ие. Наркозға арналған дәрілермен (кофеин, кордиамин), уйықтататын препараттармен (этимизол, бемегрид), этил спиртімен жедел уланғанда, жіті және созылмалы жүрек қызметінің жеткіліксіздігі мен жұқпалы аурулардың тыныс алу жеткіліксіздігінде (камфора, сульфокамфокаин, кордиамин), жедел коллапста, хирургиялық операциялардың шок жағдайларында (этимизол, цититон), жаңа туған баланың (этимизол) тыныс алу жеткіліксіздігінде қолданылады. Энтеральды және парентеральды енгізіледі. Аналептиктерді бапаларға абайлап қолдану қажет, гипоксиялық жағдайда (гипертермиялық әсері) тырысуларға алып келуі мүмкін.

Аналептиктердің ішінде фармакологиялык, әсері жағынан спектрі кең этимизол мен камфора болып табылады. Этимизол қабынуға қарсы және аллергияға қарсы әсері бар; ойлау қабілетін жақсартады; гипоксияға қарсы қасиеті бар. Камфора кардиотоникалық эсер көрсетеді, бас миының қан тамырларын кеңейтіп, АҚ қалпына келтіреді, қан айналымның кіші шеңберінің қызметін жеңілдетеді, үлпалардағы микроциркуляцияны жақсартады; қақырық түсіретін, өт айдайтын, терлететін, қабынуға қарсы, тітіркендіретін жөне иіссіздендіргіш әсерлері бар. Камфора - әлсіз аналептик болып табылады. Камфора спирті, камфора майы теріге жағуға арналған қабынуға қарсы және микробқа қарсы эсер көрсетеді. Камфора препараттары жіті және созылмалы жүрек-қан тамыр жеткіліксіздігіңде, коллапста, тыныс алудың тежелуінде, пневмонияда қолданылады. Қазіргі кезде камфораның суда еритін сульфокамфокаин (сульфакамфор қышқылы + новокаин) препараты бар.

Coffeinum-natrii bensoas - кофеин натрий бензоаты (Б): 0,1 жэне 0,2 таб.; 10% 1 жэне 2 мл еріт. амп.; 20% 1 жэне 2 мл еріт. амп. - 1-2 мл т/а.

Cordiaminum - кордиамин (Б): 15 мл флаконда - 30-40 тамшыдан тәулігіне 2-3 рет; 1 жэне 2 мл амп. шығарылып, 0,5-2 мл-ден т/а, б/е, к/т енгізіледі.

Bemegridum - бемегрид (Б): 0,5% 10 мл ерітінді ампулада шығарылып, 1-10 мл (70 мл дейін)*1с/т енгізіледі.

Aethimisolum - этимизол (Б): 0,1 таб. - 3-4 рет тәулігіне тамақтан соң; 1%.және 1,5% 3 жэне 5 мл еріт. амп. - 4-5 мл т/а, б/е, 2-3 мл к/т.

Sulfocamphocainum - сульфокамфокаин (Б): 10% 2 мл еріт. амп. шығарылып, 2 мл-ден тәулігіне 2-3 рет т/а, к/т енгізіледі.

Sol. Camphorae oleosa - камфораның майлы ерітіндісі: 20% 1 және 2 мл өріт. амп - 1-5 мл-ден тәулігіне 1-3 рет т/а тағайындалады.

157

158

4. ЖҮРЕК-ҚАН ТАМЫР ЖҮЙЕСІНЕ ЭСЕР ЕТЕТІН ДӘРІЛЕР

Қан айналымды реттейтін дәрілер медициналық тәжірибеде жүрек жүмысы мен қан тамыры тонусының бүзылуында кеңінен қолданылады. Сондықтан жүрек қан тамыр жүйесіне эсер ететін дәрілерді қолданылуына қарай келесі топтарға жіктеледі:

1. Жүрек гликозидтері;

2. Антиаритмиялықдөрілер;

3. Антиангинальды дәрілер;

4. Гипотензивті дәрілер. '

1. Жүрек гликозидтері

* Жүрек гликозидтері айқын кардиотоникалық әсері бар, этиологиясы әртүрлі миокард дистрофиясымен байланысты, жүрек қызметінің жеткіліксіздігін емдеуге арналған өсімдіктерден алынған күрделі органикалық қосылыстар.^Бүрынғы кезде қүрамында жүрек гликозидтері бар өсімдіктерді медицинада жүрек қызметінің жеткіліксіздігін емдеуде қолданған./Олар: оймақгүл (наперстянка), строфант Комбе, меруертгүл (ландыш), жалынгүл (горицвет) және т.Й Жүрек гликозидтерінің молекуласы екі бөлімнен тұрады: қантты (гликонды) және қантсыз (агли«мады/.?Жүрек гликозидгері жүрекке таңдамалы эсер ете отырып, миокард жүмысын жаксартып, жіті және созылмалы жүрек дозметінің жеткіліксіздігікде белгіленеді. Медициналық тәжірибеде кеңінен қолданылатын өсімдіктен алынган жүрек гликозидтері:

£ Күлгін оймақгүл (Digitalis purpurea) - дигитоксин;

• Түкті оймакгүл (Digitalis Lanata) - дигоксин, целанид;

• Строфантин Комбө (Strophantus Kombe) - строфантин К;

• Меруертгүл (Convaliaria) - коргликон;

• Жалынгул (Adonis vemalis) - жалынгүл шөбінің түнбасы Л

Жүрек гликозидтерінің өсер ету механизмі кардаомиоцит мембранасындағы Ыа%К*-АТФ-азаны (журек гликозидтерінің рецепторлары) тежегіш әсерімен байланысты, ол жасуша ішінде Na~, онымен қоса Са²⁺ иондарының концентрациясы жоғарылауына алып келеді. Саркоплазмада Са^г+ бос иондарының мөлшері жоғарылауынан кардиотоникалық әсері байқалады. Са²⁺ иондары трапонинді кешенмен байланысып, миокардтың жиырылғыш ақуыздың тежегіш әсёрін жояды. Ол актин мен миозиннің бірігуінен пайда болған актиомиозин миофибриллдердің (бүлшықет талшықша) тез және күилі жиырылуына алып келеді. Жүрек гликозидтері жүрекке таңдамалы эсер көрсетеді.

ЦФармакологиялықәсерІ (жүрек гликозиттері жүрекке таңцамалы эсер

159

көрсетеді): 1. Кардиотон икал ық әсері: а) Оң инотропты (систоланың кушеюі мен жеделдеуі, жүректің соғуы және минугтық көлемінің артуы). б) Теріс хронотропты (диастоланың үзаруы, журек ырғағының баяулауы). в) Теріс дромотропты (миокардтың өткізгіштігінің төмендеуі). г) Оң батмотролты (жүректің өткізгіштігінің артуы). д) Оң тонотропты (миокард тонусының жоғарылауы)3

2. Миокардта энергетикалық балансының жакраруы (миокардтың оттегіге деген сүранысының артуы).3

З/Диурездің күшеюі. Седативті (тыныштандыратын) эсер көрсетедіЛ

Осы себептерден жүрек гликозидтері систоланы күшейтіп қысқартады, соғуы мен минуттьқ көлемін арпырып жүрек қызметін күшейтеді, бірақ диастола үзарып жүрек көбірек дем алады, Жүрек гликозидтері миокардтың қозуы мен автоматизмін күшейтеді, ол экстрасистолаға алып келуі мүмкін. Жүрек гликозидтері өткізгіштікті нашарлатып, ал артық мөлшерінде жүрек- қарынша бөгетін тудыруы мүмкін. Жүрек қызметінің жвткіліксіздігімен ауыратын науқастар жүрек гликозидтерін қолданғанда жүректің реттелуі нәтижесінде күре тамыр іркілісі төмендеп, ісінулер жойылады, веноздық қысым төмендеп, АҚ қалыпты жағдайға келеді, диурез жоғарылайды, АІЖ- ң қызметі мен мидың қан айналым жүйесі репеледі және үлпада гипоксия қүбылысы төмендеп, ентігу жойылады.

Жүрек гликозидтерінің бір-бірінен айырмашылығы белсенділігіне, әсерінің пайда болу жылдамдылығына, әсерінің үзақтығына және дәрілік заттың фармакокинетикасына байланысты. Мысалы, строфантин мен конвалятоксинді күре тамырга енгізгенде жүрекке әсері 5-10 мин., ал целанидте 5-30 мин. соң басталады. Дигоксин ішке енгізгенде 30 мин. соң, ал дигитоксин 2 сағ. соң эсер етеді. Жүрек гликозидтерінің кардиотоникалық әсерінің узақтығы ағзадағы инактивация жылдамдығына, олардың плазма ақуызымен байланысуына және ағзадан шығу жылдамдыгына байланысты. Строфантин, жалынгүл және меруертгүл препараттары ағзадан тәулік бойында шығарылады. Әсері үзақ, әсіресе дигитоксинде 2-3 апта, ал дигоксин мен целанидте 3-6 кунде ағзадан шығарылады. Жүрек гликозидтерінің әсері үзарған сайын көп кумуляцияланады, яғни материальды кумуляцияға (дәрілік заттың ағзада жиналуы) үшырайды. Өтежоғары кумуляцияланатын препарат дигтоксин (160 сағ.), одан аздаудигоксин және целанид (34-36 сағ.), ал строфантин аз кумуляцияланады. Жүрек гликозидтерінің препараттары АІЖ-да бірдей сіңірілмейді, өте жақсы дигитоксин (90-95%), дигоксин мен целанид (20-40%) сіңірілөді, өте нашар сіңірілетін строфантин К (5%) препараты. Жүрек гликозидтері&іті және созылмалы жүрек қызметінің жеткіліксіэдігіндеГ^

160