Асыл тұқымды зауытындағы бордақылаудағы пішпелер

Ірі қара мал етін өңдірудегі бастапқы қиын мәселе, олардың тірі салмағын, әсіресе жас малдың салмағын арттыру, себебі етке өткізілетін жас малдардың үлесі 60 - 70%-ды құрайды. Жас малда май ұлпаларына қарағанда бұлшық ет ұлпалары мен ішкі мүшелері қарқынды өседі. Ал, сақа малдардың ағзасында зат алмасуы жасы өскен сайын саябырланады, әрі өнімділік көрсеткіштері де төмендейді. Сондықтан өсуі аяқталмаған жас малдардың, өсуі аяқталған сақа малдарға қарағанда қосатын 1 келі салмағына шығындалатын жемшөптің мөлшері анағұрлым аз болады. Жас малдарды 15 – 18 айлық жастарына дейін қарқынды бордақылағанда 1 келі салмақ қосуына орта есеппен 7 – 7,5 азық өлшемі, ал 2 – 2,5 жастағы малдарды шамалап бордақылағанда – 10 -12 азық өлшемі қажет.

Сапасы жоғары, мол өнімді етті ірі қараның төлдерінен және будан (бірінші ұрпақ) малдардан алуға болады. Ет өнімін өндіруде сүті аз сүтті тұқым сиырларын етті тұқымның бұқаларымен шағылыстырып, будан малдар алады. Бұл малдардың еттілік сапасы жоғары және мамандандырылған шаруашылықтарда жақсы бордақыланады.

Көптеген тәжірибелер бойынша будан малдың сүтті және қос бағыттағы малдардан көптеген артықшылығы болады. Әсіресе, будан малдардың 15 – 18 айлық жастарында қарқынды өсіп – даму нәтижесінде тірі салмағы 5 – 20%, ал ұша шығымы 3 - 5% артады.

Өндірістік будандастырудың нәтижесі малдың тұқымына, шағылыстыру тәсіліне және будан малдарды азықтандыру деңгейіне байланысты.

Малды өз ара шағылыстыру кезінде әр мал тұқымының биологиялық ерекшеліктерін және ұрпақтарының тұқым қуалаушылық қасиеттерін ескереді.

Ірі қараның швиц, симментал, қара – ала және тағы да басқа тұқымдары төлдерінің тірідей салмақтары 18 айлық жастарында 450 – 500 келі құрап, олардан сапалы сиыр етін алуға болады. Бірақ бұл малдардың бұлшық ет арасындағы майдың көлемі, етінің сорттылығы және ұшасының дамуы мен етінің дәмділік көрсеткіштері, етті малдың көрсеткіштерінен төменірек болады. Бірақ, елімізде союға етті тұқымдарға қарағанда сүтті және қос бағыттағы малдар түсетін болғандықтан, оларды да қарқынды бордақылап, сапалы сиыр етін алуға барлық жағдайлар жасалуы қажет.

Етті ірі қара шаруашылығында, екі тұқымды бір – бірімен шағылыстырудан гөрі, үш тұқымды бір – бірімен шағылыстыру тәсілі өте нәтижелі болады. Ал, үш тұқымды бір – бірімен шағылыстыру көп уақытты қажет етеді, сондықтан тәжірибе жүзінде сирек қолданылады.

Бордақылау мерзімін бордақылауға қойылатын малдың жалпы дамуына, тірідей салмағына және қоңдылығына қарап анықтау қажет. 1,5 – 2 жастағы жас малдарды ең жоғарғы қоңдылыққа дейін, сығындылармен - 80 -90 күн, төппен – 90 -100 күн, сүрлеммен және тамыр түйнекті азықтармен – 100 – 110 күн, ал сақа малдарды сығындылармен - 60 – 70 күн, төппен 70 – 80 күн, сүрлеммммен және тамыр түйнекті азықтармен – 80 – 90 күн бордақылауға болады.

Жас малдарды қарқынды бордақылағанда малдардың салмағын жоғарлату мақсатында азық мәзірлеріне ұлпалық препараттар, карбамидтер, ақуызды – дәрумендік және минералдық заттар қосылады.

Қорада байлап бордақылауға жас малдарды да, сақа малдарды да қоюға болады. Бордақылауға қоймас бұрын әр бір малдың тірідей салмақтарын анықтау қажет, содан соң малдарды жынысы, жасы және тірідей салмақтары бойынша топтарға бөліп бағады. Бордақылаудағы малдарды айына бір рет өлшейді, ал бордақылау уақыты аяқталғанда малды соңғы рет өлшейді.

Бордақылауды 3 кезеңге бөледі: бастапқы (20 күн); орташа (40 күн) және соңғы (30 күн). Бордақылаудың әр кезеңіне жеке – жеке азық мәзірі құрылады, бордақылаудың бірінші және екінші кезеңдерінде малдарды арзан азықтармен азықтандырып, ал бордақылаудың соңғы кезеңінде дәнді азықтардың мөлшерін көбейтеді. Әр кезеңдердегі азық мәзірлеріне малдарды біртіндеп, 3 – 4 күн аралығында үйретеді. Тәулігіне берілетін жем-шөптің мөлшері мен түрлеріне орай малдарды тәулігіне 2 – 3 рет азықтандырады. Малды суару мәселесі - малды бордақылау технологиясының ең негізгі элементтерінің бірі болып саналады. Малды қораларда байлап бордақылағанда, оларды топтап, автоматтандырылған астаулардан суарған жөн, ал қыста малға берілетін суды аздап жылытып беру қажет. Малдарды азықтандырудың және күн тәртібі режимдерін қатаң сақтау, малдарды байлап бордақылау технологиясының міндетті шарттарына жатады.

Бордақылаудың бірінші кезеңінде малдардың тірідей салмақтары үдемелі өсіп, бұлшық ет ұлпаларында протеиндер, май және су жиналады. Екінші кезеңінде бұлшық ет аралық, тері асты және іш майлары жиналады, біртіндеп бұлшық ет ұлпаларынан су ығыстырылып шығарылады. Бұл уақытта қосылатын салмақ төмендейді. Бордақылаудың соңында энергиясы мол жемшөпті молырақ пайдаланудың арқасында қосылатын салмақ қайта жоғарылайды.

Малдарды қызылшаның сығындысымен, төппен, сірнемен, сүрлеммен, тамыртүйнекті азықтармен, бақша дақылдарымен, көк шөптермен бордақылау кеңінен тараған (8 - сурет). Сонымен қоса малдарды бордақылау кезінде, негізгі бордақыланатын азыққа жемдер, премикстер мен ірі азықтар қосып азықтандырады (9 - сурет).

8 - сурет Пішпелерді спирт өндірісінің қалдықтарымен