11. Жұлынның анатомияси және физиологиясы

Жұлын (medulla spinalis) 1-ші мойын омыртқасынан 1-ші бел омыртқасының жоғарғы бөлігіне дейін омыртқа өзегінде орналасқан. 3 айлық ұрықта жұлын V бел омыртқасында, жаңа туылған нәрестеде III бел омыртқасында, ал балаларда II бел омыртқа деңгейінде орналасады. Ересек адамның жұлынының ұзындығы 41-45 см, ені 1-1,5 см, салмағы 30 г дейін болады. Жұлын ұзындығы бойынша 5 бөлікке бөлінген, әрқайсысы сегменттерден тұрады: мойын – 8 сегмент; кеуде– 12 сегмент; бел - 5 сегмент; сегізкөз – 1-5 сегмент; құйымшақ - 1-3 сегмент

Жұлынның нейроанатомиялық ерекшеліктері заманауи нейровизуализация әдістерімен жақсы көрінеді.

Жұлынның әр сегментіне екі сезімтал түбір кіріп, екі қозғалтқыш түбір шығады. Жұлын түбірлері төменге қишағ түсіп, каудальдық бағытта ұзара бастап, бел сегізкөз құйымшақ түбірлері қосылып соңында ат құйрығы болып аяқталады (quada equina).

Артқы түбір омыртқааралық саңылауға кірер алдында, бірінші сезімтал нейрон орналасатын - жұлын түйінін түзеді. Оның орталық өсіндісі жұлынға, ал перифериялық өсіндісі шеткері нервті құрайды. Артқы және алдыңғы түбірлер қосылып жұлын нервін құрайды. Омыртқадан жұлын нервтері өрім құрайды, одан сезімтал, қозғалтқыш және вегетативті талшықтыр кіретін перифериялық нервтер құралады.

С₂-С₄ жұлын нервтері деңгейінде мойын өрімін, С5-Th₁ – иық өрімін, Th₁₂- бел, S₁-S₃ – сегізкөз өрімдерін құрайды.

Кеудеден шығатын қалған сегменттер қабырғааралық нервтерді құрастырады.

Жұлын сегменті терінің белгілі бөлігіне кіретін дене метамеріне жатады (дерматом – жұлының артқы түбірі иннервациялайды), бұлшықет (миотом), сүйек (склеротом) және ішкі ағзалар (спланхнотом), бір сегментпен иннервацияланады. Бір ғана түбірдің зақымдалуы сезімталдықтың бұзылуын бермейді, себебі дерматомдар бір бірін жабады (дерматома аймағында), бірнеше алшақ орналасқан түбірлердің зақымдалуы айқын өзгеріс береді. Жұлында ұршық тәрізді екі жуандалған аймақ бар: мойын (intumescentia cervicalis) жәнебел-сегізкөз (intumescentia lumbosacralis). Мойынның жуан аймағы 4 төменгі мойын және 1 кеуде сегментінен (Сv-ТI), бел-сегізкөз – 4 төменгі бел және 2 жоғарғы сегізкөз сегментінен тұрады (LII-SII).

II-III бел омыртқа деңгейінде жұлын тарылып, милық конус (conus medullaris) түзеді. Одан терминальды жіп (fillum terminale) шығады, ол жұлынның төменгі бөлігінің редуциялық қалдығы б.т.

Жұлынның мойын бөлігінде сегменттер бір омыртқаға, ортаңғы кеудеде екі омыртқаға, ал төменгісінде үш омыртқаға жоғары орналасқан. Нәтижесінде кеуде бөлігінің Х кеуде омыртқасының жоғарғы бетіне сәйкес келеді. Бел сегменті Х, ХI және ХII кеуле омыртқасы, ал сегізкөз сегменті ХII кеуде және II бел омыртқасы тұсында. Одан төмен омыртқа каналында тек бел және сегізкөз түбірлері орналасқан. Олар «ат құйрығын» (cauda equinа) құрайды.

Омыртқадағы жұлындағы сегменттің омырқадағы ориентирлер проекциясы: СVII – ТI сүйір өсіндісі теріден шығыңқы орналасқан; ТIII –жауырын қырын байланыстыратын сызық; ТVII –жауырынның төменгі қырын байланыстыратын сызық; LIV – жамбастың мықын сызығын қосатын сызық.

Жұлынның орталық каналы (canalis centralis) жоғарғы жағынан IV қарыншаға, орталықканалды сұр зат (substantia grisea) қоршайды. Көлденең кесіндісінде көбелекке ұқсайды. Сұр затта үш жұп мүйіз бар: алдыңғы, бүйір (СVIII-LIII сегменттер деңгейінде) және артқы. Сұр зат нейрондармен глия элементтерінен тұрады.

Жұлынның алдыңғы мүйізі қозғалтқыш, себебі оларда қозғалтқыш нейрондардың денелері (мотонейроны) орналасқан жұлынның алдыңғы түбірін құрайды. Мотонейрондардың үш түрін ажыратады: альфа-үлкен, альфа-кіші и гамма-мотонейрондар. Олардың біріншісі қозғалысты, екіншісі – бұлшықет тонусын реттеуге, үшіншісі – бұлшықет тонусын шақыратын импульс өткізеді. Артқы мүйізде сезімтал жасушалар орналасқандықтан сезімтал нейрондар шығады. Артқы мүйіз ұшын нейроглия мен нерв жасушаларынан тұратын қоймалжың зат (substantia gelatinosa)қоршайды. Ол жұлынның сегменттерін байланыстырады. Жұлын түйінінің денесінде псевдоуниполярлық жасушалардың сезімтал (ауырсыну, температуралық) перифериялық нейрондары артқы мүйізде орналасқан.

Сезімтал жасушалар артқы мүйізде орналасқан және ауырсынумен температураның екінші нейрондарын құрап, олар алдыңғы ақ жалғамада орталық канал алдынан қарама қарсы бетке өтіп, жұлын-таламикалық жолды құрайды.

Мишық жасушасының проприорецепторлары артқы мүйіздің негізінде орналасқан.

Вегетативті (симпатикалық және парасимпатикалық) нейрондар бүйір мүйізде орналасқан. Ассоциативті мультиполярлы нейрондар барлық сұр затта орналасқан және сегмент аралық байланысты қамтамасыз етеді

Сұр затты қоршай жұлынның өткізгіш жолдары өтетін ақ зат (substantiaalba) орналасады. Ол алдыңғы, бүйір және артқы қанаттарға бөлінеді. Алдыңғы қанаттар жұлынның алдыңғы мүйіз және алдыңғы түбір аралығында бір жағынан, екінші жағынан алдыңғы ортаңғы саңылауда (fissura mediana ventralis) жатыр. Бүйір қанаттар алдыңғы және артқы латеральді жүлге аралығында орналасқан. Артқы қанаттар артқы латеральді және артқы ортаңғы жүлге аралығында орналасқан.

Жұлын үш қабатпен қапталған: қатты, торлы және жұмсақ. Жұлынның қатты қабаты (dura mater spinalis) тығыз және жұлынды барлық жағынан қаптап екінші сегізкөз омыртқасына дейін жалғасады. Оның сыртынан эпидуральді бос кеңістік майлы жасушаға және лимфатикалық, веналық тамыр өріміне толы. Бұл эпидуральді кеңістік деп аталады (cavitas epiduralis). Мидың қатты қабаты ішкі жағынан торлы қабаттан бос кеңістік субдуральді арқылы бөлінеді. Мидың торлы қабатында (arachnoidea (mater) spinalis) тамыр мен нерв болмайды. Ол қатты және жұмсақ милы қабат арасында орналасқан (cavitas subarachnoidalis). Жұмсақ қабат (pia mater spinalis) жұлынға жабыса дамыған. Жұлын қабаттары алдыңғы және артқы түбірлерді қоса орап, бітісіп кетеді.