6. Үлкен ми сыңарларының анатомияси және физиологиясы

Үлкен мидың жартышарлары ортаңғы сызық бойынша терең вертикальды саңылаумен бөлінген, оның тереңінде сүйелді дене екі жартышарларды біріктіреді. Олардың үш бетін ажыратамыз: жоғарғылатералды (конвекситальды), медиальды және төменгі, сонымен қатар үш полюсы бар: маңдайлық, шүйделік және самайлық.

Үлкен мидың қыртысы жүйке жасушалары бар сұр зат қабатынан түзілген. Қыртыс жасушалары мидың басқа бөлімдерімен салыстырғанда аз деңгейде арнайыландырылған, бірақ олардың анатомо-физиологиялық ерекшеліктері мидың арнайыландырылған бөлімдерімен байланысты болып келеді. Ми қыртысында 14 млрд.-қа жуық жүйке жасушалары мен 100-150 млрд.-қа жуық нейроглия жасушалары болады. Қыртыста алты қабатты ажыратады: бірінші қабат – зональды, екінші – сыртқы түйіршікті, үшінші – пирамидалық, төртінші – ішкі түйіршікті, бесінші – үлкен пирамидалық жасушалар қабаты, алтыншы – полиморфты. III, V және VI-шы қабаттарының үлкен жасушалары қыртыстың жүйке жасушаларының басым бөлігін құрайды.

Қыртыстың морфологиялық айырмашылықтары 50-ге жуық цитоархитектоникалық қыртыстық алаңдарды анықтауға мүмкіндік береді. Қыртыстың қабаттылығы қатпарларға (gyri), бір-бірінен бөлінген жүлгелерлерге (sulci) және сңылауларға (fissurae) негізделген.

Үлкен ми жартышарларының үлестері. Әр жартышарда мидың төрт үлестерін ажыратамыз: маңдайлық(lobus frontalis), төбелік (lobusparietalis), самайлық (lobus temporalis), шүйделік (lobus occipitalis) және бүйір шұңқыршаның тереңінде орналасқан - аралша (insula). Үлестер терең жүлгелермен шектелген. Жоғарғылатералды бетте орталық жүлге (sul. lateralis) самай үлесін маңдай және төбе үлестерінен бөліп тұрады. Мидың төбе және самай үлестері шүйде үлесінен төбе-шүйделік жүлге арқылы бөлініп (sul. parietooccipitalis) тұрады.( cур. 10.1.).

Жүлгелер. Мидың әр үлесі жүлгелермен бөлінген қатпарлардан тұрады. Маңдай үлесінде орталықалды жүлгесін (sul. precentralis), жоғарғы және төменгі маңдайлық жүлгелерді (sull. frontalessuperioretinferior), олар қыртыстың жоғарғылатералды бетінде орналасқан, және иіс сезу жүлгесін (sul. olfactorius) ажыратамыз. Төбе үлесінде орталық жүлгеге паралельді орталықарты жүлгесі (sul. postcentralis) орналасады, ол ішкісамайлық жүлгемен (sul. interparietalis) бірігіп кетеді.

Мидың самайлық үлесінің жоғарғылатералды бетінде жүлгелер өзгермелі келеді. Анағұрлым жиі кездесетіні көлденең шүйделік жүлге (sul. occipitalistransversus), ол ішкісамайлық жүлгенің соңымен бірігеді.

Мидың самай үлесінің төменгі бетінде гиппокамп жүлгесі (sul. hyppocampalis) орналасқан, ол самай үлесін ми бағанынан бөледі.

Медиальды бетте сүйелді дене жүлгесі (sul. corporiscollosi) орналасқан, ол өзінің соңымен гиппокамп жүлгесіне жалғасады. Одан жоғары белдеулік жүлге жүреді (sul. cinguli), ол сүйелді дененің жастықшасы деңгейінде тік бұрыш жасап иіліп, жиектік тармақты түзеді. Шүйделік үлестің медиалды бетінде тепкілік жүлге (sul. calcarinus) орналасқан.

Қатпарлар. Маңдай үлесінің жоғарғылатералды бетінде төрт қатпар көрінеді – бір вертикалды оталықалды (gyruspraecentralis) және үш горизонталды: жоғарғы,ортаңғы және төменгі (gyrus frontalis superiop, mediusetinferior). Төменгі маңдайлық қатпар бүйірлік қатпар тармақтарымен үш бөлікке бөлінеді: артқы төбелік (pars opercularis) және алдыңғы көздік (pars orbitalis). Маңдайлық үлестің негізінде тік қатпар жатады. Маңдай үлесіне парацентралды үлесше де (lobulus paracentralis) жатады.

Төбелік үлестің жоғарғылатералды бетінде үш қатпар бар: біреуі вертикалды (орталықарты, gyrus postcentralis) және екі горизонталды (жоғарғы және төменгі төбелік үлесшелер lobulus parietalis superior et inferior). Төбе үлесінің төменгі бөліктері жиекүстілік қатпар (gyrus supramarginalis) мен бұрыштық қатпар (gyrus angularis) болып табылады. Жиекүстілік қатпар бүйірлік жүлгені қоршап орналасса, бұрыштық қатпар жоғарғы самайлық жүлгені қоршайды. Төбе бөлігінің медиалды бетінде сыналды орналасады (praecuneus). Самай үлесінің жоғарғыбүйірлік бетінде горизонталды жатқан үш қатпар бар: жоғарғы, ортаңғы және төменгі самайлық қатпарлар (gyri temporales superior, medius et inferior). Жоғарғы самайлық қатпардың сыртқы бөліктері бүйірлік жүлгенің тереңінде орналасқан қысқа самайлық жүлгелермен (sull. Temporales transverse) кескінделген. Самай үлесінің медиалды бетінде гиппокамп қатпары (gyrus hippocampi) орналасқан, оның алдыңғы бөлімі ілмекті түзеді (uncus). Шүйде үлесінің медиалды бетінде сына (cuneus) мен тілдік қатпар (gyrus lingualis) бар. Жартышарлардың медиалды бетінде белдеулік қатпар (gyrus cinguli) орналасқан, ол белдеулік қатпардың мойыншалды арқылы парагиппокампалды қатпарға (gyrus parahippocampalis) өтеді.