21. С.Дөнентаевтың, балаларға арналған шығармаларының бастауышта оқытылуы

ХХ-ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетіңің көрнекті қайраткерлерінің бірі-педагог ақын Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Павлодар облысының Ермак ауданында кедей шаруаның жанұясында дуниеге келді. Әкесі зерделі кісі екен . Баласының сауатын ашып,хат танытуға, Сәбит оқыған азаматтар қатарына қосуға көп күш жұмсайды. Сәбит жастайынан зерек болып өсті.Оның оқуға деген құштарлығы арта берді. Алғаш Қасым қажы дегеннің медресесінде татарша оқиды. Діни оқулармен қатар, бұл медреседе география, тарих, есеп пәндері де өтіледі. Сәбит өз бетінше оқып, орыша хат таниды, газет-журналдар оқи бастайды. ЖаскезіндесауатынауылмолдасынанашқанСәбит 1911 – 1912 жылдары Павлодар қаласындағыҚасымқажыныңмедресесінде оқыған.1913 жылданбастапС.Дөнентаевтыңөлеңдері «Айқап» журнаы мен «Қазақ» газетіндежарияланып тұрған. Ақынның баспабетін көрген тұңғыш туындысы «Қиялым» өлеңі «Айқап» журналында жарияланған. Сәбит медресені бітірген соң , яғни 1913-1916 жылдар арасында бұрынғы Павлодар уезі, Ұрық болысында ауылдық мектеп мұғалім болып істейді. Осы кездерден бастап балалардың ұғымына жеңіл, түсінуіне оңай әрі қызық, әрі күлдіргі, олардың білімін толықтыруға септігін тигізерлік мысал өлендер жазды. Оның өлеңдеріінің тұңғыш жинағы 1915 жылы Уфа қаласында «Ұсақ-түйек» деген атпен басылып шықты.Осыдан бастап Сәбит белгілі ақын аталып, есімі көпке әйгілі бола бастайды. Жинаққаенген «Биік тау», «Меніңжайым», «Заманкімдікі», «Замандастар», «Қайдакеткен?», «Қызметкөрсетхалыққа», «Жүрекке», «Ақыл», «Жан мен тән», «Өгейұл» дегенөлеңдеріқоғамдағыәлеуметтіктеңсіздіктіжырлауғаарналған. Ақын «Заманкімдікі» өлеңінде:

Бұлзаманбайқағанғакүштінікі,Азулы, тырнақты мен тістінікі, –деп, үстем тап өкілдерін, ел билеушілердіазулылар мен күштілер, тырнақтылар мен тістілер кейпіндесуреттеген. ӨміршындығынтұспалдапкөрсетуарқылыС.Дөнентаев «Ұры мен баласы», «Ауырғанарыстан», «Екітеке», «Бозторғай», «Сұңқар мен қарғалар», «Шошқа мен саудагер», «Бөшкеніңзары» дегенмысалөлеңдер де жазған. Ақынның «Дәуітбек», «Құсайынныңарманы», «О, жалған-ай», «Нағиманыңөкпесі», «Бірадвокаттыңмінезінен», «У жегенқасқырға», «Екіболыстыңтәубесі», «Көктөбетке» аттысатиралықөлеңдеріндеөмірденөзорнынтабаалмайжүргенәрқилымінездіадамдардыәжуалапсынаған.Ақынның «Жәмилақыз» аттыөлеңі – әйелтағдырынсуреттеген, поэмағажүкболарлықтайоқиғанышағынөлеңгесыйғызғанкөрнектітуындысы. Өзініңақындықжолында ұлыақынАбайға еліктеген, соданүйренгенС.Дөнентаев «Абайға» дегенөлеңжазғанжәне «Жүрекке», «Атылғандарға», «Темірге», «ЕріктіАйша» өлеңдерінАбайдың «Сегізаяқ», «Алтыаяқ» өлеңдерініңүлгісіменжазған.СәбитДөнентаевтыңқаламынантуған жүзгетартапрозалықшығармалар бар. С.Дөнентаевтыңпрозалықшығармалары: әдеби сын, публицистикалықмақалалар, әңгіме, очерк, фельетон, хабар болыпбөлінеді. Жазушының проза жанрындағыкөрнектітуындысы – «Көркемтай» әңгімесінде жетім бала Көркемтайдың ауыр да аяныштыөмірісуреттелген. Жетімбаланыңтағдырынсуреттейотырып, жазушы жетімдіаяу, қайғысына жанашырлық білдіру, қайырымдылықкөрсету сияқты гуманистікидеяны насихаттаған.

Көркемшығармаларыменқазақәдебиетініңдамуына, қалыптасуына өзіндік үлес қосқан. Сәбит 1917 жылы, мамыр айында Семей қаласына келеді.Сондағы муғалімдер дайындайтын үш айлық курсқа түсіп, оқиды:екінші жағынан «Сарыарқа» редакциясында экспедитор болып қызмет істейді. 1919жылы Сәбит өз еліне – Ақсу болысына қайтады .Сонда барып, халық ағарту жұмысымен шұғылданады:әкесінің шаруашылығына қарасады: үйленіп өз жанұясын құрады. Сәбит 1924 жылы Семей қаласына келеді, сондағы губерниялық қазақ газеті басқармасында –«Қазақ тілі» газетіне қызыметке турады. Өзі арулы болып, өзінің және әйелінің денсаулығы нашарлаған соң, 1930 жылы Сәбит газет қызметінен шығып, өз еліне қайта оралады. Онда тағы да мұғалім болып істейді. 1931жылы Семейге қайта келіп, «Қазақ тілі», «Жаңа ауыл» газетіне қызметке кіреді. Жасы кемеліне келі, шығармашылық ойы да толысып әдебиетімізді жасасу жолында атсалысқан шағында Сәбит безгек ауруына шалдығып, сонан 1933 жылы 23мамыр күні 39 жасында мезгілсіз қазаға душар болады. Сәбит революциядан бұрын, 1913-1917жылдар арасында жазған өлендерінің бір сыпырасында халықты,жастарды оқуға , мәдениетке , дүние тану өнер-білімін, техниканы, ұлы орыс халқының оқуын, мәдениетін үйренуге, сонда үлгі алуға шақырып, үгіттейді. Сәбит Дөнентаев өз өлеңдерінің алғашқы жинағын «Ұсақ-түйек» деп аталады.Осы атақ Сәбит өлеңдерінің бәріне сай келеді деуге болады . Оның балалар әдебиетіне қосылатын шығармалары негізінен ұсақ, қысқа , шағын әрі мазмұнды, түсінуге жеңіл болып келеді . Ақын өлеңдері қысқа жазылса да белгілі оқиғаларға құрылғандықтан, өзіне лайық кейіпкерлері, типтік образдары бар. Өтірік, өсек, жағымпаздық, мен-мендік және тәкаппарлықты әшкере ету-Сәбит Дөнентаев жазған мысал өлеңдердің ең басты тақырыптары болады. Оның «Қожа», «Ауырған арыссы», «Ужеген қасқырға»,.Көзі тоймаған ит», «Екі теке «Бозторғай» мысал өлеңдері кейбір адамдарда болатын аңқаулық, өрескел қылықтардан, өсек-аяң,өтіріктен, жағымпаздық немесе бірді-бірді соғыстыратын айлакер сұм істерден аулақ болуға үйретеді.Ондай жағымсыз әрекеттердің адам баласына жат жақтарын әжуа, мазақ етіп, мейлінше әшкерлейді.