1. Ноғай Ордасы:

Аумағы: Алтан Орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасы мемлекеттік бірлестігі құрылды. Орданың алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық алқабы болды. Ноғайлар солтүстік-шығысында Батыс Сібір ойпатына дейін, солтүстік-батысында Қазан қаласына, ал оңтүстік-батысында Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп-қонып жүрген. Орталығы – Жайықтың оң жағасындағы Сарайшық қаласы.

Құрылуы: Орданың аты жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшылық еткен Ноғайдың (1260-1306) есіміне байланысты «Ноғай елі» деп, Ноғай әскерлерінің басым көпшілігі түрік тілдес маңғыт тайпасы болғандықтан «Маңғыт елі» деп аталып кеткен. Ал Орданың негізін қалаған – Едіге. Оның билігі кезінде ел Алтын Ордадан оқшаулана бастады. Ал оның ұлы Нұрад-диннің кезінде (1426-1440) өз алдына жеке мемлекет болып, Алтын Ордадан бөлініп шықты.

Қоғамық құрылысы: Хан атануға құқығы болмаса да, Алтын Орданы басқарған Едіге «беклер бек» - «ұлы әмір» деген атаққа ие болды. Оның билігі шексіз болды. Қоғамның жоғарғы сатыларында бектер, мырзалар, сұлтандар және байлар болды. Олар ауылдар мен үлестерді, ұлыстарды билеп; рулар мен тайпаларды басқарып, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешіп отырды. Олардың билігі мұрагерлік жолмен берілді.Ордада әкімшілік билік ұлыстардын тұрды. Қарапайым халық салық төлеуге, өз қару-жарағымен жорыққа аттануға дайын тұруға міндетті болды.

Саяси тарихы: Едіге ХІҮ ғасырдың 90-жылдарында билік үшін, Ноғай Ордасының беделін көтеріп, аумағын ұлғайту үшін Тоқтамыспен үздіксіз соғыс жүргізді. Шыңғыс әулетінен хан сайлау Едіге ұрпақтарының келісімінсіз жүрмейтін дәстүр қалыптасты. Маңғыт елі оған арнып «Едіге жыры» эпосын шығарды. Едіге елді он бес жылға жуық (1396-1411) биледі. Ол елдің аумағын Батыс Сібір ойпатына дейін кеңейтті. Тоқтамыс қаза болғаннан кейін тайбұға тайпасы Едігенің билігін мойындайды. Жазба деректерде Ноғай елі ХҮ ғасырдың ортасында Сырдария бойындағы бекініс қалаларды жаулап алған.

Ыдырауы: 1550 жылы Қазан, Астрахан хандықтарының Ресейге қосылуына байланысты Ноғай Ордасының біраз бөлігі Ресейге, қалған бөлігі Кіші жүзге қосылды. ХҮІІ ғасырдың басында Жайық, Каспий маңынан Дон даласында ығысқан үлкен Ноғай Ордасының халқы кіші Ноғайларға қосылып, Қырым мен Түркияға тәуелді болып қалды. Осы кездері олар Ресеймен, Қырыммен және қазақтармен сауда-экономикалық, саяси жағынан тығыз байланысты. ХҮІІІ ғасырдың соңында Қырым хандығы құлағаннан кейін ноғайлар қуғынға ұшырап, Түркия, Солтүстік Кавказ, Қазақ, Башқұрт жерлеріне көшіп кетті.

2. Хх ғасырдың 60-80 жылдарындағы әлеуметтік-демографиялық жағдай:

1960-80 жылдар аралығы шартты түрде тоқырау жылдары деп аталады. Осы аралықта социализмнің кеңестік бағытының кемшіліктері айқын байқалып, көптеген социалистік мемлекеттер (КХДР, ҚХР, т.б.) КСРО-дан іргесін аулақтатты. Ал 1968 жылы Чехословакияда болған оқиғалар 1970 жылда орын алған социализмнің кеңестік жүйесінен жаппай бас тартудың, Польшадаға революциялық қайта құрулардың жүруіне бастама болды. Осыдан кейін «Ынтымақ» ұйымының 1980 жылдары батыл саяси қадамдар жасауы бұл елдің дамуына ықпал етті. Қытайдағы экономикалық реформалар саяси даму үдерісінде бұрынғыша коммунистік партияның дара билігінің сақталып қалуы жағдайында жүргізілсе де 1970 жылдардың соңында бұл елдің экономикасы тұтастай оңды дамып, халықтың жағдайы едәуір жақсарды. Ал КСРО-дағы жағдай бұрынғыша жағдайда қала берді. Компартия ІІМ, МҚК-нің әскери күшін пайдаланып бөгде пікір ұстанғандарды және Новочеркаскідегі, Грузиядағы, Балтық бойы республикаларындағы көтерілістерге қатысқандарды қатаң жазалап отырды. Бұл диссиденттік наразылықтың қалыптасуына жол ашты. Брежневтің 1967 жылы Қазан төңкерісінің 50 жылдығына арналған салтанатты мәжілісте «кеңес халқының өткен тарихи даму жолының басты қорытындысы кемелденген социалистік қоғам орнату болып табылады» деп жариялауы партия теорияшыларына коммунистік болашақты белгісіз мерзімге сырғыта салу мүмкіндігін ашып берді. Ақыры 1960 жылдары саяси демократияландыру азайтылып, қоғамның дамуы баяулап қалды, түрлі реформалардан еш нәтиже шықпады. 1977 жылғы КСРО-дағы, 1978 жылы 20 сәуірде Қазақ КСР Конституциялары қабылданып, онда саяси жүйенің ұйытқысы халық емес, компартия (КОКП, Жоғарғы Кеңес, Министрлер кеңесі) екені атап көрсетілді. 1980 жылдардың ортасына қарай КСРО экономикалық даму қарқыны бәсең, тұрғындарын әлеуметтік қамсыздандыруы орташа, әскери қуаты мол алып империяға айналды. Компартия маркстік-лелиндік идеяны қолдап, тұтас кеңес халқын қалыптастыруға барынша тырысып бақты. Халық бұқарасы Екінші дүниежүзілік соғыстағы жеңіс пен ғылым мен техникадағы жетістіктеріне (атом бомбасы, баллистикалық зымырандар, ғарыш кемелері, жер серіктері, атом мұзжарғыз кемесі) қарап компартияға зор сеніммен қараған болатын. 1960 жылдары наразы студенттер Мәскеуде «Жас тұлпар»(Мұрат Әуезов), Қарағандыда «Жас қазақ»(Сәкен Сейфуллин), Семейде «Тайшұбар» атты бейресми ұйымдарын құрды. 1970 жылы «Жас тұлпардың» ықпалымен «Гүлдер», «Дос-Мұқасан», «Айгүл» ансамбльдері құрылды. 1975 жылы О. Сүлейменовтің «Аз и Я» кітабі жарық көрді. Ал 1979 жылы Целиноградта құрылмақ болған неміс автономиясына қарсы студенттер 16-19 маусым күндері митингке шықты. Наразылыққа қалыптасқан экологиялық прблемалар (Арал теңізінің тартылуы, Семей полигоны, т.б.) да әсер етті.

1980 жылдары Қазақстандағы қазақ халқының үлесі азайып, ахуал қалыптасты. Тек Қызылорда мен Атырауда ғана жергілікті халық үлесі басымдылық танытты. Алматының өзінде 1979 жылы бұл көрсеткіш 11%-ды құрады. Қазақтардың үлесі қалада 3-15%, өнеркәсіпте 12% (маманданғаны 3%) болды. Демографиялық ахуалды толық бақылау мүмкіндігі азая берді. Туу көрсеткішінің жоғарылауы мен сырттан келушілердің саябырлауы жергілікті ұлт өкілдерінің үлесінің артып, славянтектес ұлттардың үлесінің азаюына әсер етті. 1959 жылы қазақтардың үлесі 29%, 1971 жылы 32,6%, ал 1979 жылы 36%-ға дейін өсті. 1960-80 жылдары кеңес халқының жағдай біршама жақсарғандығымен Батыс елдердегі жағдаймен салыстырғанда төмен деңгейді көрсетті. Қызмет көрсету саласы дамыды. Жалақы мөлшері артты. Алайда тауардың сапасы төмендегендіктен және бағаның қымбаттауы салдарынан ақша құнсызданып кетті. 1985 жылғы 1 сом 1960 жылы 54 тиынға тең болды. 1980 жылдары білім беру мен әлеуметтік салаларда артта қалушылық айқын көрініс бере бастады.