64. Төтенше жағдайлар анықтамасы, түрлерін анықтаңыз.

Төтенше жағдай дегеніміз адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді.

Табиғи сипаттағы ТЖ – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын ТЖ-лар.

Техногендік сипаттағы ТЖ - өнеркәсіп, көлік авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған.

Жабайы табиғатта тірі қалу от жағу:

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Құрғақ материал табыңыз: Құрғақ шөп, сабан, шыршаның шайырлы бұтақтарын.

2. От жағудың орнын әзірлеңіз, үш жағынан тас және үлкен бұтақтар қойып, желді жағын ашық болу керек.

3. Көбірек бұтақтар алыңыз.

4. Шөпті шағыңыз. Отқа үрлеп кішкенеден бұтақ қосыңыз.

5. От көп уақыт жану үшін, ауаның келуін аздаңыз кейіннен барлық жақтардан тас пен құмды қойыңыз. Арасына жанған үлкен бұтақтарды қосыңыз.

6. Түнде тонып қалмау үшін, оттан қашық емес жерде бөгем (заграждение), тас қойып ағаштың жуан бұтағын т.с.с. және отпен осы бөгеттің арасына жату керек, жылу таралану үшін.

Жабайы табиғатта тірі қалу тауда тірі қалу Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Таудың ойыстары мен үңгірлерің іздеңіз: онда теқ қана жаман ауа райынан қорғанып қана болмай, ішуге жарамды су табуға болады.

2. Лавина құлайтын және көшкін (оползень) болатын жерлерден аулақ жүріңіз.

3. Екі тау арасындағы жерде жоғарыда төменге қарағанда қауіпсіз болады.

4. Егер өзіңізбен бірге жылтір, алыстан көрінетін түстес киім болса, оны өткен жерлерді белгілеу үшін қолдануға болады.

5. Қатты дауыс шығарып, өзіңізге назар аудартуға тырсыңыз: Дауыс тауда жақсы таралады.

6. Тауға көтерілген кезде, оттектің жетіспеушілігінен тау ауыруы (горная болезнь) пайда болуы мүмкін.

Қарда тірі қалу

1. Егер сіз қар арасында қалсаңыз, сапарыңызды жалғастыра алмасаңыз, қар ішінде үйшік жасаңыз.

2. Майысқан тоғайдың астына тығылыңыз немесе қардан үңгір қазыңыз.

3. Үңгірге кіргеннен кейін тесік тесіңіз және оны тазалап отырыңыз. Егер сіз жалғыз болмасаңыз, әр адамға бір тесіктен тесіңіз.

4. Аяқ астыныздағы жерді тереңдетіңіз: бұл жерге циркуляция кезінде суық ауа түседі.

5. Шығатын жерді жабыныз. Тереңдетілген жерге отырыңыз, ауа райы жақсарғанша дейін. Ұйықтамауға тырысыңыз, егер өзіңізбен бірге ұйықтайтын қап жоқ болса.

Шөлді далада аман қалу

1. Шөлді далада ең бастысы – ол организмнінің сусыздануынан қорғану. Егер сіз шөлді далада машинаның сынуынан қалсаңыз, сол машинаны көленке етіп алыңыз. Егер сіз жаяу жүрсеңіз, онда үнгір тауып немесе жардың (скала) қөленкісісіне тығылыңыз.

2. Бас пен мойынызды күннің сәулесінен сақтаңыз. Егер сізде бас киім болса киініз, үстінен тағы орамал киіңіз, жылу соққысынан (тепловой удар) сақтандырады.

3. Егер сіз шөлді далада көлікпен қалсаңыз, оны тастамаңыз. Егер көлік келеді деген сенім болмаса, адам жүретін жерге барыңыз. Түнде ғана жүріңіз, күндіз көлеңкеде отырып.

4. Судан қайнар көзін (источник воды) тауып көріңіз: кепкен өзенде де оған қазып жетуге болады. Шөп өсетін жерде су іздеп көріңіз. 

5. Шөлді даладағы өсім (растительность) шөптердің көбісін жеуге болады.

6. Жануарлар мен құрт-құмырсқалардың жүрген жерін байқаңыз: шыбын, құмырсқа, , құстар жиналған жердің қасында су болуға тиісті.

7. Егер су таппасаңыз, онда шықты (росаны) жинап қөруге болады. Домалақ, тегіс тастарды пирамидамен құмда қазылған полиэтиллен төсеген шұңқұрға салады. Шықты (росаны) тәңертен жинайды. Бұл суды ішудің алдыңда залалсыздандыру (стеризавать) ету керек.

Ұйықпен өзіне бататын құм

Сақтық қолдану: қолға ұзын ағаш алып, алдынғы жолды таңдап биіктеу

жерлерден жүру, жай және жеңіл қимылдау керек. Ұйықтан қалай құтылу:

Салмағын азайту үшін, ауыр заттың барлығын тастау. 

1. Аяғ астына ағаш немесе таяқ қою.

2. Жай және ақырын қимылдау. Жедел қимыл жасамау керек.

3. Сізді астына сорып жатқанын сезіп, бірден дөнестерге жата салыңыз. Содан кейін сізге арқан немесе ағашты әпергенше күтіңіз.

4. Бірден ағаш немесе арқанды ұстап, ақырын алға жылжыту

5. Егер сізге көмек келмеген жағдайда да, артпен жатып, алға қарай жылжыңыз, өзіңізге қол, аяқпен барлық денеңізбен алға ұмтылыңыз. Дөңес жерлердегі шөп астын ұстап алу.

6. Шаршаған кезде аяқ, қолды ұзатып, ашып қимылдамай демалуға тырысу керек

Жер астында қалу

Жер астына тек қана инструктормен және арнайы құрал жабдықтармен түсуге болады. Егер сіз өзініз жер астына түсеңіз, онда келесіні білуініз керек:

• Топта 4 адамнан кем болмау керек: экстремал жағдайда бір адам жарақат алған адаммен қалады, ал қалған екеу жоғары көмекке кетеді.

• Жер астына түсердің алдында өз жоспарларын туыстарға және таңыстарға айтыңыз: қайда және қай уақытқа дейін баратқаныныз.

• Жер астына түсер күні метеосводканы тыңданыз. Егер сол күні жаңбырлар жауса, онда олар ұңгір (пещераларды) батып тастау мүмкін.

• Жер астында салқын және ылғайлы болады. Сондықтан жылы киініңіз, және сыртқы киіміңіз суды өткізбейтін болу керек. Пластиктен жасалған шлемді шахтерский шаммен үмітпаңыз.

• Жолға қосымша батарейкаларды, свечаларды, сіріңкені, аптечканы, арқан, ұңгір картаны, суды, және жоғары калориялы тамақты (шоколад, жүзім және т.с.с.)

• Жер астына түскенде ұңгір (пещераның) қабырғаларға белгілірді қоюға үмітпаңыз. Кері қайтқанда оларды өшіруге ұмытпаңыз.

Егер сіз адасып қалсаңыз

1. Тоқтап және қай жерде жүргенің аңықтауға ұмтылыңыз.

2. Жердің астында қанша жүргенің аңықтаңыз және де кері қайтуға сізде қанша уақыт кететіңдігін ойлаңыз.

3. Өз тұрған жеріңді белгіліңіз (пирамидкамен немесе қабырғада бір белгімен).

4. Шығу жолын тауып көріңіз. Жол бойы кері қарап жүріңіз. Жүрген жолды жаттап жүріңіз. Коридорлар әр бағытта әр түрлі көріну мүмкін.

5. Жүрген жолыңды белгілеп тұрыңыз (пирамидкалармен немесе белгілермен қабырғада).

6. Энергияны сақтау үшін, жиі демалып тұрыңыз. Демалғанда светті сөндіріңіз. Әр коридорды зертеп тұрыңыз, лабиринтта да шығу жолын табуға болады.

7. Егер сіз жұқа коридорда қысылып шығалмай қалсаңыз, онда бұлшық етті босатып (расслабьте) жиі дем алмауға ұмтылыңыз, өйткені ол дененің қөлемін үлкейтеді. Шықанда бүкіл денемен жұмыс істеңіз.

Егер сіз күндіз адасып қалсаңыз Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Егер сізде карта бар болса, онда оны алып шығып қай жерде жүргенінізді анықтап қөріңіз.

2. Жан жақты қарап шығыңыз, картада бар ориентирлар іздеп көріңіз.

3. Картада болған жеріңде іздеп көріңіз және де содан жүрген жолды есіңе түсіріңіз (ағымдар, тастар және т.с.с.).

4. Картада өз тұрған жеріңді тапқаннан кейін, оларды ориентирлармен салыстырып, сіздің қай бағытта жүргенің дұрыс деп ойлаңыз (трассаға ма әлде адам тұратын пункке).

5. Өз жүретін жолды таңдағанда өзеннен немесе таудан өтпеуге ұмтылыңыз. Өйткені бұл кедергілерден өту үшін сізде көп уақыт кетеді.

6. Жол жүргенде жан жақта орналасқан ориентирларға қөніл аударып тұрыңыз.

Егер сіз картасыз адасып қалсаңыз

Егер сізде карата, компас жоқ болса онда қөңіліңізді түсірмеңіз. Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Жан жақты қараңыз, мүмкін жолдың жақындығының белгілерің табасыз (телеграф столбтары, зданиялар).

2. Олар жоқ болса? Онда кері қайтып қөріңіз.

3. Егер есіңізге ештене түспесе, онда күннің көзіне ориентир жасап жүріңіз. Күннің көзі шығыста шығады, батыста батады. Тал түсте ол оңтүстік бағытында тұрады. Егер күннің көзі бұлттармен жабық болса, онда оның орыналасқаны жөніңде кез келген көлеңкеден аңықтауға болады. Ол үшін перочинный пшақты алып баспармақтың тырнағына үшімен қойыңыз, содан кейін пшақты ақырын оның көлеңкені қөргенше бұрап көріңіз. Күннің көзі кері бағытта болады.

4. Егер сізде сағатыңыз бар болса, онда оңтүстік қай бағытта орналасқаның одан да жеңіл. Сағаттың кішкентай стрелкасы күннің көзіне қарай бағыттандар. Күннің көзіне бағытымен және 12 циферблаттағы санымен бұрышты екіге бөліп , бұл бағыт оңтүстік бағытты көрсетеді. Мысалы сағат төрте бұл сызық екі сан арқылы өтеді.

5. Егер күннің көзі бұлтпен түгел жабық болса, солтүстік қай бағытта орналасқанның ағаштарға және үлкен тастарға қарап аңықтауға болады. Мох көлеңкеде жақсы өскесің, біздің полушарияда көлеңкеде солтүстік және солтүстік-шығыс бағыттары болады және де осы жақтарда мох жақсы өсуге тиісті.

Егер сіз жаман ауа райында адасып қалсаңыз Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Егер сізде қону үшін пластик капка сиятың спальник бар болса, онда мүмкін сіздің нашар ауа райы біткенің күткені дұрыс шығар деп ойланып көріңіз.

2. Егер сізде ешқандай құралдар жоқ болса және де сіз биіктікте тұрсыз, ауа райы одан да бұзылып баратса, онда төмен түсіңіз.

3. Жол бойы тропинкаларды іздестіріңіз. Олар сізді адам тұратын жерге апаруы мүмкін.

Егер сіз тұманда адасып қалсаңыз

• Егер сізде картамен компас бар болса және тұманнан сіз он метрден артық қөрмесеңіз онда;

• Өзіңін орналасқанын картада тауып көріңіз. Қай бағытыңызда жүргені дұрыс деп шешіңіз. Осы бағытында бір ориентир тауып (мысалы: тау, үлкен ағаш), сол ориентирге жеткенше жүріңіз.

• Ориентирге жеткен соң компастың көмегімен ар қарай жүріңіз.

• Туманнан шықанша осы әдісті бірнеше рет қайталауға болады. Егер сізде карта және компас жоқ болса, онда тұман кеткенше күтіңіз.

Егер сіз түнде адасып қалсаңыз

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Егер аспанда ай бар болса, онда оның жарығымен сіз қараңғыда жолды тез тауып аласыз.

2. Жұлдыздарды байқаңыз. Солтүстікті темірқазық жұлдыздың көмегімен табуға болады. Темірқазықа үлкен аюдың ковштің екі шеткі жұлдызы көрсетеді.

3. Егер түн өте қараңғы болса және сіз тауда болсаңыз, онда тоқтап спальный мешокқа орналасып жылы жерде ұйықтауға қалғаны жөн.

4. Егер сіз жалғыз емес блсаңыз (целая группа), онда түнде бір біріне жақын орналасқандарыңыз дұрыс. 

Карта және компас бойынша орналасқан жеріңді табу

Картада солтүстікті көру үшін жазыңыз.

1. Картаға компасты қойып, картадағы солтүстіктің бағыты және компастағы солтүстіктің бағыттары бірдей болуға тиісті.

2. Жаң жақты қараңыз. Ориентирлерді іздестіріп қөріңіз (мешіт, тау және т.с.с.).

3. Картаға сызғыштың бір шетімен ориентирға тақтаңыз. Екінші шетің ориентирдің өзіңе бағытап қойыңыз. Осы бағытты картада карандашпен сызыңыз.

4. Тура осындай қимылдарды басқа ориентирмен жасаңыз. Осы екі сызықтың қиылысуы нүктесі сіздің орыныласқанын көрсетеді. Егер сіз картада үшінші ориентирді тапсаңыз, онда сіздің орналасқаныңызды одан да дәлірек табуға болады.

5. Картада өзіңіздің орныңызды тапқаннан кейін, қай жерге бара жатқаныңызды нүктесін белгілеңіз. Осы екі нүктені қосыңыз. Содан кейін картаны бұрмай, сызғыш көрсетіп тұрған бағытқа қараңыз. 

6. Сол бағытта ориентирді іздестіріп қөріңіз. Оған жеткеннен кейін, алдында жасалған қимылдарды қайталаңыз және жаңа ориентирді табыңыз.

Егер бала адасып кетсе Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Кішкентай бала тез адасу мүмкін. Сондықтан ол жоғалмай тұрғанда, оған алысқа кетуге болмайтындығын түсіндіріңіз. Сосын оған жоғалған жағдайға қай жерге бару керек екенін түсіңдіріңіз (ориентир).

2. Егер бала адасып кетсе, тез ғана баланы соңғы рет көрген жерді қарап шығыңыз.

3. Егер онда ол жоқ болса, тез ғана алдында балаға айтылған ориентирге барыңыз және де сонда бір адамды қалдырыңыз. Өзіңіз бүкіл жерді қарап шығыңыз .

Жабайы табиғатта аман қалу палаткеде түнеу

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Палатканы орнату үшін қатты және тегіс жерді табыңыз. Палаткаңызды өзенге және де басқа суға жақын орналастырмаңыз. Өйткені жаңбыр жауғанда палатканы су алып кету мүмкін.

2. Палатканың колышкаларды жерге соққанда палатканы қатты тартып тұрыңыз. Әйтпесе кішкентай жаңбырда да олар суды өткізу мүмкін.

3. Палатканың айналасың қазып шығыңыз. Жаңбыр болған жағдайда су ағу үшін.

4. Желден сақтану үшін колышкуларды тастармен басып тастаңыз.

5. Палаткада тамақты істемеуге ұмтылыңыз. Бірақ егер ауа-райына байланысты тамақты палаткада істеуге тура келсе, онда плитканы немесе керосинканы, құламау үшін, қатты бекітіп тастаңыз.

6. Палатканы жиі тексеріп жүріңіз. Егер сіз палаткада тамақты істеп жатсаңыз, біліңіз от оттегіні жабық кеністікте тез алып кетеді. От көк болып сарғайса, ал сіздің ұйқыңыз келгенін байқасаңыз тезірек палаткадан шығып таза ауада жүріңіз.

Жабайы табиғатта аман қалу палаткеде өрт

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Егер палатка жанып кетсе, оны сөндіруге ұмтылмай тез ғана одан шығыңыз. Өртті киімдермен тез ұрып (сбить пламя) сөндіріңіз.

2. Сыртқа шыққаннан кейін палатканың кольяларды жерден жұлып, құлаған палатканы аяқпен басып тастаңыз (затоптать пламя). 

3. Немесе құлаған палатканы сүйреп, одан барлық заттарды түсіріңіз (вытряхните все вещи из палатки).

4. Егер өрт өте қатты жанып жатса, онда оны сөндірмей жанып бітуге уақыт беріңіз.

5. Егер сіздің палаткаңызда керосинка жанып кетсе, онда оны аяқпен палаткадан теуып жіберіңіз. Сосын палаткадағы өртті сөндіргеннен кейін орманда өрт болмау үшін керосинканың кұлаған жерге жақсылап су төгіңіз. 

Су болған палатка Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Егер палатка жоғарыдан суды өткізіп жатса, онда палатканың тесіктерін тауып, оларды пластырмен немесе свечканың воскімен бегітіп тастаңыз.

2. Егер бұл көмектеспесе, заттардың барлығын полиэтиленмен немесе суды өткізбейтін курткамен жабыңыз.

3. Походқа барғанда спальный мешокпен бірге полиэтилендік қапты да алыңыз. Керек жағдайда оған спальный мешокпен бірге кіруге болады.

4. Егер палаткаға су төменнен ағып тұрса, онда палатканың астынан ағаштан (веткадан) настил жасаңыз.

Егер палатканы жел алып кетсе

Сіздің іс-әрекетіңіз:

1. Қатты желде палатканы қайтадан құруға ұмтылмаңыз.

2. Палатканың ішкі кольяларды қайтадан құрып, палатканы жел тағы да алып кетпеу үшін палатканың шетіне отырыңыз.