Мазмұны

Y

Кіріспе 5

1. Көркем шғарманың поэтикасы: мәселенің теориялық аспектісі 9

1.1. «Әдеби шығарманың поэтикасы ұғымы». Көркем шығарма поэтикасының негізгі сипаттамалары 9

1.2 Поэтика және поэтика тарихы 18

2 Ұлы қаламгер Ғабит Мүсірепов 28

2.1 Ғабит Мүсреповтің шығармашылық өмір жолы 28

2.2 Ғ.Мүсірепов әңгімелеріндегі жаңашылдық 43

3 Ғ. Мүсірепов әңгімелеріндегі поэтика 47

3.1 Ғабит Мүсірепов шығармаларының поэтикалық ерекшеліктері 47

3.2 Ғ. Мүсірепов шығармарларындағы рухани құндылықтардың бейнеленуі 55

Қорытынды 61

Пайдаланылған әдебиеттер 64

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Өткен жиырмасыншы ғасырдың басында көшін түзеп, көркемдіктің биік шыңына қазақ әдебиетінің алыптар тобы аталған М. Әуезов, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафиндер жеткізген қазақ әдебиеті қазір әлем жұртына жақсы танылды. Қазақ халқының қазынасы аталатын қазақ әдебиеті - халқымыздың мәдениетіндегі үлкен белестердің бірі. Қазақ әдебиетінің арғы бергі, үлкенді-кішілі туындыларын оқығанда кең де кемелді шежіреге молығасың, тарих баспалдақтарымен бүгінгі уақыт биігіне көтеріле бастайсың. Расында да , бүгінгі қазақ әдебиетінің шұрайлы шығармаларында дүйім халық бастан кешкен тарихи оқиғалардың , әртүрлі ұстанымдар мен көзқарастардың күресіне тап боласыз.

Бірінші оқу жылын бітірген соң, ол екінші деңгейлі орыс мектебіне оқуға түседі. Революция жылдарында Ғабит Мүсірепов ұстазы Өтетілеуов Бекеттің көмегімен өз оқуын Пресногорький мектебінде жалғастырды. Өтетілеуов жазушының өміріне зор ықпал етті. Жазушының ұлағатты ұстазы «талантты адамның мақсаттары биік болуы қажет» деп көп қайталаған екен. Ұстаздың осы өсиеттері Ғабитті талай тығырықтардан шығарған болатын.

1923 – 1926 жылдар арасында Орынбор қаласындағы жұмыс факультетінде оқиды. Осы уақытта Ғабекең орыс жазушылары мен ақындарының туындыларымен кеңінен танысып, Максим Горькийдің шығармашылығын ерекше ұнатады. Өзінің әдебиет шығармашылығына алғашқы қадамын дәл осы жұмыс факультетінде жасайды. Осы жылдар арасында Ғабит Мүсірепов өз шығармашылығына қатты әсер еткен Сәкен Сейфуллинмен танысады.

Жұмыс факультетінен кейін Ғабит Мүсірепов Омск қаласындағы ауылшаруашылық институтына түсіп, оқуын бітіріп, Халық ағарту комиссариатына жұмысқа кіреді. Қазақ баспасында жауапты істерді атқарып, "Социалистік Қазақстан" газетінде редактор болып жұмыс істеп, кейін Өнер комитетінің төрағасы болып тағайындалды.

Ғабит Мүсірепов өзінің шығармашылық жолын баспа жұмысының ең төменгі сатысынан бастаған. Ол бірінші күннен бастап өзін жарқын, тамаша әрі дарынды журналист ретінде танытты. Жазушының өзі айтқандай, газет – ол үшін өмірді көру және түсінуді, өмірдің қиын-қыстау кезеңдерін көтере білуді, оның болашақ туындыларына жақсы сюжетті үйреткен мектеп болды.

Ғабит Мүсірепов өзінің алғашқы «Тулаған толқында» атты повестьін азамат соғысы тақырыбына арнады. Бұл шығарма 1928 жылы жарық көріп, бірден оқырмандар арасында қызығушылыққа ие болды, өйткені мұнда бақыт пен еркіндік үшін революцияның қиын сынақтарын басынан өткерген адамдар туралы жазылған. Артынша жазылған әңгімелері мен повестері: «Алғашқы адымдар», «Қос шалқар», «Жеңілген Есрафил» және Ана туралы новеллалар сериясы.

Ғабит Мүсірепов сол заманның көрнекті өкілі және басқа да коллегалары секілді «жан-жақты» адам болатын. Ол пьеса, проза, сценарий жазумен қатар орыс авторларының шығармаларын да қазақ тіліне аударған. Атап айтқанда М.Шолоховтың «Олар Отан үшін күрескен» романы, К. Симонованың «орыс адамдары» пьесасы және т.б.

Сыншылар жоғары бағалады бұл аудармалар, Мүсірепов білді берсін рух жазушылар, өте дәл ашу идеясын шығармаларының көрсетуге кейіпкерлердің сезімі.

Бұл аудармаларды сыншылар өте жоғары бағалады. Мүсірепов батырларының сезімін көрсетіп және шығармаларының мәнін ашып, жазушының рухын жеткізе білген.

Ғабит Мүсірепов – қазақ әдебиетінің проза саласында 2-дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған тұңғыш туындысын шығару арқылы өзін талантты жазушы ретінде көрсетті. “Қазақ солдаты” романы қазақ әдебиетін бүкіл әлемге танытты. Алғашқы болып ХХ ғасырдағы Ұлы шайқасқа қатысқан қазақтың жас жігіті туралы жазылған шығармасы жарық көрді. Қазақтан шыққан жас жігіттің фашисттік идеологияға қарсы күресін бейнелейтін таңдамалы туындысы.

Автор бұл романда басты кейіпкердің өмірін, балалық шағын және оның есею жолын, рухани дамуын, сезімін, ойы мен мінезін оқырманға әр қырынан жақсы таныстырған. Сонымен қатар, басты кейіпкердің образын ашуға көмектесетін қосымша кейіпкерлерді де өте жақсы қоса білген. Оларды Отанға деген махаббат, көпұлттылық пен ерлікке деген көзқарастары біріктірді.

1953 жылы «Оянған өлке» атты романның алғашқы кітабы жарық көрді. Бұл трилогияда Қазақстандағы жұмыс күшінің пайда болуымен құрылуы туралы, олардың революцияға дейінгі өмірі мен қазақ ұлтының ерен еңбегі туралы жазылған. 1974 жылы «Жат қолында» атты романы жалғасы болып жарық көрді.

Ғабит Мүсіреповтың бүкіл шығармашылығы Отанға деген ыстық ықыласы мен қазақ ұлтына деген махаббатқа негізделген. Оның шығармаларының стилі ана тілі секілді текеметке салынған оюдай өрнектелген, терең ой мен эмоционалды сезімдерге толы. Ғабит Мүсіреповтың санаулы жылдардың ішінде қазақ ұлтының негізгі ағарту саласындағы қайраткерлерінің құрамына кіруі және әлемдік танымалдылыққа ие болуы бекер емес.

Ғабит Мүсіреповтың «Ұлпан бейнесі» атты романы - қазақ әдебиетіндегі қайталанбас роман. Колорит бойынша бұл романға тең келер ешкім жоқ. Қазақ қоғамында әйел арасынан шыққан билікке араласқан әйел туралы. Өзінің бар ерекшелігімен, көркемдік бітімімен, эстетикалық әсер-күшінің молдығымен көрінетін Ұлпан бейнесін жасауға жазушы өмір бойы іштей дайындалып, көп ізденіп, толғанғаны байқалады. Себебі автордың өзі суретші ретінде ержүрек, батыр, мойымайтын ер мінезді адамдарды жақсы көреді. «Бүркіт туралы әңгімесі», «Ананың ашу-ызасы», «Ержүрек» оның романдарындағы батырлар секілді.

Сондай-ақ Ғабит Мүсірепов қазақ кинодраматургиясына елеулі үлес қосты. 1934 жылы "Қыз Жібек" атты музыкалық драмасын жазып, көп ұзамай үлкен жетістікке жетті. Сонымен қатар, осы сюжет бойынша құрылған опера Қазақстанның Алтын Қорына енді. 1936 жылы сценарийін Б.Майлин, В.Ивановпен бірігіп жазған “Амангелді” фильмі қазақ кино өнерінің алғашқы баспалдағы болып саналды. Көп ұзамай қазақ театрында “Ақан сері – Ақтоқты”, "Қозы-Көрпеш және Баян-Сұлу" сияқты туындылары көрсетіле басталды. 1954 жылы оның жазған сценарийі бойынша жазылған “Махаббат туралы дастан” туындысы шықты.

Ғабит Мүсіреповтың шығармашылық еңбектері көптеген даңқты ордендермен мараппатталған. Ең бастысы – халқының махаббатына мен ілтипатына бөленді. Ғабит Мүсіреповтың шығармашылығы мен биографиясы халқына деген махаббаты мен адалдығының куәсі. Жазушының өзі айтқандай, өз даласының суын ішіп, топырағына аунаған баласы. Қазақ әдебиетінде ол мәңгілікке ұлтының талантты мәдениет қайраткері мен қара баласы болып қала береді. Жазушы өз туындыларына қазақтың тарихи өткенін қозғайтын эпостық шығармаларды қосып отырған. Ол өзінің шығармашылық ізденісінде әлеуметтік мәселелерді көрсететіндей материалдары бар ауқымды бағытты таба біледі.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты көрнекті жазушы Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріндегі поэтикаға жүйелі талдаулар жасап, оның еңбектерінің қазақ әдебиеті тарихындағы алатын орны мен ролін анықтау болып табылады. Осы ретте алдымызға мынадай мәселелерді міндет етіп қойдық:

• Ғ.Мүсірепов әңгімелеріне неғұрлым жүйелі талдау жасау;

• Жазушы Ғ.Мүсірепов әңгімелерінің идеялық-көркемдік мәнін ашу, образдар табиғатын талдаумен қатар, оның суреткерлік ерекшеліктеріне де батылырақ бару;

Зерттеудің ғылыми жаңалығы.

• Дипломдық жұмыста Ғ.Мүсіреповтің әңгімелеріне жаңаша талдау жасалынды;

Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста жүйелі-кешенді, типологиялық, салыстырмалы-тарихи, тарихи-әдеби, объективті талдау, жинақтау әдіс-тәсілдері пайдаланылды.

Зерттеу нысанасы. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде Ғ.Мүсіреповтің «Таңдамалы әңгімелер» (1979), С.Жұмабековтің «Ғабит Мүсірепов» (1989), М.Бекбергеновтің «Ғабит Мүсіреповтің прозасы» (1990), Б.Смановтың «Ғ.Мүсіреповтің шығармашылығын оқыту» оқу-әдістемелік құралы (2002) және де тағы басқа зерттеулер, диссертациялық жұмыстар мен баспа бетінен жарық көрген ғылыми мақалалар пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздерін отандық және алыс-жақын шетел ғалымдарының сын, зерттеу еңбектеріндегі ой-пікірлері, тұжырымдары құрайды. Сонымен қатар зерттеу жұмысының барысында қазақ әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы және әдеби сын саласындағы ғылыми еңбектер басшылыққа алынды. Осы саладағы М. Әуезов, С. Мұқанов, М. Қаратаев, Е. Ысмаилов, Қ. Жұмалиев, Т. Нұртазин, А. Нұрқатов, З. Ахметов, З. Қабдолов, Т. Кәкішұлы, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, М. Дүйсенов, Ы. Дүйсенбаев, Қ. Сыдиықұлы, Ж. Ысмағұлов, Ж. Дәдебаев, Қ. Әбдезұлы, Ж. Тілепов, З. Бисенғали, Б. Майтанов, М. Жармұхамедов, Ә. Нарымбетов, Д. Ысқақұлы, Қ. Ергөбек, Б. Әзібаева, А. Сейдімбек, Б. Мамыраев, Т. Есембеков, Б. Әбдіғазиев, А. Еспембетов, С. Негимов, Р. Тұрысбек, С. Дәуітов, Т. Тебегенов, С. Қорабай сынды зерттеуші-ғалымдардың еңбектері жұмысқа теориялық және әдіснамалық негіз ретінде қолданылды.

Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын арнаулы орта мектептерде, жоғары оқу орындарындағы филология, «Қазақ әдебиетінің тарихы» пәні мен арнаулы курстарды оқытуда пайдалануға болады.

Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.