3 Билет

1)Ұрық және өскін. Гүлді өсімдіктер онтогенезінің бастапқы кезеңі. Тұқымның түзілуі, құрлысы және типтері. Ұрықтың құрылысы. Тұқымның өну жолдары Гүлді өсімдіктер онтогенезінің бастапқы кезеңі. Гүлді өсімдіктер денесінің қалыптасуы бір клеткадан, ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан немесе зиготодан басталады. Зиготодан тұқымның негізгі бөлігі, жаңа организмнің бастамасы, ұрық пайда болады. Өсуі мен дамуына қажетті жағдайлар болмай тұрғанда, ұрық тыныштық қалыпта болады. Бұл тыныштық әр түрлі өсімдіктерде түрліше мерзімге созылады. Тұқымның өсе бастаған  ұрығы – бұл өсімдіктердің жеке дамуының яғни онтогенездің бастапқы кезеңі.  Жеке даму барысында жоғары сатыдағы өсімдіктерде, алдымен, барлық вегетативтік, одан кейін генеративтік мүшелер қалыптасады. Тұқымның түзілуі, құрлысы және типтері. Тұқым – гүлді өсімдіктердің қосарынан ұрықтануының нәтижесінде тұқым бүрінен пайда болатын, көбею және таралу қызметін атқаратын мүшесі. Тұқым гүлді өсімдіктерде жемістің ішінде жетіледі. Сондықтан гүлді өсімдіктер жабық тұқымдылар деп аталады. Қосарынан ұрықтану аяқталғаннан кейін ұрық қалтасының жұмыртқа клеткасынан (зиготадан) тұқымның ұрығы, ал орталық ядросынан тұқымның қоректік ұлпасы – эндосперм пайда болады. Интегументтер тұқымның қабығына айналады, синергидтер мен антиподтар еріп кетеді де, нуцеллус көптеген өсімдіктерде ұрықтың қалыптасу барысында қоректік зат ретінде жұмсалып, сирек жағдайда қоректік ұлпа – перистермге айналады.Өсімдіктер тұқымдарының сыртқы пішіні, түсі, мөлшері әр қилы болды. Олардың салмағы миллиграмның жүзден бір бөлігінен (орхидеяларына) кейбір пальмаларда 15 кг-ға жетеді.Көптеген гүлді өсімдіктердің тұқымы тұқым қабығы, ұрық және эндоспермнен тұрады.Тұқым қабығы (спермодерма) – тұқымның сыртын жауап тұратын, тұқым бүрінің жабындарынан (интегументтер) пайда болатын бөлігі. Кейде оның пайда болуына нуцеллус қалдықтары қатысады. Әдетте спермодерма құрылысы және атқаратын қызметі жағынан ұлпалардың бірнеше қабатынан: эпидерма, гиподерма және паренхималық клеткалар қабатынан тұрады. Эпидерма ұрықты механикалық зақымданудан, микроорганизмдердің   енуінен, кеуіп кетуден, мезгілінен бұрын өсуден сақтайды. Ұрықтың құрылысы. майда клеткалардан тұратын, пішіні дөңгелек шар тәрізді дене – ұрық. Ұрықтың жоғары жағы тегіс, келіп, ал бүйірлерінен екі төмпешік пайда болды. Қос жарнақтыларды ол екеуі симметриялы дамып, олардан ұрықтың екі тұқым жарнағы жетіледі. Дара жарнақтыларда бір тұқым жарнағының бастамасы қарқынды дамиды, екіншісі баяулап, қалып қояды да, одан бір тұқым жарнағы қалыптасады. Тұқымның өну жолдары Тіршілікке қабілетті тұқымның өнуіне су, жылу және міндетті түрде оттегі қажет. Өну судың әсерінен тұқымның бөрткен кезінен басталады. Тұқымның бөртуіне қажетті судың мөлшері оның химиялық құрамына байланысты, өйткені оған кіретін заттар әртүрлі мөлшерде су сіңіреді: белоктар 150, крахмал 70, қатайып кеткен клетчатка 30% .Ылғалмен қатар тұқымның қалыпты өнуіне қолайлы температура жағдайлары қажет. Температура дәрежесінің 3 түрі ажыратылады: ең аз (минимум), одан төмен болғанда тұқымның өнуі мүмкін емес; қолайлы (оптимум), өсіп-өнуге ең қолайлысы, ең көп (максимум), бұдан жоғары болғанда тұқымның өнуі тоқтайды.Тұқымның өнуіне ең қажетті жағдайдың бірі тұқымның тыныс алуына және эндоспермдегі қорлық қоректік заттардың тотығуына жеткілікті мөлшерде оттегінің қажеттігі болып табылады. Оттегі жетімсіз болғанда анаэробтық тыныс күшейеді, мысалы, көмірқышқыл газының 17%-ға көбеюінен тұқымның өнуі өте нашар өтеді, ал ол 35 % жеткенде тұқымдар өліп қалады .Тұқым өнуінің бірінші көрінетін морфологиялық белгісі ұрықтың өскінге айналуы, ал содан кейін тамыршалардың пайда болуы. Тамыршалардың өсуі олардың ұштарындағы өсу аймағында жүретін қарқынды клетка бөлінуі арқылы іске асады. Астықтың бірінші тобы (бидай, қара бидай, арпа, сұлы) бірнеше ұрықтық тамыршалармен өнеді, ал екінші тобы (тары,жүгері,күріш)жалғыз ұрықтық тамыршамен өнеді. 2) Цитоплазма. Цитоплазма құрылысы мен қызметінің жалпы сипаттамасы. Жасуша мембранасының құрылысы. Липопротеиндік мембраналардың заманауи үлгілері. Плазматикалық мембрана. Плазматикалық мембрананың химиялық құрамы, құрылысы, қызметтері. Цитоплазма (гр. kytos — жасуша және гр. плазма — қалыптасқан) — жасуша жарғақшасы мен ядро арасын толтырып тұратын қоймалжың сұйықтық. Клетка цитоплазмасының сырты плазмолеммамен қапталған. Плазмолемма — Цитоплазманың ақуызды-билипидті қабықшасы, оның орт. қалыңд. 6 — 10 нм, құрамында ферменттер болады. Ол жасуша мен оны қоршаған орта арасындағы зат алмасу процесін қамтамасыз етеді. Гиалоплазма мембраналы және мембранасыз компоненттерден тұрады. Мембраналы компоненттерге митохондриялар, пластидтер, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, ал мембранасыз компоненттерге центриольдар, рибосомдар, микротүтікшелер, микрофиламенттер жатады. Цитоплазманың құрамындағы жоғарыда аталған компоненттер бір-бірімен өте тығыз байланыста болады. Жасуша мембранасының құрлысы мен атқаратын қызметі өте күрделі.Электрондық микроскопты пайдаланып жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, өсімдік жәңе жануар жасушасы (клетчатка) мембранасының құрылысы толықтай анықталды. Өсімдік жасушасы мембранасының жасұнықтан (клечатка) тұратындығы және оның тірек қызметін атқаратындығы дәлелденді. Жануарлар жасушасының мембранасы үш қабаттан тұрады. Ішкі және сыртқы қабаттары нәруыз (белок) молекулаларынан, ал ортанғы қабаты екі қатар фосфолипид молекуласынан тұрады. Жануарлар жасушасының сыртқы қабықшасы жұмсақ, созылғыш келеді, ол гликокаликс молекуласынан түзеледі, ал ішкі қабаты көпіршік түрінде болады да,құрамындағы заттарды цитоплазмалардан ажыратады. Өсімдіктер мен жануарлар жасушасының цитоплазмамен тікелей байланысқан ішкі қабатын плазмалемма немесе плазмалық мембрана құрайды.Плазмалемма өте жұқа, оның сыртқы беті көмірсулардан, ішкі жағы қалың нәруыз молекуласынан тұрады. Жасуша тіршілігінде плазмалемма өткізгіштік, тасымалдау, қорғаныштық және т.б. қызметтер атқарады. Сыртқы ортадан жасушаға су, әр түрлі иондар және т.б.молекулалар плазмалемма арқылы өтеді немесе керісінше одан шығады. Биологиялық мембрана  — жасушаның және жасуша ішіндегі бөлшектердің (ядро, митохондрии, хлоропластар, пластидтер) бетінде орналасқан молекулалық мөлшердегі (қалыңдығы 5 — 10 нм), ақуызды-липидтік құрылымды жұқа қабықша. Клеткалық мембрана қос қабатты ақуызды-липидті молекулалардан тұрады. Биологиялық мембрананың құрылымы мен ерекшелігі туралы нақты ғылыми мәліметтер 20 ғасырдың басында белгілі болды. 1902 ж. неміс ғалымы Э. Овертон мембрананың құрамында май тектес заттар болады деген пікір айтты.1926 ж. америкалық биологтар  Э. Гортер мен Ф.Грендел адам  эритроцитінің қабықшасынан сол  затты бөліп шығарды. Ал 1935 ж. ағылшын ғалымдары Л.Даниелли мен Г.Даусон және америкалық биолог Дж. Робертсон биологиялық мембрананың құрылымдық моделін ұсынды. Кейін электрондық микроскоп және рентгендік анықтау әдістерін қолдану нәтижесінде жасушаның барлық бөліктеріндегі биологиялық мембрана табиғатының ұқсас болатыны анықталды. Биологиялық мембраналардың (лат. membrana – қабықша) неғұрлым толық  құрылысын 1972 ж. Г. Никольсон мен  С. Сингердің ұсынған сұйықтық-мозаикалық моделі бейнелейді. Мембрана липидтері  амфибильді молекуларларының екі қабатынан  тұрады, мембрана липидтерінің молекулалары бір-біріне паралель орналасады, оны  билипидті қабат немесе биқабат  деп атайды. Осындай билипидті  қабатқа ақуыз молекулалары батып  тұрады. Плазматикалық мембрана (гректің plasma — пішін, Lemma — қабықша) мембраналардың ішінде ерекше орын алады; клетканы сыртынан қоршап, оның сыртқы ортамен тікелей байланысуын қамтамасыз етеді. Плазмалемманың қалыңдығы 7,5 нм. Жарық микроскопының шешуші қабілеті кем болғандықтан, плазмалық мембрана электрондық микроскоп пен электрондық микроскопиялық зерттеулерге материалды дайындау әдістері шыққаннан кейін ғана байқалды. Электрондық микроскопта плазмалық мембрана үш қабатты болып байқалады: сыртқы және ішкі электрондарды сіңіретін тығыз қабаттардың арасында ақшыл зона жайғасқан. Тығыз қабаттар белоктық компоненттерге, ал ақшыл зона липид молекулаларының екі қабатына сәйкес келеді. Плазмалық мембрананың негізгі құрамды бөлігі липидтер (40% жуық), белоктар (60% жуық) және көмірсулар (10% жуық). Плазмалемма басқа мембраналарға қарағанда холестеринге бай келеді; оның фосфолиптерінде қаныққан май қышқылдары басым болады. Плаз-малық мембрананың құрамына кіретін белоктардың құрамы атқаратын қызметтерінің көп түрлі болуына байланысты алуан түрлі болады. Плазмалық мембрананың құрамыңда 30-ға жуық түрлі фермент-тер анықталған, ал жиі кездесетіндері Na⁺ және К⁺иондарымен бел-сенділігін артыратын Mg-ге тәуелді АТФ-аза, 5а-нуклеотидаза, сілтілі және қышқыл фосфатаза, аденилатциклаза, РНК-аза

3) Микроағзалардың өзара қарым – қатынасы. Экто- және эндосимбиоз. Мутуализм және паразитизм. Микроағзалар мен өсімдіктер. Ризосфералы және эпифитті микрофлора. Симбиоздық азотфиксация. Микоризалар. Фитопатогенді микроағзалар. Микроағзалардың өзара қарым – қатынасы Тіршілік иелері тұрақты экологиялық жүйеге – биоценоздарға біріктірілген. Олардың әрқайсысы үшін популяцияның түрлік және сандық қатынасы, құрылым, өзара қатынас және басқа да белгілер тән. Әртүрлі ценоздардың ішінде табиғатта микробоценоздар – микроорганизмдердің қауымдастығы үлкен орын алады. Олардың және басқа тірі организмдердің арасында алуан түрлі өзара қатынастар бар. Бұл қатынастар Симбиоз, метабиоз, сателлизм, синергизм, антогонизм, вирогения, мутуализм, паразитизм, комменсализм және басқа түрлерде байқалынады. Мутуализм(латын тілінде mutuus – өзара) – әр текті жануарлардың өздерінің сыртқы ортамен байланысын бір-бірінсіз атқара алмауы; симбиоздың бір түрі. Мутуализм кезінде екі жануардың бір-бірімен тығыз байланыста болатыны соншалық, олар бір-бірінсіз тіршілік ете алмайды. Мысалы, термиттер организміне келіп түскен қоректік зат – клетчатканы, өздерінің ішегінде, тіршілік ететін талшықтылар болмаса, қорыта алмайды. Паразитизм (гр. parasіtos – арамтамақ) — белгілі бір организмнің (паразиттің) екінші бір организмді (иені) тіршілік ортасы ретінде пайдаланып, сонда өсіп дамуы, қоректенуі. Паразит организмнің сыртында тіршілік етсе эктопаразит, ал ішкі органдар мен тін, ұлпаларда тіршілік етсе эндопаразит деп аталады. Паразитизм вирустар мен бактериялардан бастап, өсімдіктер арасында да, жануарлар арасында да кездеседі. Микроағзалар мен өсімдіктер. Өсімдіктер қоршаған ортаға алуан түрлі органикалық  қоысылыстар бөледі, яғни  қанттар, органикалық қышқылдар, нулеотидтер, аминқышықылдар, витаминдер бөле отырып, микроағзлардың қоректенуі үшін жеңіл игерілетін субстрат болады. Өсімдіктердің сабқтары мен жапырақтарында дамитын микроағзаларды эпифитті микрофлора деп атайды. Мұндай микроағзалар өсімдіктер бөлетін заттардың минималды мөлшерімен ғана қоректенеді. Сондықтан эпифитті микрфлора құрамы алуан түрлі емес. Эпифитті микрофлораның жалпы 80%-ын Erwinia herbicola  бактериялары құрайды. Сандық жағынан екінші орында әр түрлі саңырауқұлақтар алады. Эпифитті микрофлора вегетациялаушы өсімдіктерде азоттың жинақталуында маңызды роль атқарады. Өсімдік бетінде тіршілік етуші 50-60% микрофлораны азотсіңіруші бактериялар құрайды. Эпифитті микрофлора өсімдік ұлпаларының фитопатогенді микробтармен зақымдануына қарсы белгілі бір биологиялық кедергі болады. Өсмідіктердің тамыр жүйесі мен жер бетіндегі мүшелерінде әрдайым микроағзалар қоныстанған. Ризосфера микрфлорасы топырақтағы органикалық заттардың трансформациясына қатыса отырып, өсімдікті қажетті минералды және биологиялық белсенді элементермен қамтамасыз етеді. Сонмен қатар ризосфералы микрофлора өсімдіктер үшін токсинді көптеген қосылыстарды ыдырата отырып, топырақты залалсыздандырады. Тамыр микрофлорасының аймақтарын ризоплан микрофлорасы микроағзалар амырдың бетінде тіршілік етеді, ризосфера микрофлорасы тамырмен жанасатын топрақты мекен ететін микроағзалар деп бөледі. Микоризалар Өсімдік тамырларымен саңырауқұлақтарда  бірлестік құрып тірішілік етеді. Оны микориза деп атайды. Микориза түзуші саңырауқұлақтар тамырға ене отырып, өсімдіктерден жай көмірсуларды алады. Саңырауқұлақтардың арқасында өсімдіктер сумен және тағы басқа да минералды заттармен қамтамасыз етіледі. Симбиоздық азотфиксация.Атмосфера азотын сіңіру үшін түйнек бактерияларына көміртегінің қосылыстары қажет. Ондай қосылыстарға түрлі қанттар: глюкоза, левулеза, рафиноза, мальтоза, галактоза жатады. Сонымен қатар, олар спирт және басқа органикалық заттарды пайдалана алады. Көрсетілген органикалық заттарды түйнек бактериялары толықтырады да, осы процесс барысында атмосфера азотын сіңіреді. Түйнек бактерияларының әр түрлі бұршақ тұқымдастарға тән өзіндік формалары бар: Олардың барлығын негізінен  алты топқа бөлуге болады.Атмосферадағы азотты сіңіруге макросимбионт ағзалар - өсімдіктер және микросимбионт ағзалар – Rhizobium туысына жататын түйнек бактериялары белсенді қатысады.  Rhizobium туысына жататын түйнек бактерияларының 11-ге жуық түрлері белгілі. Микроағзалардың әр бір түрі жеке бір өсімдік түріне немесе өсімдік топтарына бейімделген, мысалы, соя өсімдігі ризобийлері. Фитопатогенді микроорганизмдерге: бактериялар, вирустар және саңырауқұлақтар жатады.

4Билет