Ақбас шыңдарымыз аласарып барады жаһандық жылыну

Данышпандар сөзінен.

Табиғат адам өмірінің барлық қажетін толық өтей алу үшін ол міндетті түрде ештеңемен былғанып, уланбаған болу керек (Қасым Аманжолов).

1-тапсырма.

• Сіздің ойыңыз?

2-тапсырма. Жаңа сөздермен жұмыс.

Ғаламдық жылыну, орта көрсеткіш, өзекті, шаңды боран, шөл мен шөлейтті аймақтар, жауын-шашын, мұздық, бітік,

3-тапсырма. Ой шақыру.

• Жаһандық жылыну туралы не білесіз?

• Ауа райындағы мезгілсіз құбылыстарды байқай алдыңыз ба?

• Қазір бүкіл әлем жанұшыра дабыл қағып жатқан жаһандық жылынудың себебі неде деп ойлайсыз?

4-тапсырма. Жаңа сөздермен жұмыс.

Шөлді аймақтар, өзекті, шөл, жердің тозуы, сарқылу, қауіп төндіреді, жойқын апатты сел.

5-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар.

Жаһандық жылынудан ең алдымен Қазақстан зардап шегеді

Қазақстан климаты әлемдегі орта көрсеткішпен салыстырғанда екі есе жылдам жылып келеді. «2010-2020 жылдарға арналған Қазақстан экологиясы» атты мемлекеттік бағдарламада осындай мәлімет келтірілген. «Климаттың жылынуы мәселесі Қазақстан үшін де өте өзекті. Еліміздің аумағындағы орта температура деңгейі 100 жыл ішінде 1,8 С-ге өскені байқалды. Бұл әлемдік көрсеткіштен екі есеге артық», – деп көрсетілген бағдарламада.

Климат эволюциясының заманауи үлгісі бойынша, Қазақстанда ауа температурасы тағы көтеріле беруі ықтимал. Бұл табиғи аймақтардың ауысуы, жердің тозуы, шөлге айналуы процесін күшейтуі әбден мүмкін. Шаңды боран жиі тұрып, дәнді-дақылдар өнім бермей қалуы кәдік. Бір тамшы жаңбыр тамбайтын шөлді аймақтардың көлемі бара-бара ұлғая түспек. Өзен-көлдердің де сарқылуы ғажап емес.

Климат өзгерісі жан-жануарлар мен өсімдіктер әлеміне де үлкен қауіп төндіреді. Экологтардың айтуынша, қазірдің өзінде олар құрып кетуге айналып, республика аумағының 70 пайызында экожүйе құлдыраған. Қазақстан территориясының үлкен бөлігі шөл мен шөлейтті аймақтардан тұратынын ескерсек, бұл жерлердің экожүйесі, әсіресе, ауыл және су шаруашылықтары климат өзгерісі тәрізді табиғаттың төтенше құбылысының алдында шарасыз.

Бағдарламадағы болжамға сенсек, климат өзгерісі нәтижесінде ылғал аймақтарының шекарасы солтүстікке қарай жылжиды екен. Бұл – аймақтағы жауын-шашын азаяды деген сөз. Осының кесірінен жаздық бидай кем дегенде 25 пайызға аз түсім бермек. Температураның көтерілуі жем-шөптің бітік шығуына қолайсыз болып, 30-дан 90 пайызға дейін қысқаруы ықтимал.

Іле Алатауының солтүстік беткейінде мұздықтар 1955-2004 жылдар аралығында 40,8 пайызға азайған. Климат өзгерісіне байланысты болжамға сенсек, болашақта мұздықтар одан әрмен жылдам ери бастайды. Қырық жылдан соң Жетісу Алатауында мұздық қалмайды. Ал ХХІ ғасырдың аяғына қарай Іле Алатауында ешқандай мұз болмайды. Мұздықтардың жаппай еруі тау басында үлкен көлдер пайда болуына әкеп соғады. Мұның кесірінен жойқын апатты сел көбейеді. Мұздықтардың кішіреюі тау өзендерінің су режимі мен арнасын түбегейлі өзгертеді. Іле Алатауының өзен-сулары 16 пайызға дейін азаяды.

«Табиғат өзгерісі алдындағы осалдығымызды айтпағанда, Қазақстан Республикасының антропогендік жүйесінің бейімделу потенциялы да өте төмен. Сондықтан климат өзгерісіне қарай заманауи бейімделу шараларын жасау және жүзеге асыру – аса өзекті мақсат. Әрі бұл мақсат Киото протоколына қол қою арқылы бекітілген», – делінген құжатта (Ғаламдық жылынудан ең алдымен Қазақстан зардап шегеді. Жас алаш, № 101, 2009 ж.).

6-тапсырма. Мәтінмен жұмыс.

1. «2010-2020 жылдарға арналған Қазақстан экологиясы» атты мемлекеттік бағдарлама не жайында?

2. Климаттағы өзгеріс қандай қауіп төндіруде?

7-тапсырма. Халық болжамдары.

1. Қысты күні ағаш шуласа, күн жылынады.

2. Қазан айының алғашқы күндері суық болса, әрі ағаш жапырақтары сарғайып түспесе, онда күн қайтадан жылынады.

3. Қыста қаздар қаңқылдаса, жылы болады, аяқтарын бауырына тығып жатып алса, күн суытады немесе боран болады.

4. Аралар омартадағы өздері кіріп-шығатын есігін жартылай жапса, қыс суық болады, ашық қалдырса, қыс жылы болады.

• Өздеріңіз тағы қандай халық болжамдарын білесіздер?

8-тапсырма. Жаңа сөздермен жұмыс.

Салдар, мұздықтардың жылжу процесі, қатерлі қауіп, ұшар басы, асқақтаған Алатау, Алатау жоталары, көз сүйсіндірер, Алатау сілемдері.

9-тапсырма. Мәтінді оқыңыздар.