3.4.4Жерді аймақтарға бөлудің құқықтық қағидалары және олардың мазмұны

Қазiргi кезде жерді аймақтарға бөлу бойынша қатынастарды реттейтін белгілі нормативтік - құқықтық негіз қалыптасқандығы туралы барлық негіз бар деп есептеуге болады. Жердің тиiстi сапалы күйiн сақтаудың айқын заңға сүйенген тәртiптi анықтауға бағытталған құқықтық нормалардың жүйелілігі мен жиынтығын жер құқығының ерекше институты ретінде сипаттауға болады. Өзінің функционалды - реттеуші мәні бойынша олардың шаруашылық және басқа айналымындағы шарт және рұқсат етiлушiлiктiң негiзi және табиғи қасиеттер мен топырақтардың сапалары, сақтауды қажеттiлiк және орнын толтыру шығатын талаптардың нақтылы жүйесiнiң iске асыруына бағытталған. Әлбетте, бұл институт тікелей жер кодексі нормаларынан ғана емес, жер заңнамасының тағы басқа актілерінен тұрады. Аумақтарды аймақтарға бөлу бойынша ұйымдастырушылық-құқықтық шаралардың мазмұнының күрделiлiктерi салааралық және пән аралық сипат алады, сондықтан әр түрлi салаларының нормативтiк құқықтық актілерімен реттеледi. Аумақты аймақтарға бөлу туралы нормалар тікелей жер, экологиялық, тау, су, орман, қала құрылыс, санитарлық-эпидемиологиялық заңдарда болады.

Жердің аймақтарға бөлінуінің мәселелері пән аралық және салааралық сипаттарға ие болып табылады. Бұл үрдісті күшейтетін алғышарттар айқын болып табылады. Бiрақ аталған мәселе бойынша негiзiн қалайтын бастапқы ережелер арнайы кодифицикацияланған актіде - Қазақстан Республикасының Жер кодексінде өз бекітулерін табады. Жерді қорғау және қолайлы пайдаланудың міндеттері мен белгілері бастапқы мәнін ашатын ережелер болып табылады. Ең алдымен, аумақтарды аймақтарға бөлу туралы нормалардың жүйесiне олардың ары қарай дамыту үрдісін алдын ала анықтайтын жер заңының қағидалары таралады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Жер Кодексінің 4-бабында жердi табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмiрi мен қызметiнiң негiзi ретiнде сақтау, жердi қорғау және ұтымды пайдалану, экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету, жердi нысаналы пайдалану, жердiң жай-күйi және оған қолжетiмдiлiк туралы ақпаратпен қамтамасыз ету жер заңнамасының негізгі қағидалары ретінде бекітілген.

Н.Б. Мұхитдиновтың пiкiрiнше, құқықтың қағидалары - бұл жалпыға мiндеттi сипат алатын және елдiң құқықтық нақтылығын көрсететін бастаудың, құрылудың және дамудың бастамасы. Қағида құқығының ең маңызды сипаты олар қазiргi қатынастарғана емес, қоғамның дамуының озық үрдістерін көрсетеді, сондықтан идея-міндеттер, бағдарламалық талаптар қосады .

Сонымен, жер құқығының қағидалар жүйесi келесі бірқатар функционалдық - реттеуші сипаттарды иеленді:

1) жер қатынастарын тiкелей реттейдi;

2) кемшiлiктер және қайшылықтардың жеңуiн құралмен нақты жер құқықтық қатынасының реттеуiнде белгіленеді;

3) негiзгi бағытты анықтайды, қалыпқа келтіру және құқық қолдануды әбден жетiлдiру үшiн бағдармен қызмет көрсетедi;

4)жер - заңды реттеудiң жүйелiлiгін қамтамасыз етедi;

5)жер құқықтық қатынастарының субъекттерiнiң әлеуметтiк-экономикалық мүдделерiне жер саясатының сәйкестiгiнiң заңға сүйенген индикаторымен қызмет көрсетедi.

Ауыспалы кезеңдегі жер заңнамасының құрылу кезінде жер заңнамасында бекітілген табиғи ресурс ретінде жерді сақтау қағидалары, республика халқының экологиялық қауiпсiздiгi, қызметі және өмірінің, жерді тиімді пайдалану негізі, ауылшаруашылығы мақсатына арналған жерлердің басымдығы жерді аймақтарға бөлу бойынша қатынастарды құқықтық реттеуге сәйкес келу керек объективті шартталған бастаманы негіздейді [].

Отандық жер-құқықтық ғылымда жеке институт ретінде аумақты аймақтарға бөлу қағидаларын әзірлеу мәселесі ерекше көкейкестілікке ие. Оның басқа қағидалармен өзара байланысының зерттеуi, жер құқығындағы қағидалар сатысының орнын анықтау, жерді аймақтарға бөлу бойынша қатынастарды жер-құқықтық реттегенде маңызды орын алады.

Жер заңнамасында негізгі бастамаларды, жерді аймақтарға бөлу қағидаларын бекіту және анықтау, жерді қорғау және құқықтық қамтамасыз етудің міндеттерін жүзеге асыруға негіздеу жер құқығының басты мiндетi болып табылады [15].

Аймақтарға бөлу саласындағы жер заңнамасының жалпы қағидаларын нақтылаудың заңды әрекеті «Жерді аймақтарға бөлу туралы негiзгi ережелері және қағидалары туралы» 1997 жылдың 10 қазанында шыққан Қазақстан Республикасының Үкімет Қаулысында көрініс тапты. 28.08.2001 жыл №1123 Қазақстан Республикасының Үкімет Қаулысымен өзгерістер енгізілді [].

Ауылшаруашылық мақсатына арналған жерлер Қаулыға сәйкес келесі қағидаларға негізделеді: ауылшаруашылық мақсатына арналған жердің басымдылығы;ауылшаруашылық жайылымдардың ерекше қорғауы;ауылшаруашылық мақсатына арналған жерлерін мақсатты қолдануы; ауыл шаруашылығын жүргiзумен байланыссыз қолданғанмен байланысты емес, ауылшаруашылық жайылымдарды алып қойған жағдайда шығындарды өтеу.

Аумақтың аймақтарға бөлуi бекiтудi қажеттiлiк қағида бекіту мемлекеттiк, қоғамдық және мүдделердiң бөлiндiлерiнiң ұтымды тiркесі ретiнде, әсiресе, ашық сала құқықтың жариялы - дербес саласына нарық шарттарындағын құбылатын егемендi Қазақстанның Жер құқығының сапалы өзгерiстерiнен шығады. Қолданыстағы заңнамада мемлекет, халық мүдделерін есептеу қала құрылысы заңнамасында көрініс тапты. Мысалы, Қазақстан Республикасын-дағы Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы Қазақстан Республикасының Заңының 3-бабына сәйкес [101] Сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы қызметтiң негiзгi бағыттары осы саладағы мемлекеттiк, қоғамдық және жеке мүдделердi қамту керек:

1) мемлекеттiк мүдделердi - тұтастай алғанда, аймақтарды, қалаларды, кенттердi, ауылдарды (селоларды) және басқа да қоныстарды тұрақты дамыту жағдайларын, тiршiлiктi қамтамасыз ету жүйелерiнiң, көлік және инженерлiк коммуникациялардың, байланыс пен энергетиканың жұмыс iстеуiн, қоршаған ортаны қорғауды, тарихи-мәдени мұра объектiлерiн сақтауды қамтамасыз етудегi қоғам мүдделерiн;

2) қоғамдық мүдделердi - жекелеген аймақтар, қалалар, кенттер, ауылдар (селолар) мен басқа да қоныстар халқының осы аумақта тұруының (болуының) қолайлы жағдайларын, экологиялық ахуалдың жақсаруын, шаруашылық және өзге де қызмет салдарынан болған қауіпті (зиянды) әсерлердiң алдын алуды, елдi мекендер мен оған iргелес жатқан аумақтардың инфрақұрылымдарын дамытуды, тарихи-мәдени мұра объектілерін, табиғат құндылықтарын сақтауды қамтамасыз етудегі мүдделерiн;

3) жеке мүдделердi - жеке және заңды тұлғаларға тиесiлi жер учаскелерiнде сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметiн жүзеге асыруға байланысты олардың мүдделерiн қамтамасыз етуге тиiс.

Азаматтар мен заңды тұлғалардың қала құрылысы, сәулет-құрылыс қызметi, егер бұл оларға тиесiлi (олар пайдаланатын) объектiлердi (жер учаскелерi немесе өзге де жылжымайтын мүлiктi) пайдалануға, оған иелiк не билiк етуге қолайсыз немесе мүмкiн болмайтын жағдай туғызса, шектелуi мүмкiн. Аумақтың аймақтарға бөлуi саласындағы жер заңнамасын тиімді қолдануды арттыру, ең бастысы, негiзгi қағида ретiнде бекiту аумақтың экологиялық, әлеуметтiк-экономикалық мәселелерiнiң аймақтарға бөлуiнде кешендi шешiм қабылдауында маңызды орын алады. Аумақтың аймақтарға бөлу аудан схемалардың өңдеуi бойынша әдiстемелiк нұсқаулықтарына сәйкес, 2004 жылдың 29 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының жер қорларымен басқару бойынша агенттiгiнiң төрағасының бекiтiлген № 107-шi бұйрығының, келесi факторларды топырақтардың аймақтарға бөлуiн есепке алады: табиғи және экономикалық шарттар; топырақтардың мақсаттық тағайындауы; топырақтардың сапалы күйi, олардың өнiмдiлiгi және баға; топырақтардың экологиялық күйi; тағы басқалар әр түрлi