1.2 Қазақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдері

Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан территориясында XIV- XV ғ. болып өткен әлеуметтік –экономикалық және этникалық – саяси процестердің заңды қорытындысы болды. Қазақ хандығының құрылуы қазақ халқының тарихындағы төтенше маңызды оқиға болды. Ол ұлан – байтақ өңірді мекендеген қазақ тайпаларының басын қосып шоғырландыруда, қазақтың этникалық территориясын біріктіруде, қазақтың байырғы заманнан басталған өз алдына жеке ел болып қалыптасуын біржолата аяқтауда аса маңызды және түбегейлі шешуші рөл атқарды. Бұл жөніндегі мәліметтер тарихшылар Юдин «В.П. Центральная Азия в ХV-ХVІІІ веках глазами востокведа» [13] атты еңбегі, Ж.Қасымбаевтың «Государственные деятели Казахских ханств» атты 4 томдық еңбегінде [33], И. Ерофееваның «Казахские ханы и их династии» [24],белгілі тарихшы М.Әбусейітованың «Қазақ хандығы: жаңа дерек, тың пайым» [10] атты мақаласы, көрнекті жазушы Мағауиннің "Қазақ тарихының әліппесі" [34], Султанов Т. И. Правители первого Казахского государства. (1470-1718)» атты[6], Амантай Исиннің «Новые источники по истории Казахстана первой четверти ХV в.» [35] атты зерттеулерінде көрініс тапқан. Бұл еңбектерде Қазақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдері туралы жан-жақты деректер кезігеді. Зерттеушілер Қазақ хандығының құрылу барысы 10 жылдан астам уақытқа созылып, екі кезеңге бөліп қараған дұрыс деп көрсетеді. Айталық, біріншіден, бөлініп кету – хандықтың құрылуындағы алғашқы және маңызды қадам болса, екіншіден, Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейін көп ұзамай Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Қазақ хандығының билігінің толық және түпкілікті орнауы - хандықтың құрылуының аяқталғанын көрсетеді.

Осы кезеңдегі оқиғалардың дамуына қарап хандықтың құрылуының әр кезеңін мынадай бірнеше сатыдан тұратындығын аңғаруға болады.

Бірінші сатыға – Керей мен Жәнібектің бөлініп кетіп, Моғолстанның батысындағы Шу өңіріне келуі және Керейдің хан болып сайлануы жатады. Хронологиялық тұрғыдан алғанда бірінші саты – 1457 жылдың күзінің соңы қысының басы мен 1458 жылдың көктемі аралығын қамтиды.

Екіншіден, Керей мен Жәнібек хандардың бөлініп кетуі кездейсоқ болған емес, ол Әбілқайыр хандығындағы ішкі саяси жағдайларға байланыс-ты туындайды. Бөлініп кетудің алғышарттары мен себептері толық пісіп жетілгеннен кейін, түрткі болған оқиғаға – 1457 жылдың жазының соңы немесе күзінің басында «көшпелі өзбек» елі билеушісінің қалмақ билеушісі Өз Темір тайшыдан жеңілісі мен одан кейінгі Әбілқайыр ханның өзін қолдамағандарға қарсы жүргізген жазалау барысындағы әрекеттері жатады.

Үшіншіден, Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі екінші сатыда жаңадан қалыптаса бастаған хандық өзінің өміршеңдігін көрсетеді. Әбілқайыр ханға наразылар одан қашып Керей мен Жәнібекті пана тұтса, Жүніс ханның бүкіл Жетісуды иеленуіне жаңа хандық жол бермейді.

Төртіншіден, Дос Мұхаммед ханның принципсіз жүргізген ішкі саясаты нәтижесінде Шығыс Түркістан жақтағы моғол әскерлерінің арасында жік пайда болса, Жетісу жақтағы Қазақ хандығы формалды түрде Моғолстан құрамында болып есептелгенімен іс жүзінде толығымен дербестене бастайды. Керей мен Жәнібек хандарға көшіп келу – одан ары жалғаса береді.

Бесіншіден, Әбілқайыр ханның қайтыс болуы мен «көшпелі өзбектер» еліндегі алауыздықтардың күшеюі ондағы ру-тайпалардың көбінің қазақ хандығына қосылуына алып келді. Біршама күшейіп алған Қазақ хандығы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси билік үшін күреске белсене араласады. Шамамен, 1470-71 жылы Шайх Хайдар ханның өлтірілуімен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағының басым бөлігі Қазақ хандығының құрамына қосылып, Қазақ хандығы толыққанды, дербес, жеке мемлекетке айналады. Сөйтіп, Қазақ хандығының құрылуы толығымен және түпкілікті түрде жүзеге асады.

Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған ру-тайпалардың бөлінуі Әбілқайыр ханның 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі қалмақтардан жеңілісінен кейін болған. Шайқастың салдары Әбілқайыр хан үшін ауыр болады. Қалмақтардан жеңілу шибанилық әулеттің белсенді өкілдері, әрі «көшпелі өзбектердің» әскер басылары Бахтияр сұлтан мен Ахмет сұлтанның ұрыста қаза табуы, ханның Сығанақ қаласына тығылуы, қалмақтардың жергілікті өңірдегі тұрғындары емін-еркін тонаушылққа ұшыратуы Әбілқайыр ханның жеке басының беделін төмендетеді. Бұл жеңіліс мемлекеттің құрамына енетін тайпалар алдында ханның саяси билігін әлсіретіп жіберді. Әбілқайыр ханның үш жасар немересі Махмуд сұлтан қалмақтарға аманат ретінде беріледі. Соған қарағанда Әбілқайыр хан Өз Темір тайшының саяси билігін емес, оған белгілі бір көлемде салықтар мен төлемдерді жыл сайын төлеп тұруға міндеттенген секілді. Ал соның кепілдігіне үш жасар немересі берілген. Жеті жылдан кейін Махмуд сұлтан өз еліне үлкен құрметпен қайтарылады.

Жалпы алғанда, 1457 жылғы шайқас - Әбілқайыр хандығындағы барлық қайшылықтардың бетін ашады, «көшпелі өзбектер» мемлекетінің саяси тарихында бір кезеңнің аяқталып, келесі кезеңнің яғни, күйреу кезеңінің басталғандығын көрсетеді. Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған ордаежендік тайпалардың бір бөлігінің бөлініп кетуі – соған дәлел бола алады.

Өз Темір тайшы бастаған қалмақтар жорығы 1457 жылдың жаз айларында болғандықтан, Әбілқайыр хан секілді Керей, Жәнібек және ордаежендік басқа да сұлтандар өздерінің қол астындағы ру-тайпаларымен бірге сол тұста күндерін жайлауда өткізіп жатқан. Дерек мәліметтерінде баяндалғандай, Әбілқайр хан қалмақтар жорығы туралы хабардың растығына көз жеткізгеннен кейін, ол жарлық шығарып, Бахтияр сұлтан мен Ахмед сұлтандарды әскердің басшысы етіп бекітеді. Кухистани Көк Кесене түбіне аттанған шибанилық сұлтандар мен шибанилық ру-тайпа басшыларының тізімін көрсетеді, бірақ онда ордаежендік әулет өкілдері мен ордаежендік әулетті қолдайтын тайпа атаулары кездеспейді.

Шайқастың нәтижесінен хабардар болған ордаежендік әулеттің басшылары Әбілқайыр тарапынан болатын қарсы әрекеттерді алдын-ала сезген. Мұхаммед Хайдар Дулати бір дерегінде «Жошы әулетінің кейбір сұлтандары одан келер бір пәлені сезіп, оны болдырмауға тырысты», - десе, келесі бір дерегінде «Жошы ұрпағының сұлтандары жорық жасап, Жәнібек хан мен Керей хан одан қашты»,- деп жазады. Әбілқайыр хан өзін қолдамағандарға қарсы жазалау шараларын жүргізген. Керей мен Жәнібек Әбілқайыр ханға қарсы топтың жетекшілері болғандықтан ханның негізгі соққы бағыттары өздері мен ұлыстарына бағытталғанын көре біліп, оны болдырмаудың жолы деп Моғолстанға кетуді ұйғарған.

Егерде Керей мен Жәнібек аздаған адамдармен кетсе, онда олар жылдың қай мезгілі болғанына қарамастан көшкен болар еді. Олардың соңында ордаежендік ру-тайпалардың бір бөлігі болуы себепті олар жылдың қай мезгілінде болса да ауа көшіп кете алмайтын еді. Көшпелі мал шаруашылығы ол тайпалардың негізгі шаруашылық түрі болғандықтан, олар тек жайлаудан қайтар кезде ғана көтеріле көшіп, бұрынғы дәстүрлі қысқы тұрақтарына емес, Моғолстанға бет алған.

Керей мен Жәнібек бастаған ру-тайпалар Сығанақ түбіндегі шайқастан кейін Әбілқайыр ханның қаһарынан қорқып, сол жылдың күз айының соңы-нда дәстүрлі қыстауларына бармай, Шу өзенінінің бойына келеді. Мұхаммед Хайдар Дулати «Есенбұға хан оларды құрметпен қарсы алып, қоныстануға Моғолстанның батыс жағындағы Шу өзені алқабындағы Қозыбасыны берді», - деп айтады. Ал Махмуд бен Уәли бұл өңірді берудің себебін былайша түсіндіреді: «Сол кездерде Моғолстанда Шағатай хан ұрпақтарынан Уәйіс ханның ұлы Есенбұға хан билік жүргізіп тұрды. Сол тұста Әмір Темір көрегеннің ұлы Мираншахтың, оның ұлы Сұлтан-Мұхаммед мырзаның ұлы Әбу Сайд мырза Ирактан Жүніс ханды шақыртып, оған көмек пен жәрдем береді де, інісіне қарсы жібереді. Сол себепті Есенбұға хан билігінің негізіне сызат түсіп, соған байаланысты бұл хан Жәнібек хан мен Керей хандардың келуін адамдар үшін қайырымдылық пен ізгіліктің көзі деп санады. Ханза-далардың келуіне құрмет көрсетіліп, келісім берілгеннен кейін, хан оларға Моғолстанның батыс өңірін берді. Ол өңір Есебұға хан мен Жүніс ханның иктасы арасында болды. Бұл өңір Шу және Қозыбасы деген белгілі болатын». Қозыбасы – Тарғаптың қарсы бетіндегі Қордайда орналасқан тау жайлауы. Енді осы географиялық атауларды карта бойынша анықтасақ, онда Керей мен Жәнібектің Есенбұға ханнан алған аймағының шекарасы – Балқаш көлінің оңтүстік-батыс жағалауы мен Шудың төменгі ағысы бойындағы алқаптар арқылы, батысы – Талас өзенінен, шығыста Іле өзеніне дейінгі, ал оңтүстікте – Іле Алатауының солтүстік тау жоталары мен қыраттары арқылы өткен. Бұл аймақ – Есенбұға хан үшін біріншіден, оның Моғолстанның Жетісу жағын-дағы иеліктерін Андижан маңындағы Жетікент деген жерді иелікке алған Жүніс хан тарапынан болатын жорықтардан қорғап тұрса, екіншіден, дәл сондай міндетті Әбілқайыр хан тарапынан болар жорықтарға байланысты атқарып тұрды. Жүніс ханның Моғолстан аймағына жақын келуіне байла-нысты билігінің іргесі сөгіле бастаған Есенбұға хан жоғарыда айтылған аймақты Керей мен Жәнібеке беру арқылы өзіне сенімді одақтас табады да, өмірінің соңына дейін тақ билігіне ағасын жолатпайды. Махмуд бен Уәлидің мынадай мәлімет осыны дәледейді: «Есенбұға ханның тірі кезінде оған жоғарыда айтылған хандардың көмегі мен тірегі арқасында Жүніс хан тәкәппарлықпен аяғын үзеңгіге сала алмады». Басқаша айтқанда, бұл дерек мәліметі Жүніс ханның Моғолстанда Есенбұға ханның тірі кезінде хан бола алмағанын көрсетеді. Мұхаммед Хайдар Дулати өз еңбегінің бір жерінде былай дейді: «Сұлтан Жүніс хан екінші рет Мырза Сұлтан Әбу Сайдта Моғолстанға келгенде, мұндағы әмірлердің барлығы тағы да хан маңына жиналды. Хан Моғолстанда біраз тұрды. Жетікентте тұрақтап қалды. Бірақ Есенбұға ханға тиеселі иеліктерге кіруге батылы бармайды»[6,125-127]. Осылайша, 1457 жылдың соңында Керей мен Жәнібектің Моғолстан-ның батыс жағындағы Шу өңіріне келіп қоныс тебуі арқасында, Есенбұға хан ағасы Жүніс ханға қарсы өзіне сенімді одақтас табады да, 14662 жылы қай-тыс болғанға дейін оның иелігіне ешқандай қауіп бола қоймайды

1456 жылы Керей мен Жәнібек ханның Әбілқайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап Шығыс Дешті – қыпшақтан батыс Жетісу жеріне қоңыс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маң-ызды тарихи оқиға болған еді. Бұл оқиғанның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлін-генде өкімет үшін өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр құрған «көшпелі өзбектер» мемлекеті пайда болды. Осы мемле-кеттің территориясы XV ғ. орта шенінде Сырдариядан Сібір хандығына дей-інгі Ұлан байтақ жерді алып жатты. Алайда бұл мемлекеттің ішіндегі өкімет үшін күрес бір сәтте толастаған жоқ. Әбілхайыр хан өзінің саяси дұшпан-дарын-Жошы әулетінен шыққан султандарды құдалауын тоқтатпады. Өкімет үшін күрес барысында Дешті – Қыпшақтан өздерін қолдайтын жеткілікті күш таба алмаған Ұрыс ханның шөберелері-Керей мен Жәнібек XV ғ. 50 жылдары орта шенінде қарамағандағы ауылдарымен Шу өзенінің бойына көшіп кетуге мәжбүр болды. Осы оқиғалар жөнінде Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарихи -Рашиди” атты шығармасында былай деп жазады: [6] «Ол кезде Дешті-қып-шақ Әбілхайыр хан биледі және Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Керей мен Жәнібек Моғолстанға көшіп барады. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстаның батыс жағындағы Шу мен Қозыбас аймақтарың берді. Олар барып орналас-қан соң, Әбілхайыр 1468 жылы дүние салды да, Өзбек ұлысының щаңырағы шайқалды. Ірі –ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей мен Жәнібекке көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Оларды өзбектер- «қазақтар» деп атады. Қазақ сұлтандары 1465-1466 жж билей бастады». Сөйтіп, 1465-1466 жылдыры Шу мен Талас өзендерінің алқабында Қазақ мемлекетінің негізін салған дербес қазақ хандығы құрылды. Осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақ-стан» деген атау қолдынала бастады.

Ақ Орданың географиялық-аумақтық орналасуы бір замандарда қазіргі Қазақстан жерін алып жатқан еді, билік басында Қазақ хандығын құрған Керей-Жәнібек сұлтандардың арғы аталары отырды ғой деген тұжырым-дарды басшылыққа алатын болсақ, мемлекеттігіміздің тарихын бірден Жошы ұлысынан бастауымызға тура келеді. Бұл-Шыңғыс ханның Қазақстанды отарлауын, қазақ этногенезін тежегенін ақтау деген сөз. Ал мұндай ұстаным орныға қалса, моңғол шапқыншылығынан әріде бастау алған тарихи сабақтастықты жоққа шығаратыны өз алдына, ол сақ-үйсін, байырғы түркі, оғыз-қыпшақ мемлекеттерінің ұлттық тарихымыздағы мән-маңызын екінші қатарға ысырғанмен пара-пар.

Ақ Орданы алғашқы қазақ мемлекеті ретінде қабылдау ұлт тарихын-дағы Ноғай ордасының, Моғолстанның орнын елемеуге соқтырады. Моғолдардың түркілік тегін, ру-тайпалық құрамы Ұлы жүз бен Орта жүздің тарихында айрықша орын алатынын білімпаз шығыстанушы В.П.Юдин бай деректік негізде дәйектеген болатын[13]. Қазақ хандығы құрылмай тұрғанда-ақ Ақ Орда өмір сүруін тоқтатса, Ноғай ордасы мен Моғолстан Қазақ хандығымен бірде табысып, бірде шабысып, ХVІІ ғасырға дейін мемлекеттігіміздің тағдырына тікелей әсер ете алды.

Ұлттық мемлекетіміздің тарихын Қазақ хандығынан бастау керектігін кезінде Шоқан да қолдаған еді. Ол «…Предание киргиз считает своим ханом Джанибека, сына Барака..»[8,142], - дейді ол. Халықтың мәртебесі, тарихының мазмұндылығы төл мемлекетінің қашан пайда болғанымен өлшене бермейді. Әлемде мыңдаған тілде сөйлейтін халықтар бар, ал мемлекеттер саны 200-ге жетер-жетпес. Бұдан мемлекеті барлары - өркениетті, жоқтары - өркениет көшіне ілесе алмағандар деген тұжырым тумаса керек. Бар мәселе мемлекетін құрған халықтардың сол байлық пен бақытты сақтай алған-алмағанында.

ХV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығы Еуразияның сайын даласында кем дегенде екі мыңжылдық тарихты артта қалдырған мемлекеттер мен заңдардың қасиетін, мәнді белгілерін, қағидаларын, салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын қабылдай, бойына сіңіре, жетілдіре жалғастырып, өзіне ғана тән қадір-қасиетімен, даралануымен алғашқы қадамын жасады. Басқаша айтқанда, біздің ұлттық мемлекетіміз өткені бұлыңғыр, алды көк тұман, қу тақырда құрылған, сайда саны, құмда ізі жоқ азаматтарды бір шаңырақтың астына біріктіре салған саяси-құқықтық бірлестік емес. Сондықтан да Қазақ хандығы пайда болғанға дейінгі мыңжылдықтарды түркілену, исламдану, қазақтану дәуірі, бір сөзбен түйіндесек, жер-ананың қазақты, оның мемлекетін дүниеге әкелуге толғатқан ғасырлары десек қателеспейміз.

Қазақ хандығы осынау дәуірде бір сәтке тәуелсіздігінен айрылған жоқ. Тіпті, ХVІ ғасырдың жазба дерегі «Бадаи ал-Вакаи» қазақтар елін «Қазақ-стан» деп атағаны мемлекеттің нығайғанын көрсетсе керек. Ел басына күн туған сәттер аз емес еді. Жоңғар мен қытай да, қырғыз бен өзбек те, орыс та қазақ жеріне тамсана қараумен болды. Бірақ олар, Күлтегін жазуында айтылғандай, «игі, білгіш кісілерді, игі, батыл кісілерді қозғалта алмады. Бір кісі жаңылса, рухы, халқы тұқымына дейін қалмас еді». Әрине, қазақ хандығының күшеюіне көрші мемлекеттердің ішіндегі алауыздық, өзара қырқысулар, мәселен, шейбанидтер мен аштарханидтердің билік үшін таласы, себеп болғанын да ескеруіміз керек.

Билік жүйесі тармақталып, заң шығару, атқару және сот салалары нақты орнықты. Мемлекеттік биліктің бір адам қолында немесе жалғыз әкімшілік құзырында шоғырлануына жол бермейтін тетіктер мүдіріссіз жұмыс істеп тұрды. Соның бірі, біздің ойымызша, «Ханталапай» салт-дәстүрінің атқарылуы. Ол бойынша ақ киізге көтеріп, хан сайланған тұлғаның мал-мүлкі, байлығы жиналғандарға таратылады. Осылайша барша қоғам алдындағы ханның саяси-экономикалық жауапкершілігі мен тәуелділігі шартты түрде бекемделеді.

Қазақ хандығының құрылуы барысындағы ең маңызды оқиғалар – 1457 жылы Сығанақ түбіндегі Әбілқайыр ханның қалмақтар басшысынан жеңілуі мен 1468-69 жылы «көшпелі өзбектер» елі билеушісінің қайтыс болуына дейінгі аралықта өтеді. Осы аралықтағы он жылдан астам уақыт ішінде Қазақ хандығының құрылуы процесі жүреді. Кейбір әдебиеттерде жаңа мемлекеттің тарих шеңберіне көтерілуі бір оқиғамен ғана байланыстыр-ылады, яғни Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханнан бөлінуі мен хандық-тың құрылуын бір оқиға деп түсіндіреді.

Ал Әбілқайыр ханның қайтыс болуынан кейін «көшпелі өзбектер» еліндегі этносаяси ахуал мүлде шиеленісіп кетеді. Бұл туралы жазба деректерде мынадай мәліметтер кездеседі. «Тарих-и Рашидидің» бірінші кітабында «Әбілқайыр хан қайтыс болған соң өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасып, араларында үлкен келіспеушілік туды»,- делінсе, екінші кітабында «Әбілқайыр хан дүние салғаннан кейін өзбектердің ұлысында алауыздық пайда болды»,- деп сипатталады. Әбілғазы болса, «Оның ұлдары мен немерелері көп еді, көп дұшпан оларға да қол сұқты, балаларының бірнешеуін өлтірді, қалғандары төрт жаққа қашты. Көп елінің барлығын тоз-тоз қылды»,[36,29]- деп жазады.

Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасып, араларында үлкен келіспеушілік туды»[26,241] деген мәліметі Әбілқайыр хан өлгеннен кейін билеуші әулет өкілдері арасында хан тағын иеленуге байланысты бірнеше топтың болып, олар арасында күрестер мен қақтығыс-тардың жүргенін білдіреді. «Тауарихи гузидайи нусратнаме», «Фатхнаме», «Шайбанинаме», «Тарих-и Кипчаки», «Фирдаус ал-икбал», «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахиар», «Түрік шежіресі» секілді деректердің мәліметтерінен біз Әбілқайыр ханнан кейін таққа Әбілқайырдың ұлдарының бірі Шайх Хайдар мен шибанилық әулеттің өкілі, Арабшахтың шөбересі – Ядгардың таласқанын жазады. Билікке таласушылардың шығу тегіне қарап мұрагерлік мәселесіндегі екі дәстүрдің – монғолдық және түркілік дәстүрлердің күресін көруге болады. Әбілқайыр ханның он бір ұлы болғаны белгілі. Олар ханның төрт әйелінен және күңінен дүниеге келеді. Бүркіт тайпасынан алған әйелінен – Шах Бұтақ-сұлтан мен Қожа Мұхаммед, Маңғыт әйелінен – Мұхаммед сұлтан мен Ахмед, қоңыраттан алған әйелінен- Шайх Хайдар, Санжар, Шайх Ибрагим, 1451 жылы алған Ұлығбектің қызы Рабиға сұлтан бегімнен – Көшкінші мен Сүйініш қожа, ал Ақ Бурук пен Сайд Баба аты ұлдар – күңнен туылады. Үлкен ұлы Шах-Бұтақтың әкесінің тірі кезінде қаза тапқаны белгілі, ал Қожа Мұхаммед Әбілғазы жазғандай «ақылы кем кісі болатын». Оқас бидің қайтыс болуынан кейін шибанилық әулеттің маңғыт билемен қарым-қатынасы нашарлап кетуіне байланысты маңғыт әйелден туған Мұхаммед пен Ахмед Сұлтандардың әулет өкілдерінің қолдамайтыны белгілі.

Рабиға Сұлтан Бегімнен дүниеге келген Көшкінші мен Сүйініш қожа сұлтандар – 16-17 жаста болатын. Ал қоңырат әйелден туылған үш ұлдың үлкені, Әбілқайыр ханның бесінші ұлы – Шайх Хайдарды шибанилық Болаттың Ибрагимінен өсіп-өнген жиырмадай сұлтан қолдайды. Ал шибанилық Болаттың Арабшахынан тарайтын Ядгар сол кезде Болат әулетіндегі ең жасы үлкені болғандықтан хандық билікті иеленуге ол да үміт артады. Бұған дейінгі келтірілген «өзбек ұлысы бір-бірімен шайқасты» [2,242б] деген Дулати мәліметі осы екі үміткер арасында болған қақтығыстарды айтса керек.

Арабшах ұрпағы Ядгар 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі Әбілқайыр ханның қалмақтардан жеңілісінен кейін өз ұлысында хан болып сайланған еді. Оны билікке үлкен ұлы Буреке сұлтан мен маңғыт биі Мұса отырғызады. Сырдың төменгі ағысының бойындағы өз ұлысында билік құрған Иадгар хан енді Әбілқайыр ханнан кейін түркілік дәстүр бойынша Шығыс Дешті Қыпшақтағы шибанилық әулеттің ең үлкені ретінде «көшпелі өзбектер» тағына отырмақ болады.

Бірақ, Шайх Хайдар хан мен Ядгар хан арасындағы таластар ұзаққа созылмайды. Иадгар ханның қандай жағдайда қайтыс болғанын деректер айтпайды, бірден оның қайтыс болғандығын және оның орнын Шайх Хайдар ханның иеленгенін баян етеді. Дәл осыдан кейін Иадгар ханның ұлы Буреке сұлтан бұған дейін Әбілқайыр хан мен ұлдарына, шибан әулетіне адал қызмет етіп келсе, енді билеуші шибан әулетіне ашық күреске шығады.

Мұхаммед Хайдар Дулати Әбілқайыр хан қайтыс болғаннан кейінгі оның еліндегі алауыздықтарды баяндай келе, былай деп жалғастырады: «Жұрттың көпшілігі Керей мен Жәнібек ханның жанына кетіп қалды. Олардың саны екі жүз мың адамға жетті, оларды өзбек-қазақ деп айта бастайды». «Тарих-и Рашидидің» тағы бір жерінде ол «әркім мүмкіндіктеріне қарай қауіпсіз һәм дұрыс өмір сүру үшін Керей хан мен Жәнібек ханды паналады. Олар осылай күшін нығайтты»,[2,244]- деп сипаттайды. Бұл дерек мәліметтері Әбілқайыр ханның өлімінен кейін «көшпелі өзбектер» елінде таққа таласушы екі топтың арасында кәдімгідей күрестердің жүргендігін көрсетеді. Кезінде Керей мен Жәнібек хандарға әртүрлі себептерге байланысты ілесе алмаған ру-тайпалар енді жаппай түрде көше бастаған секілді. Жаңадан қосылушылар есебінен Қазақ хандығының күші де өсе бастайды. Біздің ойымызша, олар ордаежендік және шибандық ру-тайпалар болған.

Ядгар ханның қайтыс болуынан кейін оның ұлысындағы биліктің Буреке сұлтанға тимей, Шайх Хайдар ханның қолына өтуі үміткердің қарсылығын туғызды. Сөйтіп, Болат әулетінің ішінде де жік пайда болады. Осындай жағдайды пайдаланып, Қазақ хандығы тарапынан Шығыс Дешті Қыпшақтағы шибан әулетінің билігін жою үшін алғашқы күрестер басталады. «Тарих-и Кипчаки» авторы ол туралы былай деп мәлдімет береді. «Бузург-хан болғаннан кейін мемлекеттің басты адамдары ханзадаларымен ұйғарыса келе Шайх Хайдарды билікке алып келді. Ол жуастау және әлсіз адам болатын, басқару ісінде өз бетінше қадамдар жасауға дәрменсіз еді. Сол себепті де Жәнібек ханның ұрпақтарының бірі Бұрындық хан өз ұлысын біріктіріп, Әбілқайыр ханның ұлдарына бас салды. Оларда қарсылық күш болмады, сол себепті жан-жаққа қашып кетті, олар кейін қайтқаннан соң қайта жиналды».

Бұл мәліметте автор Бұрындықты Жәнібектің ұрпағы және оны хан деп қате жазғанына қарамастан, негізінен дерек Қазақ хандығының шибан әулетіне қарсы күресінің басталғанын көрсетеді. Сөйтіп, Қазақ хандығы он жылдан астам уақыт бойы Моғолстанның Жетісу аймағында болып, енді қайтып оралу үшін шабуылға шыға бастайды.

Шығыс Дешті Қыпшақтағы шибан әулетіне қарсы күресті Қазақ хандығымен қатар басқа да қарсыластар жүргізеді. Олар – Батыс Сібір аумағындағы шибанилық әулет бұтағының өкілдері Сайдек хан, оның немере інісі Абак (Ибак) хан, Сырдың төменгі ағысы бойындағы шибанилық әулет өкілі, Ядгар ханның ұлы – Буреке сұлтан, маңғыт билері - Едігенің ұрпақтары – Аббас, Мұса және Жаңбыршы билер. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме» мәліметінде Шейх-Хайдар ханға қарсы күрескен Қазақ хандығы жағынан Барақ ханның ұлдары – Жәнібек пен Керейдің есімдері аталса, қалған шығармалардың мәліметтерінде тек Жәнібек ханның есімі ғана аталып, Керей есімі кездеспейді. Соған қарап біз. Қазақ хандығының алғашқы ханы болған Керей – 1470 жылға таман дүниеде болмаған деп санаймыз. Бұған дейінгі келтірілген мәліметтердің бірінде қазақ билеушілерінің Шейх Хайдар ханға қарсы жасаған алғашқы жорығында Бұрындықтың «хан» титуылымен аталуы да біздің осы ойымызды негіздей түседі.

Т.И. Сұлтановтың көрсетуі бойынша [6] Шайх Хайдар ханның билігі өте қысқа болып, ол ұрыстардың бірінде қаза табады. «Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме», «Фатх-наме», «Шайбани-наме», «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахиар», «Түрік шежіресі» секілді деректерде Шайх Хайдар ханға Сібір ханы Ибақ пен Үлкен Орда ханы Кіші Мұхаммед ханның ұлы Ахмед хан бірігіп жорық жасайды, олар жеңіске жетіп, ханды өлтіреді деп айтылады. Осылайша, Шайх Хайдар ханның өлтірілуімен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы шибани әулетінің билігі де күйрейді. Көптеген әмірлер мен бектер жан-жаққа тарап кетсе, әулетке адал бір топ адам әулет өкілдерін Астрахань хандығына апарып паналатады. Бірақ ол жақта да ұзақ тұра алмай, қарсыластардың тықсыруымен қашып-пысып жүріп, арқыры Сырдың орта ағысы бойындағы Түркістан аймағына келеді. Сөйтіп, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы жалғыз саяси күш – Қазақ хандығы болып санала бастайды. Белгілі зерттеуші Т.И. Сұлтанов бұл жөнінде былай деп тұжырымын береді: [6,54-56] «Өзбек Ұлысының көп бөлігі билік Керей мен Жәнібектің және олардың жақтастарының қолына өтті. Жазба дерек мәліметтерін терең талдау бұл тарихи оқиғаның 875 (1470-1471) жылы болғандығын көрсетеді».

Қорыта келгенде, Қазақ хандығының құрылуы бір ғана оқиғамен жүзеге асқан процес емес, он шақты жылға созылған тарихи дамудың жемісі болып саналады.