Емтихандық билет № 2

1. Өнім сапасына сорттың және өсіру жағдайларының әсері..

Ауыл шаруашылығы дақылдарын өсірудің технологиясы мен өнім өндірудегі негізгі тәсілдер: жергілікті климат пен топыраққа бейімделген, бағалы шаруашылық және биологиялық қасиетімен ерекшеленетін сорттарды таңдап алу; ауыспалы егіс жүйесінде алғы дақылдарды дұрыс таңдау; топырақты өңдеу шараларын жүргізу және тыңайтқыштарды қолдану; тұқым себуге дайындалу; тұқым себу (мерзімі, себілетін тұқым мөлшері, себу әдісі және тереңдігі агротех. Талаптарға сай болуы керек); егісті талапқа сай күтіп-баптау (топырақты өңдеу, үстеп қоректендіру, арам шөптерін жұлу, өсімдіктерді зиянкестерден және аурудан қорғау, пәлегін және жапырағын түсіру тәсілдерін қолдану); егінді, шыққан өнімді ысырапсыз жинау (негізгі және қосалқы өнімді шығынсыз жинауды мерзімінде ұйымдастыру, егіс даласын аңыздық қалдықтардан тазарту, өнімді жинағаннан кейін топырақты өңдеуді ұйымдастыру), т.б.

Сорт деп, өнім түсімі мен енім сапасын көтеру мақсатында тиісті табиғи және өндірістік жағдайларда өсіру үшін сұрыпталған әрі көбейтілген мәдени өсімдірстердің шаруашылық-биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері бойынша ұқсас топтарын айтады.

Шығу тегі бойынша олар жергілікті және селекциялық болып бөлінеді.

Жергілікті сорт деп, дақылдардың нақты бір жерде өсірілуіне орай ұзақ, табиғи және жасанды сұрыптаудың қарапайым әдістерімен жасалған сорттарды айтады. Түрлі дақылдардың жергілікті сорттарының үлкен бөлігі халықтың селекция процесімен алынған. Кептеген жергілікті сорттар шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша сан алуан, сондықтан селекциялық сорттар шығару үшін, бағалы, бастапқы материал болып табылады.

Селекциялық сорт деп, селекциялық ғылыми әдістері негізінде ғылыми-зерттеу мекемелерінде шығарылған сорттарды айтады. Олар морфологиялық белгілері және шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша біркелкілі болуымен ерекшеленеді.

2. Арамшөптерді сыныптау және олардың биологиялық ерекшеліктері..

Ауылшаруашылық дақылдарымен салыстырғанда арамшөптердің мынадай биологиялық ерекшеліктері бар:

1. Арамшөптер өте өсімтал келеді. Мысалы, кәдімгі гүл тәжі арамшөбінің бір өсімдігі 500 мың түйір тұқым береді.

2. Арамшөптердің тұқымы әртүрлі жолдармен кеңістікке тез таралады (жел – су – мал – адам – көлік – құс – көң арқылы).

3. Арамшөп тұқымдарының өсіп-өну кезеңдері әртүрлі болады, яғни олар бір мезгілде шығып көктемейді, сондықтан оларды егін себер алдында бірден жойып жіберуге мүмкіндік жоқ.

4. Арамшөптердің тұқымы топырақта ұзақ жатса да, өзінің өсіп-өну қабілетін сақтайды. Мысалы, дала қалуенінің тұқымы өзінің өнгіштік қабілетін топырақта 20 жыл бойы сақтайды, ал қызылша гүл тәжісі тұқымы 40 жыл, дала шырмауығы 50 жыл жатса да өлмейді.

5. Арамшөптер сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына (ыстыққа, суыққа, құрғақшылыққа) өте төзімді келеді. Бірқатар арамшөптердің жас өркендері – 10-11⁰ С суыққа төзе алады.

6. Көптеген арамшөптер өзінің вегетативтік мүшелері арқылы өніп-өседі. Мұндай өсіп-өнудің потенциалдық мүмкіншілігі зор, өйткені бір өсімдікте мыңдаған вегетативтік бүршіктер болады, ал әр бүршік жаңа өсімдік береді.

7. Арамшөптердің тұқымдары топырақтың беткі қабатында-ақ немесе болмашы тереңдікте жатып та жақсы өсіп-өнеді.

Арамшөптердің тұқымдары топырақта ұзақ уақыт тiршiлiк қабiлетiн сақтай алады және олар қолайсыз ортада – көңде, сүрлемде, суда болса да жоғалтпауы мүмкiн. Кейбiр арамшөптердің тұқымдары жануарлардың iшек-қарындары арқылы өтсе де көздерінің өнгіштік қабiлетiн жоймайды. Г.К.Клигмэн мен Ф.Эштонның хабарлағанындай далалық шырмауықтың тұқымдарының 22,3% бұзаудың iшек-қарынынан өткен соң, шошқадан соң - 21,0%, қойлардан соң -9,0%, жылқыдан соң - 6,2% көздерінің өнгіштігін жоғалтпаған. Салқын суда 54 ай жатқаннан кейiн далалық шырмауықтың тұқымының 55% өнгіштік қабiлетi болған. Тауық тарысы тұқымының 1,0% үш ай суда болғаннан кейiн өнген. Осы туындыгерлердiң мәлiмдеуi бойынша көптеген арамшөптердің тұқымдары көңде 1-2 ай болғаннан кейiн тiршiлiк қабiлетiнен айрылған. Көңді салқын сақтаған жағдайда тұқымдардың тiршiлiк қабiлетi ұзағырақ сақталған.Кейбiр арамшөптер белгiлi бiр дақылдардың егiстiктерiн ластауға бейiмделген – серiктес арамшөптер болып  табылады. Олардың өсіп-даму кезеңдерi мәдени дақылдардiкiмен  сәйкес келедi, тұқымдарының пішіні, өлшемдері бiрдей және көктерін ауылшаруашылығы  дақылдарынiкiнен айыру  қиын болады. Мысалы, сұлы-қара сұлы,  күздiк қара бидай-қара бидай арпабасы, егiстiк тары –түктi тары  т.б. Көптеген арамшөптер ауа райының қолайсыз жағдайына  екпе дақылдарға қарағанда  төзімдiрек келедi .