5.Мутация және мутагенез, оның селекция тәжірибесіндегі маңызы.

1 Мутациалық өзгергіштік жәнеоның селекциядағы маңызы

Әр түрлі жағдайларда гендердің кызыметі өзгеріп, особьтар белгілерінің тұқым құаламайтын өзгерісіне келеді.

Тұқым қуаламайтын өзгегіштіктің бұл категориясын паратиптік немесе модификациялы өзгергіштік деп атайды.

Тұқым қуалайтын өзгерістердің ішіндегі орасан мол вариациялар ажырау мен кроссинговорге байланысты.Тұқым қуалалайтын өзгерістердің бірінші формасына мутациалардың пайда болуы жатады.

Өзгеріс ДНҚ молекуласында жеке локустың ішінде жеке генде болған жағдайда гендік немесе нүктелік мутациалар, ал хромосомалық құрылымы немесе саны өзгергенде хромосомалық мутациалар деп бөлінеді (цитоплазмалық мутациалар).

Өз генотипінде мутация бар және оның әсерін фенотипте көрсететін особьтар мутантар деп аталады.

Белгілердің кенеттен секірмелі тұқым қуалаушы өзгерістері мутация деп аталады. Азғада табиғи мутациялар ұрық ( генератвті мутациялар) және сомалық (сомалық мутациалар) жасушаларда пайда болады.

Мутация сыртқы жағдайлардың әсерінен емес, қандай да бір ішкі күштердің әрекетінен болады деп есептеледі. Осы нәтижені профессор С.И. Коржинский және мутациялық теорияның авторы Де Фриз де көзқарасты ұстады.

Мутациялық өзгерісті тудыру қабылеті бар агенттер - мутагендердеп аталады. Мутагендердің арасында иондаушы сәулелердің, температураның, химиялық қосылстардың әсерін атап көрсетуге болады.

Мысалы табиғи мутациалар:

• Өткен ғасырдың басында Францияда- теректің сеппе шыбықтарының арасынан қызыл жапрақты формасы байқалды

• Ч.Дарвин тұшаланың бір бұтағында түсі әр түрлі жидекткрге, сары жемісті өріктің ағашында қызыл жеміс бар бұтақтар

• 1791 жылы Анкон фермасында аяғы қысқа қозының тууы болды

• 1930 жылы Швецияда аң өсіретінфермада жүні платина түсті қара күзен байқалды

• Хромосомалар мен хроматидтердің құрылымын қайта құру арқылы пайда болатын өзгерістерді хромосомалық мутациялар деп айтады, олар хромосомалық және хроматидтік оперрациялар деген терминмен белгіленеді.

• Мутациялар хромосомалардың қайта қүрылу сипатына қарай бірнеше түрге жіктеледі.

• Кеміс - хромосома бөлігінің жойылуы. Егер хромосоманың үшы жойылса, онда терминалды (үштык) кеміс түзіледі.

• Дупликация - бір хромосоманың бірдей учаскелер санының көбеюі. Олар, бір хромосомадан шығып қалған үзік жойылмай, гомологиялық хромосомаға косылған жағдайда делециялармен бір мезгілде пайда болады.

• Инверсия - хромосома бөлігінде локустардын алмасу ретінін, өзгеруі. Бір хромосомада екі үзілу болып жөне үзіктер төңкеріліп түскеннен кейін, үзілген жердің бітіп қосылуы арқылы оның бұрынғы құрамының қалпына келуі нәтижесінде пайда болады.Егер инверсияланған үзік түтас хромосоманың бір иінінде жатса, онда инверсияны парацентрлік, ал егер центромераға тиіп жатса, онда перицентрлік деп атайды. Жоғарыда аталған мутация типтері хромосома ішілік өзгерістерге жатады.

• Транслокация- гомологиялы емес хромосомалар арасында учаскелер алмасу. Хромосомалық мутациялар спонтанды (тосыннан) пайда болады немесе дәл гендік мутацияны тудыратын мутагендермен индукцияланады.

Гендік мутациялар. Гендер қүрылымдарынын өзгеруінен туатын мутацияларды генді немесе нүктелі мутациялар деп айтады. Бұл өзгерістер бір немесе бірнеше мононуклеотидтердің түсіп қалуынан, өндірілуі немесе ауыстырылуынан пайда болады.