37. Салыстырмалы көрсеткіштердің түрлері

Салыстырмалы статистикалық көрсеткiштер кеңiстiк (объектiлер арасында) пен уақыт (бiр объектi iшiнде) бойынша абсолюттiк және салыстырмалы көрсеткiштердi салыстыру және зерттелетiн объектiнiң түрлi қасиеттерiнiң көрсеткiштерiн салыстыру жолымен алынған көрсеткiштер болып табылады.

Салыстырмалы статистикалық көрсеткiштердi келесi топтарға бөлуге болады:

1. Объектiнiң құрылымын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткiштер. Ол бөлiгi (үлес салмағы), яғни бөлiктiң бүтiнге қатынасы. Мысал ретiнде, әрбiр ауыл шаруашылық өнiмi егiлген жер ауданының жалпы егiстiк жердiң ауданына; республика, қала бойынша әйелдер санының сол жердегi тұрғындардың жалпы санына қатынасын алуға болады. Сонымен қатар осы топқа объектiнiң жеке бөлiктерiнiң арасындағы қатынас сипаттамалары; құрылымның күрделiлiк деңгейi мен бөлiктердiң бiркелкi еместiк (өзгерме) деңгейiн көрсететiн көрсеткiштердi жатқызуға болады. Бөлiктердi көбiне пайызбен немесе промиллмен (мың бiрлiкпен) анықтайды.

2. Үрдiстiң уақыт бойынша өзгеруiн, яғни динамикасын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткiштер. Олар объектiнi кейiнгi уақытта (ағымдық мерзiмде) сипаттайтын көрсеткiштердiң, алдыңғы (базистiк) мерзiмдегi сол объектiнiнiң сәйкес көрсеткiштерiне қатынасын көрсетедi. Мұндай көрсеткiштер өсу қарқыны деп аталады. Өсу қарақыны рет немесе пайызбен өлшенуi мүмкiн. Өсу қарақыны ағымдық мерзiмдегi көрсеткiштердiң базистiкпен салыстырғанда қанша есе үлкен екенiн немесе базистiк мерзiмдегi көрсеткiштердiң қанша пайызын құрайтынын көрсетедi. Динамиканың салыстырмалы көрсеткiштерiне өсiм қарқыны, тренд теңдеуiнiң параметрлерi, динамикадағы тербелiс және тұрақтылық коэффициентi, динамиканың индекстiк көрсеткiштерi жатады.

3. Орта пен объектiнiң, объектiнiң түрлi белгiлерiнiң және тағы басқалардың арасындағы өзара қатынасты сипаттайтын салыстырмалы көрсеткiштер. Бұл көрсеткiштер бiр (факторлық) белгiлер мен басқа (нәтижелiк) белгiлердiң өзгермелерiнiң арасындағы қатынасты, байланысты көрсетедi. Олар факторлық белгiлер өзгермесiнiң бiр бiрлiгiне нәтижелiк белгiлер өзгермесiнiң қандай шамасы немесе бөлiгi сәйкес келетiнiн көрсетедi. Регрессия коэффициентi, икемдiлiк, детерминация мен корреляция коэффициенттерi және аналитикалық индекстер осы көрсеткiштерге жатады. Өзара қатынастың салыстырмалы көрсеткiштерi оқшауландырылған сан түрiнде де, атаулы сандар түрiнде де өрнектеледi (мысалы, регрессия коэффициентi).

4. Бiр ғана объектiнiң түрлi белгiлерiнiң өзара қатынасын сипаттайтын салыстырмалы көрсеткiштер (оларды кейде қарқынды, яғни интенсивтi көрсеткiштер деп атайды). Бұл көрсеткiштер объектiнiң екiншi реттi белгiлерiн қорытындылайды. (Мысалы, еңбек өнiмдiлiгi - заттай немесе құндылық түрде есептелген өндiрiлген өнiмнiң оны өндiруге кеткен еңбек шығынына қатынасын айтады және т.б.). Белгiлерiнiң қатынас көрсеткiштерi тура және керi болуы мүмкiн. Мысалы, өндiрiске кеткен еңбек шығынының өнiм көлемiне қатынасы өнiмнiң еңбек сиымдылығының көрсеткiшiн бередi, ал осы шама еңбек өнiмдiлiгiне керi көрсеткiш болып табылады. Сиырлардың өнiмдiлiгiнiң тура көрсеткiшiне керi көрсеткiш ретiнде 100 тонна сауылған сүтке келетiн сиырлар санын алуға болады. Тура да, керi де қарқындық көрсеткiштер, екi салыстырушы белгiлердi ескергенде, екi өлшем бiрлiкпен анықталатын атаулы сандармен өрнектеледi: 1 сағат еңбек шығынына келетiн өнiм данасы немесе құны, 1 сиырдан сауылатын сүттiң килограммы, егiстiк жердiң 1 гектарына түсетiн астық центнерi және т.б.