46. Шетел азаматтарымен маңызды қатынас жүргізу ерекшелігі. Сапарлар. Кеңестер. Құжаттар. Хат алмасулар. Этикет тәртібіндегі кейбір негізгі ережелері.

Дипломатиялық қызметтің бір қыры – құжаттармен жұмыс істей білу өнері. Ресми хат, баяндама, саяси есеп жазу, дипломатиялық нота, коммюнике, мәлімдеме және т.б дипломатиялық құжаттардың рәсімделуінің өзіндік заңдылықтары болады. Құжаттарды даярлау кең көлемді білімді талап етеді. Еуропалық орта ғасыр кезеңінің өзінде өз өмірін дипломатияға арнаған әр адам кем дегенде үш кәсіби сапаға лайық болуға, атап айтқанда, жақсы сөйлей білуге, жақсы жаза білуге және рим құқығын жақсы білуге тиіс еді. Мемлекеттер арасындағы қатынасты жүргізуде дипломатиялық құжаттармен жұмыс істеу – сыртқы саяста ведомстволарының басты қызметінің бірі болып табылады. Дипломатиялық іс жүргізу қызметі, кеңсе жұмысын құжаттамалық қамтамасыз ету, хат-хабар алмасу қай кезде болмасын дипломатиялық қызметтің маңызды бөлігі болып саналады.

Дипломатиялық сұхбат – дипломатиялық қызметтегі күрделі де маңызды, айрықша жауапкершілік жүктелетін іс. Маңызды мәселелер бойынша министрдің, елшінің шетелдік лауазымды тұлғалармен жүргізген сұхбатын күнделік ретінде олардың көмекшілері немесе сұхбатқа қатысқан кіші дәрежелі дипломаттар міндетті түрде қағазға түсіреді. Сұхбат барысында саяси тұлғаның когнитивтік аялық білімі, яғни дипломаттың эрудициясы, оның саяси және кәсіби пайымы, кең ауқымды білімі көрінеді. Дипломатиялық сұхбат көп жағдайларда анықтамалық материал, іс-қағаздарын қолма-қол қолданбастан жүргізіледі, сондықтан әңгіме барысында дипломат орасан зор көлемдегі ақпарат, деректерді (фактілерді) жадында ұстауы тиіс. Сұхбатқа баратын дипломат нақты бір мәселені шешу үшін, не болмаса, басқа бір ақпарат алуға, екінші жаққа керекті мәліметті жеткізуге мақсат етеді. Дипломатиялық сұхбатты рәсімдейтін құжаттарда сұхбат барысындағы екіжақты келісім, шарттасу, т.б. тоқтамды ойға келген шешімдер мен сол сұхбаттың негізгі мәселесін қорытындылайтын дәйекті деректер жазылады.

Келіссөздер. Лауазымды адамдар арасында мемлекетаралық қарым-қатынастарды дамытудың құралы ретінде халықаралық келіссөздер мен делдалдық кең түрде пайдаланылады. Әлемде саяси, экономикалық, мәдени, техникалық және гуманитарлық байланыстар көбейген сайын, келіссөз жүргізудің құрамы, тақырыбы мен әдістері де әр алуан және ауқымды бола бастады. Халықаралық келіссөздер екі мемлекет бір-бірін тану және дипломатиялық қатынастарды орнату үшін жүргізіледі. Ол мемлекет арасындағы қатынастардың ең маңызды саласына жатады. Келіссөздер дипломат және жеке тұлғалар арасында, мемлекетаралық қарым-қатынастарды дамытуға, салалық байланыстарды орнатудан бастап, аймақтық және кәсіптік деңгейге дейінгіні қамтиды. Екіжақты және көпжақты қатынастардың саяси, экономикалық, гуманитарлық және басқа да мәселелерін ресми талқылау – әлемдік даулар мен жанжалдарды бейбіт жолмен шешудің негізгі құралы. Екіжақты келіссөздерді жүргізер алдында делегация мүшелері барлық материалдармен танысуы тиіс, тек осындай жолмен ғана оның қағидасын, міндеті мен мақсатын жақсы түсінуге болады. Келіссөз стратегиясын, тактикасын немесе тиісті дипломатиялық іс-қимыл жасу алдында үлкен дайындық жұмысы жүргізіледі. Сондай-ақ екі жақ алдыңғы келіссөздердің мерзімін ұзартуға келісімін білдіреді. Өйткені келіссөз жүргізу мерзімі шектеулі. Мемлекеттер бұрынғы уағдаласқан жағдайдың кейбір шарттарына өзгерістер енгізу үшін алдын ала келіссөзге барады. Тараптар қолданыстағы шарттардың түрлерін біршама өзгертуде жаңа келісімге қол жеткізу үшін келіссөз бастайды. Кейде екі ел делегациясы келіссөз арқылы мәселені шешу, келісімге келу үшін емес, өздерінің жеке көзқарастарын қорғау, тек екінші жақтың позициясын анықтау үшін, өзінің саясатын жақсы жағынан көрсету үшін ғана жүргізеді.

Келіссөз тақырыбы неғұрлым күрделі болса, келіссөз жүргізудің деңгейі соғұрлым биік болады. Халықаралық деңгейде келіссөз жүргізетін тұлғалардың көп жағдайда дайын болмауы кездесулердің аяқсыз қалуына әкеп соғады. Жас елдер делегациясы өзінен күшті елдер делегациясымен келіссөз жүргізу барысында, оның әлсіз жағын тауып, пайдалануға тырысуы керек. Мәселен, Азия, Африка дамушы елдері капиталистік Батыс не социалистк Шығыс мемлекеттерімен саяси келіссөздер барысында екі әскери-саяси блоктың қарсыластығын өз мүддесіне пайдаланады.

Дипломатиялық келіссөздердегі этномәдени этикет ерекшеліктері. Келіссөз жүргізу барысында әр ұлттың әдет-ғұрпы мен мәдениетінің әртүрлі болатынын ескеру қажет. Э.В.Соловьев америкалықтардың, ағылшындардың арабтар мен қытайлардың, кәрістердің, француздар мен немістердің келіссөз жүргізу дәстүріндегі ұлттық ерекшеліктерді айқындап көрсеткен:

Америкалықтар мәселені шешу барысында екі жаққа да ортақ қолайлы жақтарды шешу және келісілген келісімдердің жүзеге асуын талқылауға тырысады. Олар ақжарқын, адал мінезді адамдарды бағалайды, формалдық жағдайларға аса мән бермей, мәселенің мән-мағынасына тез арада көшеді. Келісілген кездесулерге кешіктей, уақытында келгенді ұнатады. Американдық дипломаттар келіссөздерге ұлыдержавалық позицияны ұстанады.

Ағылшындар келіссөздерге тиянақты түрде дайындалғанды ұнатады. Британдықтардың пайымдауынша, әріптестерін қарсылық көрсетпей, зейін қойып тыңдап, өзін-өзі ұстау – адамдардың басты қасиеті. Ұқыптылық Ұлыбританияда қатаң ереже болып саналады. Қол ұстасып амандасу бірінші кездесуде ғана орынды деп санайды.

Арабтар келіссөздерде өзара сенім білдіру нышанын ұстанады. Алғашқы кездескен уақытта әріптестеріне жылы шырай мен ілтипаттылық таныту олардың дәстүріне сай. Олар «ия», «жоқ» дегеннің орнына «иншалла», «машалла» деген сөздерді қолданады. Сондай-ақ олар саудаласқанды ұнатады, келісіге келмеген уақытта да өздерінің байланыстарын үзбей, одан әрі жалғастыруға тырысады. Келіссөздер барысында қонақтарға кофе ұсынылады, ал егер кофенің орнына салқындатылған сусындар ұсынылса, кездесуге берілген уақыттың аздығын білдіреді. Таяу және Орта Шығыс елдерінде құжаттарды, сувенир сыйлықтарды, визит карточкаларын сол қолмен беруге болмайды – Ислам мемлекеттерінде ол «таза емес, харам» деп есептелінеді.

Қытайлар кездесу барысында екі нәрсеге басты назар аударады: келіссөздердің тақырыбына байланысты мәліметтердің жинақталуына және «достық» қарым-қатынастың орнауына.