1.Савромат, дай тайпалары

“Сармат” атауы көне дәуір авторларының еңбектерінде б.з.б.3 ғасырдан бастап кездеседі. Сарматтарды тарихи деректерде б.з.б.8 ғасырда савроматтар деп атаған. Савроматтар жөнінде грек, рим тарихшылары Диодор, үлкен Плиний, Полибий жазған. Геродот жазбаларында савроматтарды скиф тілінде сөйлеген дейді. 

Сарматтардың ескерткіштері Батыс Қазақстан аймағында, негізінен Жайық пен Елек, Жем өзендерінің бойында кездеседі. 

Савромат-сармат тайпалары Орталық Азия мен Қара теңіз өңірі мәдениеттерін байланыстырды. Босфор мемлекетімен байланыс орнатқан. Алдыңғы Азия, Солтүстік Кавказға, Парфияға жорықтар жасаған. 

Үстіртте зерттелген Бәйте, Терең ескерткіштерінде жерлеу орындарымен қоса, аруақтарға арнап ас беруге және мінажат жасауға арналған ғибадатханалар кездеседі. Ғибадатханаларда құрбандық шалатын тас үстелдер және саны 30-40-қа жететін діңгек тастар орнатылған. Бұл жерден от жағылған орындардың белгісі жиі ұшырасады. Осыған қарағанда дай-массагеттерде отқа табыну рәсімі болған. 

Геродот пен парсы патшасы Ксеркс өз жазбаларында Арал-Каспий теңіздерінің аралығында б.з.б.1 мыңж. ортасында өмір сүрген тайпалар туралы жазған. Бұл тайпаларды дах (дай, даг), сақ-массагет деп атайды. 

Дайлар бірнеше ру-тайпадан тұрған. Б.з.б.248-24 жылдары дайлардың апарн тайпасынан шыққан Арсақ (Аршак) бастаған көшпелілер Парфияның бір бөлігін және Гирканияның шеткі аймақтарын басып алды. Олар бұл елде Аршакидтер әулеті билігінің негізін салған. 

Атырау облысының оңтүстік-шығысындағы Сарықамыс-Құлсары аралығында саз топырақты төбешіктер табылды.

Батыс Қазақстан жеріндегі сарматтардың ерте темір дәуірі ескерткіштері өзен алқаптарына жақын орналасқан. Жайық , Елек, Жем өзендерінің бойындағы обалар негізінен топырақтан, тастан немесе тас аралас топырақтан үйілген.

Сарматтар еліміздің батыс аумағын б.з.б.8 ғасыр мен б.з.5 ғасырында мекендеген. Сарматтарды тарихи деректерде б.з.б.8 ғасырда савроматтар деп атаған. Ал б.з.б.3 ғасырда сарматтар күшейіп, басқа тайпаларға үстемдігін жүргізе бастаған.2.1920-1940 жж. ересектер арасында сауатсыздықты жою бойынша жүргізілген іс-шаралар.

Қазакстанда болып жатқан жағдайлар мынадай міндеттердің жуық арада шешілуін қажет етті. Ол еңбекшілердің сауатсыздығын жою еді. Осы мақсатга 1924 жылы "Республикада сауатсыздықты жою" қоғамы құрылды. Халыққа білім беру 1926 жылы мамырда республиканың Халық Комиссарлары Кеңесң «Қазақ АКСРОсы қоғамның күшімен 1927 жылы Қазақстанда 200 мыңдай адам оқытыла бастады. Алайда бұл уақытгың талабына және сол кездегі қалыптасқан жағдайға жауап бере алмады. Сондықтан да 1931 жылдың желтоқсанында республикада 15 пен 50 жас арасындағы еңбекші тұрғынға міндетті түрде сауатсыздықты жою мақсатында оқу жүктелінді. Жылдан жылға халыққа білім беру мақсатында жұмсалатын қаржы арта түсті. 1939 жылы Республика тұрғындарының сауаты 65 пайызға көтерілді. Қазақ тұрғындарының арасында 60 пайызға жетті. Түгелдей сауатгандырылган аудандарға Алматы, Қарағанды, Орал, Шымкент, Тараз, Риддер, Лениногорск қалалары жатқызылды. Республиканың құрылғанына 20 жыл толуына қарсы сауатсыздықты жою негізінен аяқталды. Сауатсыздықты жою мен қатар оқу-ағарту жұмыстары белсене түрде дамыды. 1930-1931 жылдары көшпелі және отырықшы аудандарда жалпыға бірдей білім беру ендірідді. Орта мектептерде жоғарғы сыныптарды нығайтуға ерекше көңіл бөлінді. Колхоздар мен совхоздардың қаржысына интернаттар ашу жүйесі кеңейтіле түсті. 1940 жылы Қазақстанда 44 мыңнан астам оқушылар болды. Соғыстың алдында 20 жоғарғы оқу орны, 118 арнаулы орта білім беретін орын жұмыс істеді. Оларда 40 мың адам оқыды. Одан басқа 1940 жылы еліміздің әр түрлі аудандарында 20 мыңнан астам қазақстандықтар оқып, білім алды.

Республиканың ересек тұрғындарының арасындағы сауатсыздықты жою, жалпыға бірдей бастауыш мектепті оқуды ендіру, халыққа білім беруді дамыту немесе жетілдіру, профессионалдық білім беру, мектепке Шығыс халықтарыньщ қыздарына жоғарғы білім беру осылардың барлығы ұлтгық интелегенцияның қалыптасуына қажетті жағдай туғызды.

Сонымен сауатсыздықты жою жалпы білім беретін мектептерді көбейту жөнінде елеулі табыстарға қол жетті: интеллигенцияны қалыптастыру процесі жүргізіді. Қазақстанның ғылымы өркендеді, әдебиет пен өнер дамыды. 1930 жылы жалпыға бірдей міндетті бастауыш білім беру тәртібі енгізілді. 1932 жыддың аяғында Қазақстан тұрғындарының 42%-і сауаттанды. Бастауыш мектепте оқитындар саны 1928 жылғы 305 мыңнан 540 мыңға дейін орта мектепте оқитындар — 23 мыңнан 65 мыңға дейін көбейді. Жұмысшылар мен шаруалар қатарынан қазақ совет интеллигенциясын даярлау кең көлемде жүргізілді. Абай атындағы қазақтың педагогикалық институты, С.М.Киров атындағы қазақтың мемлекеттік университеті, кен-металлургия, медицина, зоотехникалық- мал дәрігерлік т.б. институттары, ондаған арнаулы орта білім беретін оқу орындары ашылды. Мыңдаған қазақ жігітгері мен қыздары РСФСР, Украина, Белоруссия, Өзбекстан т.б. туысқан республикалардың жоғары оқу орындарында білім алды

3. Саржан Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық күрестің болған аудандарын карта бойынша белгілеңіз және маңызын түсіндіріңіз.

Саржан сұлтанның көтерілісі (1825 -1836ж.ж.) — Ресей империясының Қазақстанда жүргізген отаршылдық саясатына қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс. Хандық биліктің жойылуына байланысты округтер және шекаралық ресейлік басқару мекемелері ашылып, әскери бекіністер салына бастады. Көтерілістің шығуына Солтүстік Қазақстандағы суы мен жайылымы мол Есіл өз-нің бойындағы жерлердің орыс-казак шаруаларына берілуі және алым-салықтың өсуі де қатты әсер етті. Бұл қозғалысты Абылайдың отыз ұлының ең кенжесі Қасым сұлтан бастаған болатын. Әкесімен бірге отаршылдық езгіге қарсы оның балалары Саржан, Есенгелді, Ағатай, Кенесары және Наурызбай атқа қонды. Қасымның 12 ұлы бар еді. Оның әрқайсысының өзінде 500 үйге тарта төлеңгіттері болатын. 1825-1826 жылдары Қасым Сібір және Орынбор аймақтық өкімет орындарына ашу-ызаға толы хаттар жазып, округтық приказдарды таратуды талап етті. Сұлтан қазақтардың кең-байтақ дала төсінде ұзаққа көшіп кету мүмкіндігі бар екенін ескертті. Сонымен қатар ол Ресеймен тату-тәтті бейбіт көрші болуды қалайтынын да атап көрсетті. Саржанның Қытайдағы Цинь үкіметімен қарым-қатынас орнату әрекеті сәтсіздікке ұшырады.

1825 жылдың көктемінде Ресей империясының отаршылдық езгісіне қарсы қозғалысты Қарқаралы округы қазақтарының Қарқаралы округы қазақтарының басқарушы-сұлтаны Саржан Қасымұлы басқарды. Ол әрі-бері өткен керуендерге бақылау орнатты. Приказдарға шабуыл жасауға көшті. 1826жылғы 31 қаңтарда Саржан Қасымұлының жасағы патша үкіметінің әскерлеріне қарсы ашық шайқасқа шықты. Оған өз қол астына қарайтын Қарпық болысы көмекке келді. Алайда олар жеңіліп қалды. Саржан Кіші жүз қазақтарының арасына көшіп кетуге мәжбүр болды.

1831 жылдың орта кезінде патша үкіметінің құрамында 500 солдаты бар жазалаушы жасағы Саржан ауылдарын шауып кетті. 450 бейбіт тұрғын қаза тапты. Ондаған адам тұтқынға алынды.

Кейінірек патша үкіметінің әскерлері тықсырып, тиісе берген соң Саржан Ұлы жүз қазақтарының ортасына көшіп барды. Ол Қоқан хандығының қол астына қарайтын қазақтардың көмегіне үміттенді. Бірақ бұл жағдай Қоқан хандығымен екі арада шиеленісті оқиға тудырды. 1836 жылы жазда Ташкенттің билеушілері Саржанды және оның бауырлары Ержан мен Есенгелдіні Қоқан хандығының нұсқауы бойынша зұлымдықпен өлтірді. Ал 1840 жылы олардың әкесі Қасым сұлтан да сатқындықпен жасалған қастандық салдарынан қаза тапты.

Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліс жеңіліспен аяқталды. Өйткені олар қозғалысты отаршылдыққа қарсы кең көлемде ұйымдастыра алмады. Көтерлісшілер патша үкіметінің жақсы қаруланған тұрақты әскер бөлімшелеріне қарсы тұра алмады. Дегенмен де бқл көтерлістің қазақ халқының ұлт-азаттық күресі тарихындағы алатын маңызы зор. Ол қазақтардың 1837-1847 жылдары Кенесары Қасымұлы бастаған қуатты ұлт-азаттық көтерілісінің басталуына негіз қалады.

24-билет 1.Сақ және савромат қоғамындағы әскери демократия. Ерте темір дәуірінде мүлік теңсіздігі орнықты. Мұны археологиялық қазбалар мен жазба деректер дәлелдейді. Сақ патшалары құдыретті билеушілерге айналды. Олар соғыс пен бейбітшілік мәселелерін шешті, келсімдер жасасты, елшілер тағайындап, әскерді басқарды.

Халықтың басым көпшілігін қатардағы қауымдастар- малшылар құрады. Халық жиналысының , яғни тайпаның барлық ересек ер адамдары жиылысының рөлі күшті еді, ол көсемдерге ықпал жасады. Бұл алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырап, әскери демократияның пайда бола бастаған кезі болатын.

Тайпа мүшелері өз жиналыстарында көсемін сайлады. Тайпа көсемі бас қолбасшылық қызметін де атқарып, тайпалар мен рулардың арасындағы даулы мәселелерді шешті, қақтығыстарды реттеп отырды. Көсем өз тайпасының қарумен, азық-түлікпен қамтамасыз етілуін қадағалап, тайпа атынан келіссөздер жүргізіп отырды. Жайлым және көші-қон мәселесін реттеді. Жер бөлісімен айналысып, оны пайдалану жолын белгіледі. Сақ қоғамы үш топтан тұрды: жауынгерлер, абыздар, малшылар мен егіншілер. Әр топтың киімдерінің символдық түстері болған. Жауынгерлер қызыл және сары-қызыл түсті киім киген. Ежелгі үнді-ирандық тілінде оларды “ратайштар “ (арбада тұрғандар) деп атаған. 

Сақ қоғамында әйелдерді құрметтеп, қастерлеген, сыйлаған. Сақ әйелдері тайпа көсемдері болып та сайланатын.

Сарматтарда да әлеуметтік теңсіздік болған. Әлеуметтік теңсіздіктің болғандығын археологиялық ескерткіштер дәлелдейді. Сарматтар қоғамындағы әскери демократия басқа көшпелілердікінен өзгеше еді. Сақтардың әскери-демократиялық қоғамында демократия тек ерлер үшін, оның ішінде де әскери жасаққа жарамды жастағы ерлер үшін болды. Ал сараматтардың әйелдері жасақ құрамына кірген.Оған әйелдердің қабірлерінен қару-жарақтың көп табылуы дәлел болады.  Сарматтар қоғамында әскери демократия ерлерге де, әйелдерге де бірдей қатысты болды.

Cарматтарда әйелдердің қоғамдағы орны басқа көшпелі тайпаларға қарағанда жоғары тұрды.

2 Ағартушы, ақын, философ Абай Құнанбаевтың көзқарасының қалыптасуына талдау жасаңыз

Абай  (Ибраһим)  Құнанбайұлы (1845-1904) - қазақ халқының жазба əдебиетінің негізін салушы, ойшыл, ұлы ақын, сазгер. 1845 жылы Семей облысының Шыңғыстау өңірінде дүниеге келді. Абай  Семейдегі Ахмет Ризаның медресесінде оқып жүргенде ақындық талабын көрсете бастады. Ел билеу ісіне баласын тартқысы келген аға сұлтан Құнанбай Абайдың оқуын аяқтатпады. Ру тартыстарынан көп нəрсені байқаған Абайдың əкесімен көзқарастары бір болмады. Абайдың маңайына топтасқандар ірі ру басылары, белді ақсүйектер емес, қарапайым топтан шыққан қазақ жастары еді.

Абай ұлы ақын, әрі ойшыл.

Абай ақын ретінде ХІХ ғасырдың 80- жылдардың ортасынан бастап таныла бастады. Абай «Жаз», «Ескендір», «Масғұд», «Әзім әңгімесі»өлеңдерін жазды.

1890-1898 жылдары жазылған «Қара сөздер» деп аталатын этикалық –философиялық еңбегінде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ халқының болмысы сипатталды.

Орыс зиялы қауым өкілдерімен араласуы

Семейде айдауда болған азаттық қозғалыс өкілдері Е.П.Михаэлис, А.В.Леонтьев, С.С.Гросс, Н.И.Долгополов оның ақындық шығармашылығының демократиялық бағытта қалыптасуына əсер етті.

Абай орыс демократиялық мəдениетінің өкілдері А.С.Пушкинге, М.Ю.Лермонтовқа, М.Е.Салтыков - Щедринге, Л.Толстойдың шығармашылығына бас иді. Абай Пушкиннің “Евгений Онегинінен” өзі аударған бөлімдеріне əн шығарды.

Аудармашылық қызметі Абай орыс тілін жақсы игерді. Ол М.Ю. Лермонтовтың «Шайтан», «Дұға», «Қанжар», «Жолға шықтым бір жым-жырт түнде жалғыз», «Жалау», «Теректің сыйы» сияқты өлеңдерін аударды.

Абай И.А. Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Ә Бөкеханов қырғыз даласында ақындардың Абай аударған өлеңдерді әнге қосып айтатын жазды. Абай орыс тілінен 50-ден астам өлеңдерін қазақ тіліне аударды.

Абайдың ең алғашқы жинағы Кәкітайдың арқасында Қазан қаласында басылып шықты. Абайдың өлеңдерін жинап, бастыруға күш салған ақын Көкібай Жантайұлы (1864-1927) болды. Бұл өлеңдер Әлихан Бөкеханұлы редакциясымен басылып шықты.

3. 1860-1870 жылдарындағы қазақ халқының отаршылдық езгіге қарсы ұлт-азаттық күрестері болған аумақтарды карта бойынша белгілеңіз және маңызын түсіндіріңіз.

Орал мен Торғай облыстарындағы көтерлістер

Орал мен Торғай облысындағы көтерлістің шығуына 1867-1868 ж.ж. реформа себеп болды. Орал мен Торғайдағы көтеріліс 1868ж. Желтоқсан айынан 1869ж. Қазан аралығында болды.

1868-1869 жылдары Орал мен Торғайдағы көтерілістің жетекшілері ру басылары болды.

1869 жылы 6 мамырда көтерлісшілер 20000 қолмен Жамансай көлі маңында фон Штемпельдің әскеріне шабуыл жасады.

1869 жылы наурыз, маусым айларында көтерлісшілер феодалдық топтарға 40 астам шабуыл жасады, оған 3 мың көтерлісшілер қатысты.

Оралдағы көтерілісті басуға полковник Рукин мен Веревкин бастаған жазалаушы әскер қатысты.

Маңғыстаудағы көтеріліс.

Маңғыстаудағы көтерілістің шығуына 1867-1868 ж.ж. ереже себеп болды. 1870 жылы Маңғыстаудағы көтерілістің басшылары Д.Тәжұлы, И. Тіленбайұлы.

40 мыңға жуық шаңырақтан тұратын адай руы 2 жылдың ішінде 160 мың сом шаңырақ салығын төлеуге тиісті болды.

Көтеріліске түрткі болған жағдай- патша жазалаушы отрядының адайлықтар көшіп-қонып жүрген жерге жақындауы болды. 1870 жылы наурызда Маңғыстау өлкесінің приставы подполковник Рукин көшуге жиналған адайлықтарды тоқтатуға тырысты.

Бозащы дегенжерде 200-ге жуық көтерлісшілер жиналып, жазалаушы топқа кенеттен шабуыл жасады. Жазалаушылар талқандалып, Рукин өзін-өзі атып өлтірді. Бұл жағдай көтерілісшілердің рухын көтерді.

25-билет 1.Батыс Сібір хандығы (этникалық құрамы, саяси тарихы).

Батыс Сібір жерінде туысқан түрік тілдес тайпалардың бірлестігі болды. Батыс Сібір тайпаларымен көрші қонып, оларға ықпал еткен қазақ тайпаларының ұйытқысы қыпшақтар болды. Бірлестікте керейіттер басты рөл атқарған. Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамына кіріп, Шайбани әулеті жері саналған. Бірақ елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжарлары әулетінің қолында болды. Сібір хандығының негізгі жерлері Тобыл, Тура өзендерінің аңғарлары болды. Астанасы - Чимги-Тура (Қызыл-Тура). 1428 жылы Әбілхайыр хан Батыс Сібірге жорыққа аттанады. Ол Махмуд Қожаны жеңіп, Батыс Сібір Әбілхайыр ханның қарамағына өтеді. Шайбани ұрпағы Ибақ хан өз билігін Чимги-Тура, Тобыл, Ертіске жақын жерлерге жүргізеді. Ибақ хан орыс патшасы III Иванмен сауда қарым-қатынасын орнату мақсатындағы достық одақ құруға шарт жасасты. 1495 жылы Мұхаммедтің басшылығымен Чимги-Турада Ибақ ханды өлтіреді. Тайбұғалық Мұхаммед билеуші болып жарияланды. Қазақстан аумағында Шыңғыс әулетінің үш ғасырға жуық билік жүргізуіне қарамастан, қоғамдық қатынастардың өрістеуі, тілдік қатынастың дамуы, шаруашылық салаларының өсуі жергілікті этникалық ортада дамыды. Қазақстандағы феодалдық мемлекеттердің негізгі этникалық құрамы біртұтас ел болып қалыптасқан қазақ халқының негізін құрады.1428 жылы Әбілқайыр Батыс Сібірге жорыққа шығып, Махмұд қожа жеңгеннен кейін Батыс Сібір осы хандықтың құрамына кірді. Әбілқайыр өлгеннен кейін оның баласы Шайбанның екінші бір ұрпағы Ибақ хан болды. Ибақ хан қазақ хандары Керей мен Жәнібек хандармен одақтасып, Әбілқайырдың баласы Шайх-Хайдарды өлтіреді. Оның баласы Мұхаммед Шайбани Астраханға қашып кетеді.

Сібір хандығының негізгі жерлері Тобыл, Тура өзендерінің аңғары болды. Ибақ хан 1481-1484 ж. Орыс пасшасы ІІІ Иванмен өзара сауда қарым-қатынасын орнату туралы келсім жасады. Ол тайбұғалықтарды биліктен шеттетіп, 1495ж. оны күтпеген жерден өлтірді.

Ресейден Сібірге жорық жасаған Ермак 1582 жылы Көшімді жеңді. 1598 жылы Сібір хандығы жойылып, оның құрамындағы тайпалар ХVIғ. Аяғында Қазақ хандығына қосылды.

2. Қазақстан Республикасы «Тіл туралы» заңының тарихи маңызы.

Қазақ тілі — өзіндік әдеби, ғылыми және саяси жазу нормасы қалыптасқан бай тіл. Қазақ тілінің тарихы әртүрлі тарихи кезеңдерді бастан кешкен қазақ халқының тарихымен тығыз байланысты. Біздің мемлекетіміз тәуелсіздік алғалы бері, мемлекеттің бастапқы қалыптасу кезеңінде мемлекеттік тілді дамытудың келешегін анықтайтын нақты стратегиясы қабылданған болатын. 1997 жылдың 11 шілдесінде № 151 «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңның қабылдануы қазақстандықтар үшін маңызды тарихи оқиға болды. Заңның қабылдануы Қазақстан Республикасы Конституциясының 7-бабында бекітілген: «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» нормасын нақтылап, мемлекеттік егемендіктің аса маңызды атрибуттарының бірі ретінде таныды. Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген тұжырымдаманы үнемі айтып келеді. Қазақ тілі мәселесі мемлекеттік деңгейде көтерілген кейінгі жылдары бұқара жұртшылық та ана тілі үшін белсенділік танытуда. 4-бап. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi — қазақ тiлi. Мемлекеттiк тiл — мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi.

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттiк тiлдi меңгеру — Қазақстан Республикасының әрбiр азаматының парызы.

3. 1905-1907 жж. буржуазиялық- демократиялық революция кезеңіндегі қазақ жеріндегі ірі бас көтерулер болған аумақтарды карта бойынша белгілеңіз және маңызын түсіндіріңіз.

1905 жылдан 1907 жылға дейінгі кезеңде бірінші орыс революциясы болып өтті. Оның жаңғырығы Қазақстанға да жетті. Патша үкіметінің 1905 жылғы 9 қаңтарда қарусыз шеруге шыққан жұмысшыларға оқ атып, қырып салғаны оның қанішер зұлымдық саясатын әшкерелеп берді. Бұл хабар халықтың кекке толы ашу-ызасын келтірді. Қазақтың белгілі ақыны әрі этнограф, тарихшы, шежірешісі Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы осы оқиғаға арнап «Қанды жексенбі» деген өлең жазды. Өлеңнің «Айқап» журналына жарияланғалы жатқанын сезіп қалған жергілікті отаршыл әкімшілік оны басып шығаруға тыйым салды. Автор қуғын-сүргін көрді. Ташкент, Қоқан жағында және Ішкі Орда аумағында бой тасалауға мәжбүр болды.

Верный, Перовск, Қазалы, Орал, Ақтөбе, Петропавл мен Семейде жұмысшылардың наразылық жиналыстары мен митингілері болып өтті. Ақмола облысы мен Далалық өлке орталығы Омбы қаласында да халық наразылық шеруіне шықты.

Қазақстанда жұмысшылардың өре көтерілуі мен ереуілдері темір жол бекеттерінде ерекше орын алды. Алайда олардың патша үкіметіне қарсы қарулы қақтығыстары бола қойған жоқ. Өйткені жұмысшы табының қатары әлі аз еді. Саяси жағынан пісіп жетілмеген, көтеріліске әзірленбеген болатын. Жұмысшы табы енді ғана қалыптасып келе жатқан-ды. Оның үстіне, шет аймақтың ұлттық ерекшелігі де тежеуші әсерін тигізбей тұра алмады. Патшалық самодержавие мұнда еуропалық ұлт өкілдерінің ат төбеліндей аз жұмысшылары мен жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ жұмысшылары арасына от тастап, оларды бір-біріне қарсы қоюға тырысып бақты.

Бұл кезенде патша үкіметінің отаршылдық саясаты күшейіп, барған сайын асқына түсті. Мұны мынадан айқын көруге болатын еді. Біріншіден, қазақтардың жерлерін қоныс аударушы орыс шаруаларының және қазақтардың қорын жаппай тартып алу одан әрі жүріп жатты. Патшаның 1904 жылғы жарлығы бойынша бұрынғы Сібір шекара шебіндегі ені он шақырымдық бейтарап алқап казак әскерлерінің «мәңгілік» пайдалануына берілді. Патша үкіметінің осы және басқа да озбырлық әрекеттері салдарынан дала тұрғындары жаппай жерсіз қала бастады. Мәселен, XX ғасырдың бас кезінде бір ғана Семей облысының өзінде 147 мыңға жуық қазақ жерсіз қалды. Сондықтан да жерсіз қазақтар жерді Сібір қазақтарынан, император әулетінің Алтай таулы округіндегі меншікті аумағынан, Томск, Тобыл губернияларындағы орыс шаруаларынан, сондай-ақ Қытай империясының әкімшіліктерінен жалға алып пайдалануға мәжбүр болды. Екіншіден, өлке аумағынан мал өнімдері шикізаты, минералдық ресурстарды көптеп тасып әкету күшейді. Кеніштерді, шахталарды, зауыттар мен фабрикаларды болмашы арзан бағаға сатып алған шетелдік кәсіпкерлер елдің табиғи қазба байлығын тасып әкетуде алдарына жан салмады. Үшіншіден, жұмысшыларды, соның ішінде әсіресе қазақтарды қанау әлдеқайда қатыгездік сипат алды. Қазақтардың жалақысы көрер көзге төмендетілді, олар мамандық деңгейі төмен, ең ауыр қара жұмыстарда істеді. Орыс жұмысшыларымен салыстырғанда тұрғын үй жағдайлары да адам төзгісіз еді. Төртіншіден, патша үкіметі қазақ өлкесінде православие дінін уағыздаушы миссионерлерді қаптатып жіберді.

Жергілікті халықтың тарапынан әлдебір келеңсіз әрекеттердің жасалып кету мүмкіндігінің алдын алу үшін 1906 жылғы 6 қаңтардан бастап патшаның арнайы жарлығы бойынша Ақмола және Семей облыстарының бүкіл аумағында әскери төтенше жағдай жарияланды. Патша үкіметі бұл аймаққа қосымша әскери күш жеткізді. Жұмысшы қозғалысының жетекшілерін қамауға алу, жер аудару, кәсіпорындағы жұмысынан босату шаралары басталды.

26-билет 1. Ғұндардың мәдениеті мен шаруашылығы.

Ғұндар егіншілікпен де айналысқан. Олардың үйлерінен астық сақтайтын ұралар табылды. Ал еден, қабырғалар сылағынан, шикі кірпіштердің арасынан сабанның қалдықтары кездеседі. 

Ғұн шеберлері ыдыс-аяқтарды ағаштан, теріден, қыштан жасаған. Cүт, қымыз, айран сияқты сұйық тағамдар құятын ыдыстар қыш пен ағаштан жасалды. 

Аммиан Марцеллин ғұндар туралы: “Ғұндар жақсы шыныққан, олар отты да қажет етпейді. Олар тау мен орманда көшіп жүреді, жас кезінен ыстық-суыққа, шөлге үйренген” деп жазған. 

Ғұндар - көшпелі патриархалды ел. Билеушісі-шаньюй, билік мұрагерлікпен қалдырылып отырған. Ғұндарды ақсақалдар кеңесі басқарған. Өзіндік құқық қорғау жүйесі болған. Ауыр қылмыс пен опасыздық жасағандар өлім жазасына кесілген, ұсақ қылмыстар үшін бетін тілу жазасы берілген. 

Көшпелілер алтын әшекей жасауда тамаша жетістіктерге жеткен. Ғалымдар б.з.б.7 ғасырға жататын безендірілген алтын заттар тапқан. “Полихромдық стиль” өнерінде әшекейлеудің бірнеше түрі кездеседі. Бұйымдарды безендіру үшін жабайы аңдардың бейнесі қолданылған. Ғұндар алтын, күміс сияқты бағалы заттардан әшекей бұйымдарын жасаған. 

Бұйымға сәндік үшін түрлі-түсті заттар жапсыруды безендіру дейді. Ал бұйымның бетіне алтын түйіршіктерді дәнекерлеуді зерлеу деп атаған. 

Ғұндар көшпелі өмір сүрген. Римдіктер мен гректерге ғұндардың өмір салты өзгеше болып көрінген. Сондықтан тарихи деректерден көшпелілер туралы әр түрлі көзқарасты кездестіруге болады. 

Рим тарихшысы Аммиан Марцеллин: “Ғұндар төзімді келеді. Күні-түні ат үстінен түспейді, сауда-саттығын да ат үстінде жүріп жасайды, ат үстінде ішіп-жейді, ат үстінде қалғып ұйықтайды, тіпті түс де көреді”деп сипаттап жазған. 

Ғұндардың қалалары болған. Прииск ғұн әмірінің сарайының әсемдігі туралы жазды: “Сарай шеберлікпен өңделген бөренелер мен тақтайшалардан салынып, әсем безендірілген. Биік мұнаралар патша сарайының сәнін келтіріп тұр”. 

Приискіні Аттиланың сарайындағы аппақ тастан қаланған монша ерекше таңғалдырған. 2. 1930-шы жылдарындағы Қазақстан ғылымының дамуы.

Қазақстанда тұңғыш жоғары оқу орны- педогогикалық институт 1928 жылы ашылып, оған кейіннен Абайдың есімі берілді. 1931-1932 жылдары Оралда және Қызылордада педогогикалық институттар ашылды. 1929-1931 жылдары Алматыда зоотехникалық- малдәрігерлік, ауыл шаруашылығы және медициналық жоғары оқу орындары ашылды.1934 жылы С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің ашылуы республиканың мәдени өміріндегі елеулі оқиға болды.

1920-1930 жылдар Қазақстан ғылымының қалыптасқан кезеңі болды. Өлкенің тарихы, этнологиясы, экономикасы зерттеле бастады және жаратылыстану ғылымының ірі орталықтары пайда болды. Қазақстанды зерттеу қоғамы құрылып, оның секцияларының жұмысына С.Асфендияров, А.В.Затаевич, Ә.Диваев, Қ.Жұбанов, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов,

М.Жолдыбаев, А.П. Чулошников, А.Ю. Якубовский және көрнекті ғалымдар белсене қатысты.

. Республикада ғылымды өркендетуде 1932 жылы СССР Ғылым академиясының қазақстандық базасының ашылуы маңызды қадам болды.Бастапқыда оның құрамында ботаника және зоология секторлары мен Алматыдағы Ботаника бағы болған еді. 1935 жылы Геология және тарих секторлары құрылды. Ғылым академиясының базасына құрамында қазақ тілі мен әдебиеті, халық шаруашылығы секторлары бар Қазақ ұлттық өнер ғылыми зерттеу институты қосылды. Ол 1938 жылы СССР Ғылым академиясының филиалына айналды. Мәдени даму рухани өмірдің бүкіл саласын қамтыды. 1936 жылымайдаМосквада қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өтті.

Ғылымының көрнекті өкілдері — академиктер: А.Д. Архангельский, И.П.Бардин, С.И.Вавилов, И.М.Губкин, А.П.Карпинский, В.Л. Комаров, В.А. Обручевт.б. республика халық шаруашылығының маңызды проблемаларын шешуге, жоғары мамандығы бар ғылыми ұлт кадрларын даярлауға тікелей араласты.

Қазақ әдебиеті мен өнері гүлденіп өсті. С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұканов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин т.б. көрнекті сөз шеберлері өсіп шықты. Қазақ поэзиясының алыбы Ж.Жабаевтың жалынды жырлары бүкіл әлемге тарады. Қазақ сахнасының шеберлері К.Байсеитова, Ә.Қашаубаев, Ж.Шанин, Қ. Жандарбеков, Қ.Байсейітов, Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов т.б. өнері лайықты бағасын алды. Қазақ халқы орыс және дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының үздік жетістіктеріментанысты. 3. ХІІІ ғ. Қазақстан аумағында құрылған ұлыстар мен олардың құрамына кірген өңірлерді кесте бойынша толтырыңыз.