2.1822 « Сібір қырғыздары туралы ережесінің» қабылдануы, оның мәні мен мақсаты

Сібір қазақтары туралы жарғы. Мал шаруашылығымен шұғылданған қазақ елінің XIX ғасырдың бірінші жартысындағы дамуында 1822 жылы қабылданған Сібір қазақтарының жарғысы елеулі рөл атқарды. “Сібір қырғыз- дары туралы жарғы” деп аталатын бұл заңның басты мақсаты — онсыз да бытыраңңылыңқа ұшыраған қазақ даласында хандық басқаруды біржолата жою болатын. Мұны жүзеге асыруға 1817 жылы Орта жүздегі Бөкей ханның қайтыс болуы және 1819 жылы Уәли ханның ңайтыс болуы қолайлы әлеуметтік саяси жағдай қалыптастырды. Патша үкіметі енд Орта жүзде хан сайлауға тыйым салды. Жоғарыда аталған жарғы оны жасаған Н.Н.Сперанскийдің басшылығымен жүзеге асырыла бастады. Енді Орта жүзде хандық билік таратылды және оның орнына “Аға сұлтандар институты” деп аталатын басқару жүйесі енгізілді. Орта жүз әкімшілік ' жағынан ауыл, болыс, округ болып бөлінді. Ауыл 50—70 шаңырақтан, болыс 10—12 ауылдан, округ 15—20 болыстан құралды.

Батыс Сібір генерал-губернаторлығына Тобыл, Том және Омбы облыстарымен бірге Сібір қазақтарының облысы да кірді. Орталығы Тобыл, ал 1839 жылы Омбы болды. Жарғы бойынша батыс шекарасы Орынбор даласына, оңтүстігі Шу өзеніне дейін созылған Сібір қазақтарының округі сыртқы және ішкі округтерге жіктелді. Бұлар — Қарқаралы, Көкшетау (1824 ж.), Баянауыл (1826 ж.), Аякөз (1831 ж.), Ақмола (1832 ж.), Үшбұлақ (1833 ж.), Аманқарағай (1834 ж.), кейінгі 40—50-жылдарда құрылған Көкпекті, Құсмұрын, Алатау округтері еді. Бұлардың халық саны жыл сайын өзгеріп отырды. XIX ғасырдың 40-жылдарында Қарқаралы округінде 60 мыңға жуық, Аякөз (кейіннен Сергиополі,) округінде 40 мыңнан астам көшпелі қазақтар тіркелді.

Округтер Омбы облыстық басқармасына бағынды, оларды басқару округтік приказдарға жүктелді. Сөз жүзінде округті билеу аға сұлтанның қолына берілсе де, патша өкіметінің, іс шешуде көпшілік пікір алысу жүйесін енгізуі, сол аға сұлтандардың рөлін әлсіретіп, оларды сырттай бақылап отыруға мүмкіндік жасады. Аға сұлтанды тек сұлтандар ғана сайлады, оларға майор әскери шені, ал он жылдан кейін дворяндық атақ берілді. Аға сұлтанды хан сияқты ақ киізбен көтеретін. Біртіндеп аға сұлтан бар болғаны Омбы облыстың басқармасының сойылын соғушы отаршылдық биліктің тірегіне айналды. Өз өкілдерін — Шыңғыс әулеті тұқымдарын аға сұлтандыққа өткізуге тырысқан ақсүйектер арасындағы өзара қақтығыс, алдау, параға сатып алу үйреншікті құбылысқа айналып кетті.

3.Ақ Орда мемлекетінің жер аумағын картаға бейнеле

Ақ Орданың шекарасы батыста Жайық өзенінен шығыста Ертіске, солтүстікте Батыс-Сібір ойпатынан Сырдың орта шеніне дейін созылып жатты. Ақ Орданың негізгі халқы ерте заманнан осында мекендеген түркі қыпшақ тайпалары, сондай-ақ Алтайдан қоныс аударған наймандар, қоңыраттар, керейттер, үйсіндер, қарлұқтар болды.

№4 Билет

1.Қимақ қағанаты (саяси жағдайы,шаруашылығы, мәдениеті)

Қимақ қағанаты (IX ғ соңы XI ғ басы) Қимақ ңағанатының тайпалық құрамы, құрылуы (3-кар- та). Қытай жылнамаларында жазылған дереқтерге қараганда, қимақ тайпаларының алгашқы қауымдары біздің заманымызга дейін өмір сүргендігі аңғарылады. VII ғасырдың басында қимақтар Монголияның солтүстік-батысын мекендеген. Осы ғасырдың ортасына қарай қимақтар Алтайдың солтүстік аудандары мен Ертіс өңіріне көшеді. Батыс Түрік қағанатының ыдыраған кезінде қимақтар өз алдына тайпа ретінде көріне бастайды. Қытайдың жылнама деректері бойынша, Монғол жерінің солтүстігінде өмір кешкен қимақтардың ішінде қыпшақтар да болған. Бұл деректен түрік тілдес тайпалардың бір-бірімен көрші тұрғандарын білеміз Орта ғасырдағы парсы тарихшысы Гардизи Қимақ елінін кұра- мында жеті тайпа болғандығын жазған. Олардын ішіндегі ең атакты- лары кимақтар мен қыпшақтар дейді 766- 840 жылдарда қимақтар Батыс Алтайға, Тарбағатай мен Алакөл ойпаты аумағына қоныстанады. 840 жылы Ұйғыр қағанаты ыдырағаннан кейін оның құрамындағы біраз тайпалар: эймур, байандур, татар, ланицаз, ажларлар және имек, қыпшақ тайпалары қимак бірлестігіне енеді. Осы жеті тайпа негізінде Қимақ қағанаты қалыптасады. Қағанат Қазақстанның солтүстік-шығыс, орталық аймақтарын алып жатты. Қағанаттың орталығы Имақия қаласы болды. Екінші бір астанасы Алакөл көлінің жағасындағы Карантия қаласы еді. Әл-Идрисидің картасында Карантия қаласы көрсетілген. Қағанаттың қоғамдық құрылысы. Қағанатты билеуші адамды “қаған” деп атаған. Бұл атақтан екі саты төмен “ябгу” атағы болды. “Имек байғу” немесе “қимақ ябғу” деген тайпа көсемдерін білдіретін бірнеше атаулар да болған. Жеке тайпа көсемдерін “шад- түтік” деп атаған. Шонжарларға “ябгу”, “шад” деген лауазымдар берілген. Өкіметтің барлық билігі қағанның қолында болған. Ол ябғу, шад-түтіктерді өзі тағайындаған. Қағандық атадан балаға мұрагерлікке қалып отырған. Сондай-ақ оның төңірегіндегі билеуші ақсүйектердің де биліктері мұрагерлікке қалдырылған. Мәселен, қағанның жанындағы он бір іс басқарушының үлестік биліктері де, олардың жерлері де балаларына қалатын болған. Қимақ қағанатының саяси өмірінде өскери қызметкерлердің де беделі күшті еді. Олар өскери қызметтері үшін қағаннан алған жаңа үлестік жерлерінде әскер жасақтаған. Ол әскер үлестік-тайпалық жүйемен басқарылған. Қағанаттың саяси жағдайы Қағанат сыртқы жаудан қорғану үшін және өз жерін кеңейту үщін көрші елдерге үнемі шапқыншылың жасап отырған. Жазба деректерде қимақтардың IX ғасырда “тоғыз- ғүздар” жерінің бір бөлігін қол астына қаратқаны айтылады. X ғасыр басында тоғыз ғұздардың шекаралық қаласы - Шығыс Түркістандағы Жамлекес қаласын басып алғандығы баяндалады. Сонымен бірге қимақтар Енисей бойындағы қырғыздарға да шабуыл жасап тұрған. Ал Сыр бойындағы оғыздармен бейбіт, татутұрса, енді бірде олардың жеріне басып кіріп, соғыс жағдайында болған. Шамасы, сондай байланыстан болуы керек, қимақ, қыпшақ, оғыздардың тіл және тұрмыс-салт жағынан бір-біріне ұқсас жақтары өте көп. X ғасырдың екінші жартысында қимақтардың жеріне Қарахан мемлекеті шабуыл жасай бастаған. Кейбір деректерге қарағанда, олар Ертіс өзеніне дейін жеткен. Мұндай жорықтар XI ғасырда жиілей түскен. Осындай жорықтардың әсерінен Қимақ қағанаты әлсіреп, ыдырай бастайды. Жалпы қағанаттың құлауына екі жағдай әсер етті. Бірінші себеп - өз ішіндегі ішкі қайшылық - атақты қыпшақ тайпасы көсемдерінің билік үшін таласуы. Екінші басты себеп - сыртқы қайшылық. Ол әсіресе шығыстан батысқа қарай қоныс аудара бастаған түрік тілдес тайпалардың әсерінен еді. Жер үшін болған соғыстарда өзінен күші басым тайпалар үстемдік құрған. Шаруашылығы. Жалпы түрік тайпаларының мал шаруашы- лығымен басым айналысқандығы жоғарыдағы тақырыптарда біршама айтылды. Қимақтарда да мал шаруашылығы басым болды. Ол туралы Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларының малын бақты, “...қысқа арнап олар (қимақтар) әрқайсысы өздерінің шама - шарқына қарай қой, жылқы немесе сиыр етін сүрлеп алады”. Қысқа ет сүрлеп алу сияқты тіршіліктің түрі қазақ халқында осы күнге деиін қолданылып жүрген тәсіл. Бұдан қимақтар бүгінгі қазақ халқының арғы ата-тегінің бірі екендігі көрінеді. Оған басты дәлел — күнкөріс, жан бағу сияқты тіршілік көздерінің ұқсастығы. Махмуд Қашғаридің хабарына карағанда, малсыздар жатаққа айналып, колөнерді, балық аулауды кәсіп еткен. Олар байлардың қыстауларына қарап, оның жанына тастан, ағаштан, камыстан тұракты баспана салып алған. Ондай орындар сауда жолына жақын болса, біртіндеп қалаға айналған. Қағандар мен ақсүйек-феодалдар өздерінің ордаларын айналдыра биік дуалдармен коршап, камалға айналдырған. Қамалдың жұмысын малы жоқ кедейлер істеген. Қағанаттын казынасы биік жерлерге салынған қамалда сакталып, ол әскер күшімен қорғалған. Қимак кедейлері егіншілікпен де айналысқан. Негізінен тары, бидай, арпа өсірген Қолөнері. Қимақтар тұрмыстық көсіп пен қолөнердің тамаша шеберлері болған. Олар қойжүнінен киім-кешек, баспана (киіз үй), кұрал-жабдық (аркан, кетен, бұйда, шылбыр), басқа да күнделікті тұрмысқа кажетті бұйымдарды өздері жасап алатын. Мал мен аң терілерінен түрлі сырт киімдер, қымбат бағалы ан терілерінен бас киімдер тіккен.Қимактар күнделікт тұрмысқа кажетті ыдысаяқ, кұрал- жабдық, кару-жарақтардың алуан түрлерін жасаған. Олар темір корытудың назғыз мамандары, садактың жебесін жасаудьщ хас шеберлері болған. Оған дәлел - олардың зираттарынан түрлі жерлердің табылуы. Ал ат әбзелдерін жасауда да оларға ешкім жетпеге Сәндік бұйымдарға келетін болсақ, кимак зергердіерінін әйелдерге арнап жасаған бұйымдарына баска түрік тілдес бірде-бір т тайпалардың әшекейлері сай келмейді. Мәселен, түрлі алқалар, өрнёктеп жасаған білезіктер, зерленіп тігілген бас киімдер олардың коленері, оньщ ішінде зергерлік өнері жоғары дәрежеде болғанын аңғартад X ғасырда қимак шонжарлары ислам дінін қабылдай бастаған. Оны сол кезеңдегі қимақ қағаны Жанақтың ибн Хакан әл-Қимақи аталуынан, сондай-ак жерлеу рәсімінен де көруге боладыҚорыта айтқанда, ІХ-ХІ ғасырлардағы қимақтар мемлекеті өзіндік өсіп-өркендеу

жолы бар, қалыптасқан, алғашқы патриар халдық-феодалдық мемлекет болған.