9) Бірінші дүниежүзілік соғыс және Қазақстанда жалпы ұлттық дағдарысты күшеюі.

38 мемлекетті қатыстырып, 10 млн. сарбаз өмірін қиып, 12 млн.-дай бейбіт халықты жойған аса ауқымды алапат қырғын халықтар трагедиясының драмасына айналды. Осы жылы ғасыр толған жиһан соғысы жайында қазіргі тарихнамада адам өмірі мәселесі туралы әлеуметтік сұрақтар басым назарға алынып, сондай-ақ соғыстың медицинаның дамуына, әскери техниканың сыналуына, милитаризмнің қарқындауына және ең соңында жаһандану үрдістеріне ықпалы деген мәселелерді қарастыра бастады. Бұған соғыс зардабына ұшыраған аз халықтардың қасіреті туралы сұрақтарды қосар едік. Өйткені, бұл соғыстың екпіні мен дүмпуін қазақ, қырғыз сияқты Ресей империясының барынша отарлық қанауға ұшыраған халықтары көрді, күйзелді. Дүние жүзілік соғыстың қазақ халқына және тұтастай алғанда Қазақстанға тигізген зардабы жайында кең мәліметтерді сол кезеңде ғұмыр кешкен Алаш зиялылары мұраларынан кездестіруге болады. Жаһан соғысының зардабы қазақ жерінде атақты 1916 жылғы көтеріліске әкелгенін терең талдап, алғашқы зерттеулерін жүргізген-де осы Алаш қайраткерлері болатын. Бірінші Дүниежүзілік соғыс Қазақстан экономикасының құлды- рауына әкеліп соқты. Ауыл шаруашылығы өлкедегі егіншілік облыстар бойынша біркелкі дамы­мады. Erіс көлемі мен өнім көлемінің қысқар­уының негізгі себебі — жұмыс күшінің жетіспеуі болатын. Ер азаматтарды жаппай майданға алу мал шаруашылығының да құлдырауына әкеліп соқты. Мал санының қысқаруы, ең алдымен, қазақ халқының армия қажеттері үшін мәжбүрлеу тәртібімен ет беруге міндетті болғандығынан орын алды. Сан миллиондық армияның өсе түскен қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкін емес еді. Селолар, қалалар мен ауылдар еңбек­шілері жағдайының нашарлауы 1914 жылдың өзінде-ақ Қарағанды, Екібастұз шахтала­рында, Орынбор, Транссібір темір жолдары жұмысшылары арасында бас көтерулер мен ереуілдерге алып келді. Шаруалар көтері­лістері Қазақстанның солтүстік аудандарын да қамтыды. 1916 жылы 25 маусымда патша­ның Қазақстан, Орта Азия, Сібір тұрғын­дарынан 19 бен 43 жас аралығындағы ер азаматтарды тыл жұмысына алу туралы жарлығы шықты. Бұл жарлық 1916 жылғы ұлт-азаттық көтері­лі­сінің басталуына себеп болды. Шілденің бас кезінде Қазақстанның барлық аймақтарында дерлік стихиялы наразылықтар басталып, көп ұзамай қарулы көтеріліске ұласты. Көтеріліс бүкіл Қазақ­станды қамтыды. Бұл көтерілістің басты мақ­саты – ұлттық және саяси, азаттық болды. Қазақстанның әртүрлі аудандарында пайда болған стихиялы қозғалыс бірте-бірте ұйым­дасқан сипат ала бастады: Жетісуда (басшы­лары: Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Жәмеңке Мәмбетов, Тоқаш Бокин, Әубәкір Жүнісов, Серікбай Қанаев, Монай және Мұқан Ұзақбаевтар) және Торғайда (басшы­лары — Әбдіғаппар Жанбосынов, Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин) оның ірі ошақтары пайда болды.

10) 1916 Жылғы ұлт-азаттық көтерілісі :себептері, қозғаушы куштері, барысы және негізгі кезеңдері

Зерттеу  жұмысында Түркістан генерал-губернаторлығы Жетісу облысы құрамындағы ортақ тағдырлы қазақ және қырғыз халықтарының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің тарихы талданып, олардың көтеріліске шығу себептері мен барысы, билік жүйесінің бұл оқиғаға байланысты ұстанымы, көтерілістің басып-жаншылуы, босқыншылыққа ұшыраған халықтың жағдайы және Отанына қайтып оралғаннан кейінгі тағдыры талдауға алынады.

1916 жылғы 25 маусымдағы патша Жарлығының қазақтардың 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісінің басты себебі ретінде қарастырылуы. Ақиқатында, халықтың қолына қару алып, бұрын-соңды болмаған жаппай Орта Азия мен Қазақстан, Қалмықия, Солтүстік Кавказ елдері ауқымының көтеріліске шығуына Ресей империясының XIX ғасырдың 60-ыншы жылдарындағы реформаның іс жүзіне асырылмауынан, 90-ыншы жылдары шаруашылық дағдарысына жол бергендігінде. Шикізат қорларын иемдену мақсатында отарларға әскери жорықтар ұйымдастыру жеделдетілді. Еуропадан келетін тауарлар тоқтатылды. Сонымен бірге Парсы, Ауған тарапынан ағылшындар да бұл аймаққа көзін тікті. Яғни, шетелдердің сыртқы саяси ойын технологиясының әсері де болмай қалмады. Өлкедегі билік орыс үкіметінің әскери және азаматтық әкімшілігінің қолында болатын. Әскери қысым, парақорлық, алым-салықтардың өсуі, сауатсыздық, тұрғындардың жұпалы аурулар мен індетті науқасқа шалдығуы, олардың тұрмысын жүдетті. Әкімшілік болса орыс қоныстанушыларын өздерінің үстемдігін қамтамасыз ететін күш ретінде қарады. Сондай әкімшілік әпербақандарының бірі: «Әрбір орыс қоныстанушысы жауынгер батальонына тең» деген. XIX ғасырдың 90-ыншы жылдары орыс қоныстанушыларына қару-жарақ та таратылған. «Бұратаналардың» көтерілісі бола қалған жағдайға 30 мыңдай қоныстанушыны қарумен қамтамасыз ететін, қоймада бірнеше ондаған мың қару-жарақ сақталған. Осындай жағдайда «бұратаналарды» тыл жұмысына шақыру «отқа май құйғандай болды».  Бүгін барша әлем мойындап, үлкен беделге ие болып отырған тәуелсіз Қазақстанның тарихы күрделі кезеңдерден тұратыны белгілі. Қазақ халқы аса ауыр саяси, әлеуметтік- экономикалық процестерді басынан кешірді. Ең ауыр кезеңнің бірі – ХХ ғасырдың алғашқы жартысы болғаны күмәнсіз. Ресей империясының отарлық саясатының кесірінен қазақ халқының құнарлы да шұрайлы жерлерінен айырылуы, көшпелі мал шаруашылығының дағдарысқа ұшырауы, 1917 жылғы орыс революциялары, азамат соғысы, ашаршылық халыққа ауыр тиді. Екінші жағынан, социалистік қайта құрулар нәтижесінде қазақ халқы өз тарихында тұңғыш ұлттық республикасына ие болып, отырықшы өмір салтына өтті.  Қазақстан аумағының тең жартысы, яғни бүгінгі Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары мен Маңғыстау облысының бір бөлігі 1917-1924 жылдары әкімшілік жағынан Түркістан Республикасының құрамында болды. Революция мен азамат соғысы жылдарында Түркістанның басқа да мұсылман халықтары сынды қазақтар да үлкен әлеуметтік-экономикалық апатқа ұшырап, сұрапыл ашаршылықты басынан өткізді. Миллиондаған қандастарымыз жазықсыз опат болды. Елге аса ауыр болған осындай қиын-қыстау кезеңде Тәңірінің өзі туған халқына қызмет етуді несіп еткен тарлан тұлғалар аз болған жоқ, солардың бірі Орталық Азияның ірі саяси қайраткері – Тұрар Рысқұлов еді. Ол – Орталық Азия республикалары мен Қазақстанның болашақ саяси және экономикалық тәуелсіздігінің негізін қалаған тарихи тұлғалардың бірі болды. Тұрар Рысқұлов алдымен Түркістан Республикасының Орталық Атқару Комитетінің төрағасы, артынан Түркістан Халық Комиссарлар Кеңесін басқарды. Орталық Азияның халық шаруашылығын қалпына келтіру және өркендету, өндірісті дамыту, оқу-ағарту ісі жолға қою, сауатсыздықты жою, халықтардың саяси-экономикалық және әлеуметтік құқығын теңестіру және тағы басқа орасан зор ауқымдағы шараларды іске асырды. Тұрар Рысқұловтың (1894-1938) қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі біршама дәрежеде зерттелінген. Тұрар Рысқұловтың өмірі мен қызметін зерттеу өткен ғасырдың 60-шы жылдары басталған болатын. Алғашында мерзімді баспасөз бетінде көрініс тапқан жарияланымдар бірте-бірте ірі ғылыми ізденістерге жол ашты.