17. Ұлттық автономиядан таптық автономияға. Қырғыз (Қазақ) акср-нің құрылуы

Автономия^[1] - (грекше: autos - өзі, nomos - заң, тәуелсіздік) - мемлекет аумағында жинақы, топтасып өмір сүретін әлеуметтік қауымдастыққа берілетін ішкі өзін-өзі басқару мүмкіншілігі немесе мемлекеттік билікті өзінше жүзеге асыру. Мемлекеттік құрылым құрамында конституциямен бекітілген, салыстырмалы түрде тәуелсіз саяси субъектілердің өзінше қызмет ету құқы.

Большевиктердің радикалды әрекеттері, орталықтағы және шет аймақтағы, ұлттық элитаның өкілдерін, Құрылтай жинлысының шешіміне қарамастан, автономияны жариялауға итермеледі.

Азамат соғысы аяқталуы және контрреолюциялық кұштермен ақ гвардияшыларды талқандаумен байланысты Кеңес өкіметін қайта қалпына келтіру мәселесі ерекше орын алды.1919жылы маусым айында Кеңестердің ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты Қазақ кеңес автономиясын құру туралы арнайы мәселе қарады.Онда қазақ халқының қалың бұқарасымен тығыз байланыс орнайтын,мұндағы жаудан азат етілген аймақтарда саяси және шаруашылық жұмыстарды ұйымдастырып,өлкеде Кеңестердің құрылтай съезін шақыруға әзірлік жасайтын арнаулы орган құру туралы шешім қабылданды.Осыған байланысты 1919жылы 10шілдеде РСФСР Халық Комиссарлары Кеңесінің декреті бойынша Қырғыз өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитет құрылды.Революциялық комитеттің бірінші құрамына С.Песткофский (төраға),А.Байтұрсынов, В.Лукашев, Ә.Жангелдин, М.Тұнғаншин, С.Мендешов, Б.Қаратаев кірді.Әртүрлі уакытта Қазақ ревкомының мүшесі болып Ә.Әйтиев, С.Арғыншиев, А.Авдеев, Ғ.Әлібеков, Б.Қаралдин еңбек етті. Революциялық комитеттің жұмыс істейтін орталығы болып Орынбор қаласы белгіленеді.

Қырғыз революциялық комитетінің жанынан басқару салалары бойынша: еңбек және әлеуметтік қамсыздандыру,денсаулық сақтау және халық ағарту,егіншілік,юстиция,пошта және телеграф,азық-түлік,жұмысшы-шаруа инспекциясы,халық щаруашылығы кеңесі сияқты бөлімдер мен бөлімшелер құрылды.

1920ж. 17 тамызында РК ФСР Халық Комиссарлары Кеңесі қазақ Республикасы жөніндегі РКФСР құрамына астанасы Орынбор қаласында болтаын “Қырғыз (қазақ) Кеңестік автономиялық социалистік республикасын құру туралы” Декрет қабылдады (В.И.Ленин, РКФСР Бүкілресейлік Орталық атқару Комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі М.И. Калинин қол қойған. 26 тамызда БОАК пен РКФСР Халком Кеңесі РКФСР құрамында «Қырғыз Автономялық Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» жарлық қабылдады.

1920жылдың 4-12 қазанында Қазақстан Кеңстерінің құрылтай съезі болып өтті. Съезге Қазақстанның барлық губернияларынан 273делегат және Алтай губерниясы қазақтарының атынан 6 делегат қатысты.Делегаттардың қатарында 128 қазақ, 127орыс және басқа да ұлттардың 18 өкілі болды.Құрылтай съезінде Орталық Атқару Комитеті (төрағасы С.М.Меңдешев) және Халком Кеңесі (төрағасы В.Радус-Зенкович)сайланды.Съезд Қырғыз АКСР-і РКФСР-дің құрамына кіретін жұмысшылардың,еңбекші қазақ халқының,шаруалардың,казактардың және қызыл әскер депутаттары кеңестерінің автономиялық республикасы болып құрылғанын мәлімдеді.Декларация Кеңестердің таптық мәнін белгілеп берді.Ол халықты ұлттық езушілік пен құлдықта ұстау саясатынан батыл қол үзетінін жариялады.

Декларация Қазақстан еңбекшілерінің саяси құқықтарын Кеңестерді сайлау және сайлану құқығын,нәсілдік және ұлттық тегіне қарамастан,барлық азаматтардың тең құқықтығын,тегін білім алу құқығын,қазақ әйелдерінің тең құқықтығын, сөз,жиналыс , баспасөз, ождан бостандығын қуаттап , баянды етті.Азаматтардың еңбек ету,елін қорғау міндеттері де белгіленеді.

Кеңестердің Құрылтай съезі жер мәселесі жөнінде,экономикалық құрылыс туралы,әкімшілік мәселесі жөнінде,кеңестік заң органдары туралы, халыққа білім беру, денсаулық сақтау туралы және басқа мәселелер жөнінде шешімдер қабылдады.

Қазақ АКСР-і құрылуын және Кеңестердің құрылтай съезін шешімдерін еңбекшілер мақұлдап қарсы алды.Қазақтың Кеңестік ұлттық мемлекеттігін құрудың орасан зор тарихы маңызы болды.Жаңадан құрылған жас республика тез аяқтана бастады.Қазақ халқының басқа ұлттар мен қатар қалыптасу процесі күшейді.Оның Кеңес мемлекеті құрамындағы басқа халықтар мен достығы нығая түсті.