2 Ақтөбе облысының қобда ауданының туристік-рекреациялық ресурстары

2.1 Қобда ауданының табиғи рекреациялық және әлеуметтік-экономикалық ресурстары

Адамның іс-әрекеті мен шаруашылықтың саласы ретінде туризм орман шаруашылығы, балық аулау мен ауыл шаруашылығы секілді ресуртарға бағытталған іс-әрекет қатарына жатады.

Аумақты тұтынушы ретінде туризм тек ауыл және орман шаруашылығна жол береді. Рекреацияның аумаққа деген қажеттілігі тұрғын үй құрылысына деген қажеттіліктен үш есе, ал табиғи парктер, қорықтар мен қорықшыларды ескерсек 6-7 есе артық.

Сонымен, адамның қолы тимеген табиғаты бар аудандарға қажеттілікті талап ете отырып, туризм игерілген аудандарда дамуына деген мүмкіндіктері шектеулі. Ал ауыл аймақтарда ол ауыл шаруашылық жерді пайдаланумен үйлесе алады. Рекреациялық зоналарды пайдалы қазбаларды игеру аймақтарында, зиянды өндірістік кәсіпорындар маңында орналастыруға болмайды.

Рекреациялық мамандану деңгейіге сәйкес рекреациялық жерді пайдаланудың үш негізгі түрін бөлуге болады:

1. Рекреацияның деңгейі қарқынды аумақтар, мұнда жерді пайдаланудың өзге түрлері жоқ немесе екінші маңызға ие (парктер, жағажайдар, және өзге де жаппай демалыс орындары);

2. Рекреация деңгейі орташа аумақтар, өз кезегінде экологиялық және өндірістік функцияларды жүзеге асырады (қала шетіндегі абаттандырылған аумақтар, эрозияға қарсы ормандар);

3. Рекреация деңгейі төмен аумақтар. Жерді пайдалану екінші реттік рекреациялық жерді пайдаланумен байланысты.

4. Табиғи ресурстар демалушылардың демалыс ауданы мен саяхатты таңдауда үлкен маңызға ие. Туристер ландшафттар ерекшелігін, климат, өсімдік пен жануарлар әлемінің әртүрлілігі мен байлығын, спортпен, аң аулауға, балық аулауға шұғылдануға мүмкіндік беретін табиғи ресурстарды ескереді. Рекреациялық іс-әрекеттің формалары мен түрлерін ұйымдастыру аумақтағы табиғи ресурстар жиынтығына байланысты.

5. Ірі туристік кешеннің, жеке туристік нысанның пайда болуына ауданның немесеелдің географиялық жағдайы, яғни теңізге, тау және орман массивтеріне жақындығы, демалышулардың негізгі ағымына, маңызды көлік жол тораптарына жақын орналасуы әсер етеді.

6. Жалпы туризмнің, оның ішінде туристік шаруашылықтың дамуы үшін аумақтың жер бедері маңызды орын алады.

7. Жер бедері салыстырмалы биіктікті, су ағымының құлау деңгейі мен аумақтың тілімдену деңгейін көрсете отырып,климаттық, гидрологиялық үдерістер мен құбылыстардың пайда болуына жағдай туғыза отырып, табиғи ортаның маңызды элементі болып табылады. Сонымен қатар, түрлі жер бедері ландшафт құрылымының ең маңыздысы болып табылады.

8. Қоршаған ортаның екіншімаңызды элементі климат болып табылады. Рекреациялық мақсатқа аумақтың жарамдылығын бағалау кезінде негізгі рольді кеңістіктік жағдайдың дифференциациясына байланысты топоклиматтық, әсіресе микроклиматтық ерекшеліктерді анықтау маңызды болып табылады.

9. Осы тұрғыда ауаның тазалығы, инсоляция үшін қолайлы жағдай, температура мен ауаның ылғалдылығының ауытқуы, тұмандардың, ашық емес күндердің аз болуы мен желден қорғану және т.б. маңызға ие.

10. Жер беті сулары су спорты түрлерінің, балық аулау, таза ауада шомылу мүмкіндігін бере отырып, ландшафттыңтартымды бөлігі болып табылады. Рекреация үшін тиімді гидрологиялық жағдай болып, ең алдымен ластанбаған жер бету суларының болуы мен табиғи жағажай мен жүзу бассейндерін құруға мүмкіндік беретін сәйкес температура мен ағынның болуы немесе су спортының әртүрін дамытуға болатын ағын судың болуы табылады.

11. Аймақтың туристік функциясының дамуына сонда ақ орман жамылғысы да әсер етеді. Ландшафттық қасиетінен бөлек, биоклимат тұрғысынан қоршаған орта жағдайын жақсартушы биологиялық фактор ретінде де маңызға ие. Атмосфераны оттегі мен озонмен байытады, жел жылдамдығын азайтады, температураның тәуліктік және жылдық амплитудасын бәсеңдетеді. Үлкен орман кешендері ауа массаларының турбулентті алмасуын бәсеңдетеді, қолайсыз топоклиматтық жағдайға жататын түрлі құбылыстарға кедергі болады.

12. Үлкен аумақ жағдайында туристік ағымның маусымдылығы да маңызға ие. Үш туристік маусымды бөліп қарастырады: жалпырекреациялық, жағажай және қысқы.

13. Жалпы рекреациялық маусым – демалыстың келесідей түрлерін дамытуға мүмкіндік беретін кезең, жаяу саяхат, велосипед, моторлы туризм, күн ванналары ментаза ауада ойнауға, балық аулау мен аң аулау және т.б. Яғни туризмнің барлық түрлерін дамытуға қолайлы кезең.

14. Жағажай маусымы- жалпы рекреациялық маусымның бір бөлігі, суға түсу мен таа ауада су спорты түрлерімен щұғылдануға мүмкіндік беретін кезең.

15. Қысқы маусым – қысқы спорт түрлерімен, ең алдымен шаңғы мен шана тебуге мүмкіндік беретін кезең.

Қобда ауданындағы Көксай ауылының солтүстік-шығысында 5 км, Қарақобда мен Сарықобда өзендерінің қосылған жерінен басталады. Орынбор облысының (Ресей) Покровка селосы тұсында Жайық өзенінің саласы Елек өзеніне құяды. Ұзындығы 225 км, су жиналатын алабы 147000 км². Алабында жалпы ұзындығы 133 км болатын 37 саласы бар. Ірі салалары: Ащықара, Қарақобда, Сарықобда, Тамды, Терісаққан, Сауқайың, Кіші Қобда, Итқырған (Ешкіқырған), т.б. Орта ағысындағы арнасы 200-250 м, аңғары бас жағында 3-4 км, жайылмасы 1,5-2, кейде 3 км. Жауын-шашын, жер асты суларымен толығады. Жылдық орташа су ағымы Қобда ауылы тұсында 5,5 м³/с. Суы тұщы, жер суғаруға, тоғанда құс, балық өсіруге пайдаланылады. Өзен өңірі жақсы шабындық, мал жайылымына қолайлы.

Сурет 3. Қобда өзені [7]

Шоқпар мекенінде екі жүзден астам дәрілік өсімдіктердің түрлері кездеседі. Совет өкіметі кезінде бұл аймаққа ерекше өсімдіктер әлімен зерттеу үшін арнайы ғалымдар келеген. Тоғай шетінде көкбас шөп, қызыл тамыр, қанды шөп, дала қырықбуына, мыңжылдық, тышқан бұршағы, қазтабан және өзге де шөптер кездеседі. Орманның өзінде көктерек, ақ тал, шетен, шеңгел, бүрген, аққайың мен реликті қырыққұлақтың тоғайлар кездеседі. Сонымен қатар, қара бүлдірген, бүлдірген мен саңырауқұлақтардан қайың саңырауқұлағы, көктерек және ақ саңырауқұлақтар кезедеседі.

Сурет 4. Шоқпар орманы [9]

Әлеуметтік-экономикалық алғышарттарға тарихи-мәдени нысандар (ескерткіштер мен еске алу орындары, мұражайлар, галереялар және т.б. ) және құбылыстар (этнографиялық, саяси, өндірістік және т.б) жатады. Бұл ресурстар өз ішінде материалды және рухани, ал екінші жағынан жылжымалы мен жылжымайтын болып бөлінеді.

Материалдық ресурстар әрбір тарихи кезеңдегі қоғамның дамуымен байланысты өндірістік және өзге де материалдық құндылықтар жатса, рухани құндылықтарға қоғамның білім беру, ғылым, мәдениет, өнер, әдебиет, мемлекеттік және қоғамдық өмірді, еңбек пен болмысты ұйымдастыру жатады. Жылжымайтын ресурстар қатарына тарихи ескерткіштер, қала құрылыс пен архитектура, археология мен монументалды өнер және өзге де құрылыстар, оның ішінде қозғалтуға болатын өнер, археологиялық деректер, минералогия, ботаникалық және зоологиялық жәдігерлер, документалды ескерткіштерді жатқызуға болады.

Тарихи және архитектура ескерткіштеріне адамның өміріндегі ерекге тарихи кезеңмен байланысты құрылыстарды, ғимараттарды, еске алу орындары мен жабдықтарды, төңкерістік қозғалыстарды, халықаралық ынтымақтастықты бекітуді; архитектуралық ансамбльдер мен кешендерді, тарихи орындарды, кварталдарды, алаңдарды, көшелерді, ежелгі елді мекендердің қалдықтары мен құрылыстарын, халық қолөнерін жатқызуға болады [28].

Аудан аумағында ерекше ежелгі ескерткіштер орналасқан (кесте 5).

Кесте 5. Туристік қызығушылық тудыратын тарих пен мәдениет ескерткіштерінің тізімі

Р/н	Ескерткіш атауы	Ескерткіш түрі	Ескерткіш орналасқан жері	Келушілер саны	Инфрақұрылымы (сипаттамасы)
1	2	3	4	5	6
11	Абат-Байтақ ескерткіші: б.э.д. VІ-V ғ.ғ. археологиялық қорғандар, XIV-XX  ғ.ғ. мавзолей құлпытасы	ансамбль	Қобда ауданы, Талдысай а. мен халықаралы «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» трассасынан оңтүстікке қарай 20 км	600; оның ішінде 15-і шетелдік туристер	Жоқ (баратын жол ғана)
22	Кеңес Одағының батыры Ә. Молдағұлованың патриоттық орталығы, бюст, Ә.Молдағұлованың ескерткіші мен мемориалдық мұражайы	Қалақұрылыс және архитектура	Қобда ауданы, «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» трассасы бойындағы Алия ауылы	10000; оның 1500 шетел туристері	20 адамға арналған қонақүй, асхана мен тамақтану орны
33	Қобыланды батыр мемориалды кешені	Қалақұрылыс және архитектура	Қобда ауданы,«Батыс Еуропа-Батыс Қытай» трассасынан солтүстік-батысқа қарай 100 км. Жиренқопа ауылы.	5000; Оның 400 шетел туристері	Жарық, су және жылу бар

Бұл ескерткіштер республикалық және жергілікті маңызы бар тарихи және мәдени ескерткіштердің Мемлекеттік тізіміне енген.

Белгілі түркітанушы ғалым Л.Н.Гумилев: «Әр түрлі халықтар адамдарының бір-бірінен айырмашылығы тек өмір сүру әдеттерінен емес, негізінен, олардың өлген адамға көзқарасынан көрінеді», - деген.

Біз қазақ өлген адамға ерекше құрмет көрсетіп, арулап жерлейміз. Бұл атам заманнан келе жатқан қазақтың салты. «Өлі разы болмай, тірі байымайды», - дейді біздің қазекем.

Аруаққа құрмет көрсетіп, құран бағыштап, кесене тұрғызып сауапқа бөленеміз. Қазақ тарихында ойып тұрып орын алған жаужүрек батырлар мен ел басқарған хандардың, аузы дуалы шешендер мен өнер қайраткерлерінің, аты аңызға айналған тарихи тұлғалардың барлығына қазақ халқы ертеден күмбез бен кесене тұрғызып келген.  Солардың бірі Абат-Байтақ кесенесі.

Абат-Байтақ кесенесі - XIV ғасырдың соңы - XV ғасырдың бас кезінде салынған сәулет өнері ескерткіші. Ақтөбе облысының Қобда ауданындағы Талдысай кентінен оңтүстікке қарай 12 шақырым жерде Қобда өзенінің аңғарындағы Абат-Байтақ қорымында орналасқан 53.

Халық аузындағы аңыздарға қарағанда, кесене атақты ойшыл Асан қайғы жыраудың ұлы Бесқопа аңғарында кенеттен қайтыс болған Абат батырға арналып, бүкіл аймақ халқының қатысуымен тез арада тұрғызылған. Сондықтан, оның атына «Байтақ» деген сөз қосылған («кең»). Бірақ құрылыстың сәулеттік құрылымы оның төрелерге тән екенін байқатады.

Кесене үстінде 11 қырлы тұғырға орнатылған шошақ күмбез бар, ал негізгі тұрқы төрт бұрышты. Сыртқы тұрқының ауданы - 9,52 х 9,8 м. Кесененің бастапқы биіктігі 16 метр, сақталған биіктігі 14,5 метр. Өңделмеген кірпіштен қаланып, ішкі жағы балшықпен сыланған, сыртқы жағы күйдірілген кірпішпен қапталған.

Абат-Байтақ кесенесі қалыпты қоскүмбезді шатырлы құрылыстардың тобына жатады және кейбір әдебиеттерде көрсетілгендей центрик емес порталды-күмбезді кесене.оның ішкі құрылымы да төрт бұрышты жобада салынған. 8 және 16 қырлы өрімдердің біртіндеп күмбез ішіне қарай көтерілуі көрер көзге жеңілдік әкеледі. Бөлменің батыс және шығыс қабырғаларында арқалық ойықтар бар. Күмбез тұғырының сырты мен ойықтарын оймыштап әсемдеген. Абат-Байтақ кесенесі сәулет нақышы жағынан хорезімдік кесенелер мен ХІІ ғасырдың аяғы - ХVІ ғасырдың бас кезіндегі Арслан, Текеш, Көк-Кесене, Кесене ескерткіштеріне ұқсайды.

Абат-Байтақ кесенесі орналасқан қорымда әр түрлі үлгімен, ою-өрнектермен салынған құлыптастар (200 ден астам) көп. Құлыптастардың көпшілігі ақ және ақсұр әктастан қашалған. Бәрінің биіктігі 1,2-2,0 метр аралығында. Олардан ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ шеберлерінің қолтаңбасын байқауға болады. Құлыптастардың көбіне қаза болған кісі аттары, қысқаша өмірбаяндары араб әрпімен жазылған, ішінара ру таңбалары салынған. Абат-Байтақ кесенесі орналасқан қорым мемлекет қорғауына алынған.

Біздің дәуіріміздің XIV-XV ғасырларына салынған Абат-Байтақ кесенесі туралы алғаш рет ХІХ ғасырда француз саяхатшысы Жозеф Кастанье құрған экспедициялық топ қорымда болып, мәлімет берген. Одан кейін ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында тарихшы-ғалым Мұхаметқазы Меңдіқұлов зерттеу жұмыстарын жалғастырып, 1979-1980 жылдары Қазақ КСР Мәдениет министрлігіне қарасты «Казреставрация» бірлестігінің Серік Әжіғалиев басқарған экспедициясы зерттеген. 1983 жылы жөндеу жұмыстары жүргізілген ( сурет 6).

Сурет 6. Жөндеу жұмыстары жүргізілгенге дейінгі Абат-Байтақ кесенесі [54]

Соңғы деректерде Абат-Байтақ кесенесінің қалыңдығы 3 метр, биіктігі 5 метрге жуық қасбет болғандығы дәлелденген. Ал кесененің жалпы биіктігі 16 метрге жеткен. Қазіргі сақталып тұрған биіктігі 14,5 метр. Сол кездегі заман ағымына сай бұл ескерткіштің алыстан келе жатқан жолаушыға жарқырап көрініп тұруы үшін төбесіне алтын жалатқан бояулармен өрнектер салынуы мүмкін деген болжам бар.

Кейіннен Абат-Байтақ кесенесін қайта қалпына келтіру жұмыстары жүргізілген. Кесененің жаңартылған үлгісі түпнұсқадан ауытқымай салынған. Ол үшін ортағасырлық үлгідегі кірпіштер әзірлеу мақсатында Қобда ауданынан шағын кірпіш зауыты да іске қосылған. Айта кету керек «Абат-Байтақ» кесенесінің дәл көшірмесі Ресейдің Челябинск облысынан табылған. Алайда ол жердегі кесене Кеңес үкіметі кезінде-ақ қайта жаңғыртылыпты.

2007 жылы Абат-Байтақ кесенесі қайта жаңғыртылып, Ақтөбе облысындағы республикалық дәрежедегі қорғауға алынған бірегей халықтық сәулет өнерін сақтап қалу мақсатында 30 миллион теңге қаражат бөлінген (сурет 7).