2. Айналым капиталын пайдалану тиімділігінің көрсеткіштері және оның айналымдылығын жеделдету жолдары

Айналым капиталының айналымдылығын бағалау үшін мына көрсеткіштер пайдаланылады:

1. Айналым капиталының күнмен есептелетін айналымдылығы;

2. Тура айналымдылық коэффициенті (айналым саны);

3. Кері айналымдылық коэффициенті (сатылған өнімнің 1 теңгесін айналым қаражатымен қамтамасыз ету коэффициенті).

Мысал.

Бастапқы дерек

Көрсеткіш	Шартты белгі	Базистік жыл	Есепті жыл	Ауытқу
				А бсо люттік Салыс тырмалы
Өнім, млн теңге	N	79700	83610	3910	4,91
Айналым қаражаты, млн теңге	E	16007	16241	234	1,46
Таза кіріс, млн теңге	P	9533	10819	1285	13,49

Айналым капиталының күнмен есептелген айналымдылығы:

Мұнда: L – айналым капиталының күнмен есептелген айналыс кезеңнің ұзақтығы;

E – айналым капиталы (қаражат);

Т – есепті кезең (күн);

N – өнім сату мөлшері.

Кестеде келтірілген дерекпен пайдаланамыз.

Мынаны табамыз:

• Бірінші жыл үшін:

• Екінші жыл үшін

1. Тура айналымдылық коэффициенті (айналым саны):

Төмендегілерді табамыз

• Бірінші жыл үшін

• Екінші жыл үшін

2. Кері айналымдылық коэффициенті (сатылған өнімнің 1 теңгесін айналым қаражатымен қамтамасыз ету коэффициенті):

Мынаны табамыз:

• Бірінші жыл үшін: 0,201;

• Екінші жыл үшін: : 0,194 .

Айналым капиталының Е орнына жекелеген құрамдас элемент пайдаланылғанда айналымдылықтың жеке көрсеткішін анықтауға болады. Айналымдылықтың жекелеген көрсеткіші ерекше айналым бойынша есептелуі мүмкін. Материалдық запас үшін оның өндіріске жұмсалған шығыны, ал аяқталмаған өндіріс үшін – тауардың қоймаға түсуі, ал даяр өнім үшін – тиеу, тиелген өнім үшін – оны сату ерекше айналым болып табылады.

Запастың айналымдылығын бағалау үшін айналым капиталының сол көрсеткіші пайдаланылады. Бұдан да дәл бағалау үшін формулаларда сату мөлшерінің орнына сатылған өнім өндірісінің шығын көрсеткішін пайдалануға болады.

Көптеген кәсіпорындар өз әріптестерінің қаржысының жай-күйін, олардың төлем қабілеттілігі мен сенімділігін объективті түрде бағалауға, сондай-ақ есеп айырысу-қаржы операцияларын және төлем тәртібінің сапасын тұрақты бақылауға тиіс.

Қолданыстағы ережеге сәйкес кәсіпорынның борыштық міндеттемесінің қолда бар мүлкінің құнынан екі есеге асатын сомаға шарықтап өсу салдарынан оған банкроттық тәртіптемесін қолдануға тура келеді. Осыған қарамастан кәсіпорындардың көпшілігі өз қызметінде қарыз қаражатын теріс пайдаланудың кесірлі практикасына кең таралды.

Сенімсіз борышкер болып саналатын кәсіпорынның қомақты валюта шоты болып, ол акция мен басқа да құнды қағазға, басқа кәсіпорындар мен банкілердің жарғылық капиталына актив қаржы салатын оғаш жағдайлар өмірде жиі кездеседі. Әріптес кәсіпорындар пайызсыз тауар несиесі механизмін пайдалана отырып, өнімді алдын ала төлемсіз алып, оны ақшаға айналдырады, содан кейін оны айналым қаражаты ретінде қолданады. Егер тараптар ұзақ уақыт бойы берешекті өндіруге (өтеуге) тырыспаса, онда олар осы іс-әрекеттерін берешекті төлеп құтылмау мақсатымен әдейі жасайды деуге болады. Осылайша жаппай төлемеу құбылысы мардымсыз мәміле жасасатын кейбір шаруашылық жүргізуші субъектілердің адамгершілікке жат пайдасына айналады.

Дебиторлық және кредиторлық берешектің жай-күйі, оның мөлшері мен сапасы кәсіпорын қаржысының жай-күйіне өте ықпал етеді.

Дебиторлық және кредиторлық берешекті талдау талдамалы есептің деректері бойынша тиісті шот бойынша ай сайын жүзеге асырылады. Дебиторлық берешектің айналымдылығын талдағанда оны жеделдету жолдарын іздестіру мақсаты қойылады.

Дебиторлық және кредиторлық берешектің жай-күйін жақсарту үшін:

1. Дебиторлық және кредиторлық берешектің арақатынасын ұдайы қадағалау қажет. Дебиторлық берешектің айтарлықтай артуы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қауіп төндіреді және қосымша қаржыландыру көзін тарту қажет болады.

2. Монополиялы тапсырысшыларға төлемеу тәуекелін төмендету үшін тапсырысшылардың санын көбейту мүмкіндігін қарастыру қажет.

3. Мерзімі өтіп кеткен берешек бойынша есеп айырысудың жай-күйін бақылау. Инфляция жағдайына кез-келген кешіктірілген төлем іс жүзінде кәсіпорынның орындалған жұмыстың құнының бөлігін ғана алуына әкеп соқтырады. Сондықтан авансылық төлем жүйесін кеңецту қажет.

4. Дебиторлық және кредиторлық берешектің жол берілмейтін түрін, яғни жеткізушілерге, бюджетке және т.б. мерзімі өтіп кеткен берешекті; орнықты пассив бойынша нормативтен тыс берешекті; жөнелтілген, алайда мерзімінде төленбеген тауарды; талап бойынша жеткізуші мен сатып алушыны; материалдық залалды өтеу есебі бойынша берешекті; «өзге дебиторлар» бабы бойынша берешекті уақытында анықтау қажет.

Айналым капиталын пайдалану тиімділігінің көрсеткігші. Капиталдың айналымдылығының өсуіне:

• Осы капиталды үнемдеу (айналым капиталына қажеттіліктің қысқаруы);

• Өнім мөлшерінің өсуі;

• Алынатын пайданың артуы ықпал етеді.