Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі

М.Х.Дулати атындағы ТарМУ

«Бекітемін»

«Экономика» кафедрасының меңгерушісі Кенжебаева М.Т.

_________________________

«____»____________2015ж.

ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ

Кәсіпорын экономикасы пәнінен «Өнімді өткізу және өндіріс шығындары» тақырыбындағы БӨЖ орындауға арналған

Әдістемелік нұсқау «Экономика» кафедрасының әдістемелік семинарында қаралдыХаттам № ______ «________» ____________________ 20015ж

Тараз-2015 жыл

Алғысөз

Нарықтық қатынасқа көшу халық шаруашылығының мамандарына жаңа талаптар қойып отыр. Олар жаңадан қалыптасқан жаңа экономикалық сипатқа және ойларға ие болып, қойылған мақсатқа жету үшін дамыту мақсатын қалыптастырып , ағымдық және болашақтағы экономикалық жағдайды бағалап, талдау негізінде жеке тиімді шешімдерді қабылдай білу керек. Нарықтық қатынасты дамыту жағдайында әрбір фирма, әрбір кәсіпкер терең кәсіпкерлік күресті жеңу үшін өзінің шаруашылық стратегиясын жүзеге асыру қажет.

Курстың мақсаты-ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін тиімді жолдарды таңдау негізінде экономикалық өсу мүмкіндігін арттыру болып отыр.

«Кәсіпорын экономикасы» пәнін оқыту нәтижесінде төмендегі жетістіктерге жетуге болады:

• экономика аймағында тәжірибелік міндеттерді шешу құралы ретінде теориялық білімді пайдалану;

• экономикалық жағдайды бағалау негізінде жеке шешімді қабылдай білуді үйрену;

• кәсіпорын экономикасының негізгі түсінігін иелену;

• тиімді варианттарды анықтау және экономикалық тиімділікті өңдеу.

Берілген әдістемелік нұсқау «Кәсіпорын экономикасы» пәнінен білімгерлерге өзіндік жұмысты орындауға көмек болып табылады. Мұнда білімгерге экономикалық шешімдерді қабылдауда нақты өндірістік жағдайларды таңдау үшін қажетті құралдарды қолдануға мүмкіндік береді.

1. БӨЖ мазмұны және көлемі

1.1. БӨЖ тапсырма

БӨЖ тапсырмасы тақырыптың атынан, көлемі мен мазмұнын анықтайтын мінездемесінен, жұмысты орындау үшін алғы шарттардан, формулалардан тұрады.

0. БӨЖ көркемдеу

БӨЖ түсініктеме жоспары келесі элементтерден тұрады:

-титул парағы;

-БӨЖ тапсырмасы (есептеу үшін алғашқы мәліметтер);

-есепті шешу жолы (есептеу формулалары);

-кестенің соңғы толтырылуы.

1.3. БӨЖ мазмұны

Кәсіпорын іс-әрекетінің ең басты сапалы көрсеткіштерінің бірі өнімнің өзіндік құны болып табылады.

Өнімнің өзіндік құны - өнімді өндіруге және өткізуге кеткен шығындар жиынтығы.

Өнімнің өзіндік құны техникалық, технологиялық, ұйымдастырушылық және басқа да факторлар әсерінен динамикалық өзгереді. Бұл факторлар келесідей шығындарда көрінеді:

• шикізат пен материалдар;

• еңбекақы;

• шартты-тұрақты шығындар.

Шығындардың өзгерісін есептейік. Мөлшерленген шығындардың өзгерісі арқылы материалдардың шығынының өзгерісін және баға өзгерісін есептеуге келесі формула қолданылады:

Э_м = М₀ (І_{н *} І_у – 1), немесе Э_м = Н_{1 *} Б₁ – Н_{0 *} Б₀,

Мұндағы М₀ – базистік кезеңдегі өзіндік құн бойынша материалдық шығындар; І_н – материалдық ресурстардың шығын мөлшерінің индексі; І_у – материалдардық ресурстардың баға индексі.

Қарастырылып отырған кездегі шығын деңгейінің өзгерісін базистік кезеңдегі деңгейімен салыстырмалы түрде көрсететін көрсеткіштер индексі:

І_у = Б₁/ Б₀

Материалдық шығындардың пайыздық өзгерісін келесі формуламен анықтайды:

Э_м (%) =Y_м (І_{н *} І_у – 1),

мұндағы Y_м - өнімнің өзіндік құнындағы материалдық шығынның (%) үлесі.

Еңбекақы және әлеуметтік сақтандыру қорына бөлінулер баптарының шығын өзгерісі негізгі жұмысшылардың орташа еңбекақысы және олардың еңбек өнімділігінің динамикасының өлшемдері негізінде анықталады:

Э_е.а. = Е_Ао (І_ЕА/І_Еғ – 1),

Э_е.а. (%) = Y_ЕА (І_ЕА/І_Еғ – 1)

мұндағы Е_Ао – базистік кезеңдегі өзіндік құндағы еңбекақыға бөлінулері; І_ЕА – негізгі өндірістік жұмысшылардың орташа еңбекақы индексі; І_Еө - еңбек өнімділіг индексі, осы жұмысшылар категориялары үшін. Y_ЕА - өзіндік құндағы еңбекақының (%) үлесі.

Өндірістік көлемі мен шартты-тұрақты шығындар өзгерісі анықталады:

Э_ш.т. = Р⁰_ш.т. (І_ш.т./І_Q – 1)

мұндағы: Р⁰_ш.т. – базистік кезеңдегі өзіндік құнның шартты-тұрақты шығындар соммасы; І_ш.т. – жалпы шартты-тұрақты шығындардың индексі; І_Q - өндіріс көлемі индексі; V_ш.т. - өнімнің өзіндік құнындағы шартты-тұрақты шығындардың үлес салмағы.

Пайда кәсіпорын іс-әрекетінің нәтижелілігін сипаттайтын ең маңызды көрсеткіш болып табылады. Өнеркәсіпте пайда тауарлық өнімді өткізу, өнеркәсіптік емес сипаттағы жұмыстар мен қызмет көрсетулер және өткізуден тыс операциялар нәтижелерінде қалыптасады:

П_өткіз = Б_{і *} Q_і - Ө_{і *} Q_і = (Б_і - Ө_і) _* Q_і ,

мұндағы Б_і – і-түрдегі өнімге қойылған кәсіпорынның көтерме бағасы; Б_і – і-түрдегі өнімнің бір бірлігінің өзіндік құны; Q_і – і-түрдегі өнімнің өткізілген көлемі.

Мысал:

Өндіріс көлемі 50 мың теңге. Материалдар мен энергетикалық шығындары кестеде көрсетілген:

Қолданылатын ресурстар	1т өнімге кеткен шығын	Өнім бірлігінің бағасы, тг
Ресурс 1	1,21 т	131 700
Ресурс 2	23,2 кг	100
Ресурс 3	275 кг	26
Ресурс 4	12 кг	300
Ресурс 5	35 кг	250
Ресурс 6	7,3 кг	410
Электроэнергия	1,82 мың кВт сағ.	3 850
Жеңілдетілген су	1000 м3	15
Бу	9,7 Гкал	4 100
Отынның басқа да түрлері	400 м3	38

Негізгі жұмысшылар саны 400 адам, олардың орташа жылдық еңбекақысы 200 000 теңге, әлеуметтік сақтандыру қорының мөлшері 11 %. Жалпы шаруашылық шығындары жылына 530 млн теңге. Жалпы зауыттық шығындар цехтың өзіндік құнының 10 %-н құрайды. Өнімді өткізу шығындары 550 теңгені құрайды. 1т өнімнің өзіндік құнын есептеп табыңыздар.

Шешуі:

Есептеп шығару үшін өзіндік құн калькуляциясын құрастырамыз.

Өнімнің өзіндік құн калькуляциясы:

Өндіріс көлемі – 50 мың ттеңге

Калькуляциялық бірлігі – 1т.

р/с	Шығындар баптары	Өл-шем бір.	Бағасы, теңге	Бірлік өнімге		Өнім көлеміне
				саны	соммасы, теңге	саны	Соммасы, мың тг
1	2	3	4	5	6	7	8
1	Шикізат, материалдар: -ресурс 1	т	131 700	1,21	159357	60500	7967850
	-ресурс 2	кг	100	23,2	2320	1160000	116000
	-ресурс 3	кг	26	275	7150	13750000	357500
	-ресурс 4	кг	300	12	3600	600000	180000
	-ресурс 5	кг	250	35	8750	1750000	437500
	-ресурс 6	кг	410	7,3	2993	365000	149650
	Барлығы, 1 бап бойынша				184170		9208500
2	Техникалық мақсатқа: -электрэнер гиясы	мың Квт сағ	3850	1,82	7007	91000	350350
	-жеңілдетіл-ген су	м3	15	100	1500	50000000	750000
	-бу	Гкал	4100	9,7	39770	485000	1988500
	-т.б.отын	м3	38	400	15200	2000000	76000
	Барлығы, 2 бап бойынша				76977		3848850
3	Негізгі жұ-мысшы- лардың еңбекақысы	тг			1600		80000
4	Әлеуметтік сақтан.қоры-на бөлінулер (11%)	-«-			480		2400
5	Жалпы шаруашылық шығындары	-«-			10600		530000
	Жалпы цехтың өзіндік құны	-«-			273859		13692950
6	Жалпы зауыттық шығындар	-«-			27385,9		1369295
	Барлық өндірістік өзіндік құн	-«-			301244,9		15062245
7	Өнімді өткізу шығындары	-«-			550		27500
	Жалпы өзіндік құны	-«-			301794,9		15089745

Жауабы: 1т өнімнің өзіндік құны 301 795 теңге

.

Вариант № 1

Өндіріс көлемі 10 мың теңге. Материалдар мен энергетикалық шығындары кестеде көрсетілген:

Қолданылатын ресурстар	1т өнімге кеткен шығын	Өнім бірлігінің бағасы, тг
Ресурс 1	1,19 т	132 600
Ресурс 2	22,2 кг	200
Ресурс 3	255 кг	25
Ресурс 4	11 кг	200
Ресурс 5	34 кг	350
Ресурс 6	7,2 кг	210
Электроэнергия	1,86 мың кВт сағ.	4 850
Жеңілдетілген су	2000 м3	16
Бу	9,8 Гкал	5 100
Отынның басқа да түрлері	300 м3	37

Негізгі жұмысшылар саны 200 адам, олардың орташа жылдық еңбекақысы 100 000 теңге, әлеуметтік сақтандыру қорының мөлшері 21 %. Жалпы шаруашылық шығындары жылына 520 млн теңге. Жалпы зауыттық шығындар цехтың өзіндік құнының 10 %-н құрайды. Өнімді өткізу шығындары 540 теңгені құрайды. 1т өнімнің өзіндік құнын есептеп табыңыздар.

Вариант № 2

Өдіріс көлемі 20 мың теңге. Материалдар мен энергетикалық шығындары кестеде көрсетілген:

Қолданылатын ресурстар	1т өнімге кеткен шығын	Өнім бірлігінің бағасы, тг
Ресурс 1	1,18 т	142 600
Ресурс 2	21,2 кг	300
Ресурс 3	265 кг	35
Ресурс 4	13 кг	400
Ресурс 5	33 кг	150
Ресурс 6	6,2 кг	310
Электроэнергия	2,84 мың кВт сағ.	2 850
Жеңілдетілген су	3000 м3	14
Бу	8,8 Гкал	3 100
Отынның басқа да түрлері	200 м3	36

Негізгі жұмысшылар саны 300 адам, олардың орташа жылдық еңбекақысы 300 000 теңге, әлеуметтік сақтандыру қорының мөлшері 21 %. Жалпы шаруашылық шығындары жылына 420 млн теңге. Жалпы зауыттық шығындар цехтың өзіндік құнының 10 %-н құрайды. Өнімді өткізу шығындары 540 теңгені құрайды. 1т өнімнің өзіндік құнын есептеп табыңыздар.

Вариант № 3

Өндіріс көлемі 30 мың теңге. Материалдар мен энергетикалық шығындары кестеде көрсетілген:

Қолданылатын ресурстар	1т өнімге кеткен шығын	Өнім бірлігінің бағасы, тг
Ресурс 1	1,20 т	122 500
Ресурс 2	24,2 кг	400
Ресурс 3	245 кг	45
Ресурс 4	14 кг	500
Ресурс 5	32 кг	450
Ресурс 6	6,3 кг	310
Электроэнергия	2,78 мың кВт сағ.	1 750
Жеңілдетілген су	2000 м3	13
Бу	8,9 Гкал	2 100
Отынның басқа да түрлері	100 м3	35

Негізгі жұмысшылар саны 500 адам, олардың орташа жылдық еңбекақысы 400 000 теңге, әлеуметтік сақтандыру қорының мөлшері 21 %. Жалпы шаруашылық шығындары жылына 540 млн теңге. Жалпы зауыттық шығындар цехтың өзіндік құнының 10 %-н құрайды. Өнімді өткізушығындары 530 теңгені құрайды. 1т өнімнің өзіндік құнын есептеп табыңыздар.