1.2 Кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің сыныптамасы

Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоцияциялар, ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі белгілері бойынша айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастьрудың сипатына елеулі әсер етуі мүмкін.

Айырудың ең жалпы белгісі кәсіпорындар мен ұйымдарды қызмет сфераларының біріне – материалдық немесе материалдық емес сфераға жатқызу болып табылады. Қызметтің материалдық сферасының кәсіпорындары бүкіл қоғамның тіршілік әрекетінің негізі болып табылатын материалдық өнімдер мен игіліктерді жасайды.

Бұл сферада жасалған өнімнің бір бөлігі оның салалары ішінде (өндірістік тұтынудың енімдсрі) тұтынылады, басқа бөлігі түпкілікті тұтынуға, соның ішінде өндірістік емес сферада бағытталады. Өндірістік емес сфера қызметінің нәтижелері қызметтердің нысанын қабылдайды, к,ызметтерді жасаудың процссі, әдеттсгідей, оларды тұтыну процссімсн тоқайласады, яғни олар қордалауға, сақтауға жатпайды.

Қаржы қатынастарының мазмұны мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық жұмысын үйымдастыруға олардың салалық тиістілігі, ұлттық шаруашшықтың техникалық-экономикалық ерекшеліктері айтарлықтай ықпал жасайды.

Материалдық өндіріс сферасының кәсіпорындардың қаржысының өзгешелігі едәуір дәрежеде кәсіпорынның іс-әрскет ететін саласына да байланысты болып келеді.

Сыныптаманың келесі ірі белгісі кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің қаржылық қызметінің сипаты — коммерциялық және коммерциялық емес қызметі болып табылады.

Коммерциялық қызметтің мақсаты табыс алу болып табылады. Коммерциялық негізде материалдық өндіріс сферасы кәсіпорындарының басым бөлігі және материалдық емес сфера ұйымдары мен мекемелерінің едәуір бөлігі жүмыс істейді.

Өндірістік емес сфера мекемелерінің едәуір бөлігі: мемлекеттік басқару, қорғаныс, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру жәнс қамсыздандыру, құқық тәртібін қорғау, айналадағы ортаны қорғау, денсаулық сақтау мен білім берудің, мәдениеттің және шығармашылықтың үлкен тобы, іргелі ғылым коммерциялық емес секторда қалып отыр. Коммерциялық емес қызмет табыс (пайда) алуға емес, бүкіл қоғам үшін, соның ішінде халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуге қажет функциялар мен іс-қимылдарды орындауға бағытталған.

Коммерциялық және коммерциялық емес қызмет болып межелену Қазақстан Республикасының Азаматгық Кодексінде бекітіліп берілген, онда заңды тұлға ұғымы анықталады. Заңды тұлға деп меншік, шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығындағы оқшау мүлкі бар және сол мүлікпен өз міндеттемелері бойынша жауап беретін ұйымды айтады. Өз атынан мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтық міндеттерге ие болып, оларды жүзеге асыра алады, сотта талапкер және жауапкер бола алады.

Өз қызметінің негізгі мақсаты ретінде пайда келтіруді көздейтін (коммерциялық үйым) не мұндай мақсат ретінде пайда келтіре алмайтын және алынған пайдасын қатысушыларына үлестірмейтін (коммерциялық емес үйым) үйым занды тұлға бола алады.

Коммерциялық ұйым болып табылатын заңды тұлға мемлекеттік кәсіпорын, шаруашылық серіктестігі, өндірістік кооператив нысандарында қүрылуы мүмкін.

Коммерциялық емес ұйым болып табылатын заңды тұлға мекеме, қоғамдық бірлестік, тұтыну кооперативі, қоғамдық қор, діни бірлестік нысанында және заң қүжаттарында көзделген өзге де нысанда құрылуы мүмкін.

Коммерциялық емес үйым кәсіпкерлік қызметпен өзінің жарғылық мақсаттарына сай келуіне қарай ғана айналыса алады.

Сыныптаудың бұл белгісіне қатысты қаржыны ұйымдастыру қызметті қамтамасыз етудің түрлі қағидаттарына: коммерциялық есепке немесе белгілі бір деңгейде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қажетгіліктерін жабатын бюджеттік қаржыландыруға есептелген. Егер мекеме коммерциялық және коммерциялық емес қызметті ұштастыратын (үйлестіретін) болса, онда бүл қызмет тиісті қаржылық зардаптарға ұшыратады: мұндай қызметтің өзін-өзі қаржыландырылуын үйымдастыру, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеу, алынған табыстарды немесе пайданы бөлу.

Шаруашылық жүргізуші субъектілерді сыныптаудың маңызды белгісі меншіктің белгілі бір нысанына тиістілігі (қатыстылығы) болып табылады. Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны қабылданған: жеке меншік және мемлекеттік меншік. Жеке меншік азаматтардың және (немесе) мемлвкеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктері ретінде болады, жеке меншіктің айырықша түрі ретінде қоғамдық

Ұйымдардың меншігі болады.

Мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық меншік болып ажыратылады.

Меншікгің аталған нысандарының ішінде шаруашылық жүргізудің үйымдық-құқықтық нысандарының көптеген түрлерін (санын) туғызатын әр түрлі шаруашылық қүрылымдары қалыптасуы мүмкін:

1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік кәсіпорындар, соның ішінде:

республикалық — Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік дамуының жалпымемлекеттік міндеттерін шешу үшін;

коммуналдық меншіктегі көсіпорындар — тиісті аумақтың халқының әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандыру жөніндегі міндеттерді шешу үшін, жергілікті бағанышта болады.

2. Заңды түлғалардың жеке меншігіне негізделген көсіпорындар: әр түрлі тұрпаттағы шаруашылық серіктестіктері, соның ішінде акционерлік қоғамдар, кооперативтік кәсіпорындар мен үйымдар.

3. Қоғамдық бірлестіктердің меншігіне негізделген көсіпорындар.

4. Құрылтайшылардың, соның ішінде шетелдік занды түлғалар мен азаматгардың мүлкін біріктіру негізіндегі бірлескен кәсіпорындар.

5. Азаматтардың меншігіне негізделген жеке меншікті кәсіпорындар.

6. Меншіктің жоғарыда келтірілген әр түрлі нысандарының қатысуындағы аралас көсіпорындар.

Меншіктің барлық нысандарының тендігі мен меншік субъектілерінің құқығын теңдей қорғау Қазақстан Республикасының заңнамасымен кепілденілген.

Шаруашшық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен анықталған, ол шаруашылық жүргізуші субъектілердің құқықтық тәртібіне айтарлықтай өзгерістер енгізді.

Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары мен олардың мөлшерін ажырата білген жөн. Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық нысандары меншік нысанымен — мемлекеттік, жеке (әр түрлілігімен) меншікпен анықталады. Мөлшері бойынша кәсіпорындар шағын, орта және үлкен болуы мүмкін. Кез келген нысан шағын, орта және үлкен болуы мүмкін. Заңнамалық тәртіппен қызметтің әр түрлі сфералары шағын көсіпорындарының өндірістік және ұйымдық міндеттерді жедел шешуге мүмкіндік беретін тиімді қүрылымдар ретінде олардың дамуын ынталандыру мақсатында параметрлері анықталуы мүкін.

Жалпы меншіктің әр түрлі нысандары кәсіпорындарының қаржысы ортақ қағидаттарға негізделген. Алайда бүл кәсіпорындардың үйымдық құқықтық мәртебесіндегі айырмашылықтар кәсіпорындарды басқару механизмінің кейбір ерекшеліктерін, мүліктік жауапкершілік сипатын және осымен байланысты болатын қаржы ресурстарын қалыптастырып, бөлудің нысандарын анықтайды.

Бұл ең алдымен жарғылық капиталды қалыптастыру көздеріне, табысты бөлуге және бюджетпен өзара қатынастарды үйымдастыруға қатысты болып отыр.

Шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық нысаны жарғылық капиталды жасаудың процесіндегі қаржы қатынастарының мазмұнын анықтайды.

Экономиканы реформалау, нарықтық қатынастардың дамуы мемлекеттік, жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі үйымдық-қүкықтық нысандардың кәсіпорындары мен үйымдарының қалыптасуын қажет етеді. Соңғы екеуі меншіктің мсмлекеттік емес нысанын күрайды.

Кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің әр түрлі сыныптамалық сипаттамаларының сан алуандығы, олардың шаруашылық органдар бөлігіңдегі мүмкін болатын ұштасуы қаржы жүйесінің бұл буынының қаржы механизмін күрделілендіреді, оны үнемі жетілдіруді, қызметі айқын заңнамалық реттемелеуді, жақсы жолға қойылған басқаруды және қаржылык процестерді бақылауды қажет етеді.

1.3. Негізгі ұйымдық-қүқыктык нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысыныц ерекшеліктері

Кәсіпорын экономиканың негізгі буыны ретінде меншік нысандары мен шаруашылық жургізудің ор алуандығы, тауар-ақша катынастары мен рыноктің дамуы кезінде жүмыс істейді.

Кәсіпорындарды ұйымдық-құқыктық нысандары бойынша межелеу олардың қаржысын үйымдастырудағы айырмашылықтарға: капиталдың қалыптасуына, өндірістік-шаруашылық қызметін қаржыландыруға, шаруашылық жүргізудің нәтижелеріне әкеп соғады.

Кәсіпорындар мен үйьшдардың мүлкін жалға бергенде айрықшалықты төлем жалға берілген мүлік құнының амортизациялық аударымдарын, жалға беру мерзімінің өтуіне қарай объектілерді жөндеу үшін жалдаушының жалға берушіге беретін каражаттарын, жалға алынған мүлікті қоғамдык қажетті пайдаланудан түсетін пайданың (табыстың) бір бөлігін (жалгерлік пайызды) кіріктіретін жалгерлік ақы қолданылады.

Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық қызметінің мынадай каржылық нәтижелері бөлінеді және пайдаланылады: таза табыс, пайыздық табыс, дивидендтер, үлестік табыстар, бюджеттің (бюджеттік кредиттердің) және бюджеттен тыс қорлардың шығыстарын өтеу.

Қазақстан Республикасы Президентінің; "Шаруашылық серіктестіктері туралы" заң күші бар жарлығына сәйкес шаруашылык, серіктестігі — жарғылық капиталы қүрылтайшылардың (қатысушылардың) салымдарына (үлесіне) бөлінген, өз кызметінің негізгі мақсаты пайда түсіру деп есептелетін және занды тұлға болып табылатын коммерциялық үйым. Шаруашылық серіктестігінің мынадай нысандары белгіленген:

1. толық серіктестік;

2. сенім серіктестігі;

3. жауапкершілігі шектеулі серіктестік;

4. қосымша жауапкершілігі бар серіктестік;

5. акционерлік қоғам.

Толық серіктестіктің пайдасы мен залалдары қатысушылар арасында, егер құрылтайшылардың шартында немесе қатысушылардың келісімінде өзгеше белгіленбесе, олардың серіктестіктің жарғылық капиталындағы үлесінің мөлшеріне бара-бар бөлінеді; сенім серіктестігі мсн жауапкершілігі шектеулі серіктестікте де осылай бөлінеді.

Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес өзінің қызметін жүзеге асыру үшін қаражаттарды Сенім серіктестігі өзінің бүкіл мүлкімен серіктестіктің міндеттемелері бойынша қосымша жауапкершілікті ниеттестікпен алып жүретін катысушыларды және серіктестіктің кесіпкерлік қызметіне қатыспайтын жауапкершілігі шектелінген қатысушыларды кіріктіреді.

Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады. Ашық акционерлік коғам жарғылық капиталдың 15 пайызынан кем емес мөлшердс резервтік капитал құруға міндетті.

Акционерлік қоғамның мынадай жағдайда жай акциялар бойынша дивидендтер төлеуге құқығы жоқ:

1. қоғамның жағымсыз меншікті капиталы кезінде;

1. егер қоғам төлеу қабілетсіздігі немесс дерменсіздігі нышан- дарына жауап берсе.

Қоғам жарғыға сәйкес салықтарды төлегеннен кейін қызметтілер ішінде бөлу үшін табыстың белгілі бір пайызын, соның ішінде ақшалай сыйақы немесе акциялар түрінде бөле алады. Дивидендтер акциялар түрінде (табыстың капиталға айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бұл жарғыда қаралса, төлене береді.

Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кәсіпорындар:

1. республика меншігіндегі кәсіпорындар—республикалық мемлекеттік кәсіпорындар;

2. коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар—коммуналдық мемлекеттік кәсіпорыпдар болып бөлінеді;

Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорынмен еншілес мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.

Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндеті болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты (арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай әлуеметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:

1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз ету және қоғам мүддесін корғау;

экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз қамтылған коғамдық өндірістің сфералары мен салаларында бірінші қажеттіктегі тауарларды өңдіру (жұмыстар атқару, қызметтер көрсету);

мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің функциясы болып табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.

Кәсіпорынға қатысты уәкілді орган меншік иесінің және мемлекеттік басқару органдарының басқару функцяларын орындайды.

Меншік иесі кәсіпорыңды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары, қайта үйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін шешеді. Меншік иесінің кәсіпорын мүлкін пайдаланудан түсксн пайданың бір болігін алуға құқығы бар.

Меншік иесіне аударуға жататын пайданың үлесі уәкілді органның Қаржы министрлігімен келісілгсн пайданы бөлудің жыл сайын анықталатын пайданы бөлу нормативіндс белгіленеді.

Шаруашшық жүргізу қүқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің сан алуан сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.

Кәсіпорынның жарғылық капиталының мөлшері кәсіпорынға берілетін мүліктің жалпы құнынан аспауы және ең төменгі айлық есептік көрсеткіштің 1000 мөлшерінен кем болмауы керек.

Кәсіпорын оның жарғысында көрсетілген мөлшерде резервтік капиталды қалыптастыруға міндетті және ол жарғылық капиталдың 10 пайызынан кем болмауы керек, оның қарамағында қалған пайданың кем дегсндс 5 найызы осы мақсатқа жұмсалуы тиіс. Резервтік капиталдың қаражаты тск қана залалдарды жабуға, бюджеталдындағы міндеттемелерді орындауға, мемлекеттік кредиттерді өтеуге және басқадай қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда пайыздық өтем төлсуте жұмсалады.

Кәсіпорын мемлекеттік тапсырыстан тыс өндіретін және өткізетін тауарлардың (жүмыстардың, қызметгердің) бағасын өзі дсрбес белгілейді.

Кәсіпорын өз қызметінен алған мсншікті табыстар есебінен ұсталады. Мемлекеттік кәсіпорынға қаражат заңнамада көзделген тәртіппен беріледі.

Кәсіпорын иесіне аударылуға тиіс пайданың үлесі жыл сайын уәкілді орган Қаржы министрлігінің (тиісінше — оныц жсргілікті органдарымен) келісімі бойынша белгіленетін пайданы бөлудің нормативінде көрсетіледі жәнс тиісті бюджетгердің кірісіне аударылады.

Жедел басқару қүқығындағы мемлекеттік мүлікке ие косіпорын қазыналық болып табылады.

Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:

1. төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және

2. өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, еріген, су тасқынынан және басқа сұрапыл апаттардан қорғау;

3. заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгілснген мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақүрылым объсктілерінің жүйесін ұстау мен дамыту;

4. пошта байланысы мен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және халықаралық байланыс желісін пайдалану саласындағы қызмет;

5. топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;

6. денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік қоргау, ғылым және мәдениет сферасынша өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру үшін құрыла алады.

Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын жүмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілді орган белгілейді. Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкідді орган бскітетін смета бойынша өз табысының есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорынның меншікті табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда кажетті жетпеген қаражатгар тиісті бюджеттен бөлінеді.

Қазыналық кәсіпорынның сметадан тыс алған табыстары тиісті бюджетке аударылуға жатады.

Еншілес көсіпорын — өз мүлкінің есебінен басқа мсмлекеттік кәсіпорын құрған заңды тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру қүқығын шаруашылық жүргізу күкығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.

Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішіндс монополияға қарсы заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның филиалдарын десрбес занды тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің тиімділігін арттыру үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс құру, негізгі өндірісті оған тән емес қызмет пен функция түрлерінен босату мақсатында қүрылады.

Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-кұқықтық нысандарының бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.

Қызметтің түрлі сипатындағы — өндірістік, сауда-саттық, сервистік бірлескен кәсіпорындар үйымдастырылады.

Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені буындарының бірі болып табылады. Нарықтық қатынастардың қалыптасу барысында меншік нысандарының дамуы қызметтің жаңа сфераларында шаруашылық жүргізудің бұл демократиялық нысанынын қайта дамуына және дәстүрлі салаларда оның кеңеюіне кең жол ашты.

Қазіргі кезде кооперация жүйесінде кооперативтердің екі негізгі түрпаты— өндірістік және тұтыну кооперативтері жұмыс істейді.

"Өндірістік кооператив туралы" заңда өндірістік кооператив азаматтардың бірлесксн кәсіпкерлік қызмет үшін мүшелік негізде, олардың жеке еңбегімен қатысуына және мүшелерінің мүліктік салымдарын (үлестерін) біріктіруіне негізделген ерікті бірлестігі делінген. Өндірістік кооперативтер тауарлар, өнімдср өндіріп, жұмыс атқарады, шаруашылық жүргізуші субъектілерге және халыққа қызмет көрсетеді.

Өндірістік кооператив коммерциялық ұйым және заңды тұлға болып табылады. Ол жекс кәсіпксрлік үшін заңнамалық актілермен тиым салынбаған кәсіпкерлік қызметтің кез келген түрін жүзеге асыруға құқығы бар.

Өндірістік кооператив мүмкін жарғы салымдары, оның қызметінен алынған табыстар, заңнамамен тыйым салынбаған өзгс де көздер құрайды.

Өдірістік кооператив меншігіндегі мүлік коопсратив жарғысына сәйкес оның мүшелерінің үлестеріне бөлінеді. Пай өндірістік кооператив» мүшелерінің кооператив мүлкіндегі үлесі болып табылады.

Кооперативтің құрылтай құжаттарында несие берушілердің мүдделерінс кепілдік беретін кооператив мүлкінің ең төменгі мөлшерін белгілейтін кооперативтің жарғылық кахшталын құру көзделуі мүмкін.

Кооператив жыл сайынғы пайдасынан аударымдар жасаудың есебінен резервтік капитал құра алады, ол кооперативтің несис берушілер алдындағы міндеттемелерінің орындалуын камтамасыз етуге жәнс көзделмеген шығыстарды өтеуге арналады.

Өндірістік кооперативтің пайдасы жыл қорытындысы бойынша анықталады. Салықтар мен (бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төленгеннен кейін қалған пайда кооперативтің толық қарамағында қалады және оның мүшелерінің жалпы жиналысы мен кооперативтің құрылтай құжаттарында көрсетілген мақсаттарға бөлінеді.

Тұтыну кооперапшві сауда-саттық және тұрмыстық қызмст көрсету арқылы езінің мүшелерін және басқа азаматтардыц қажетгіліктерін қанағаттандырып отырады.

Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 21-індегі заңына сәйкес селолық тұтыну кооперативі мүшелік негізде оның мүшелерінің (пайдаларының) материалдық және өзге де қажеттерін қанағаттандыру үшін өз мүшелерінің мүліктік (үлестік) жарналарын біріктіру жолымен жүзеге асырылатын азаматгардың ерікті бірлестігі деп танылады.

Занды тұлға да селолық тұтыну кооперативзіне мүше бола алады.

Селолық тұтыну кооперативтері коммерциялық емес үйымдар болып табылады және кәсіпкерлік қызмстпен өздерінің жарғылық мақсатгарына сәйкес келетіңдей дәрежеде ғана айналыса алады.

Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы