3,Гормондардың жіктелуі

Эндокриндібездер (эндокринные железы); (glandulaendocrinae, лат. glandulaбез, грек, endon — ішкі, krino — бөлу) — инкреттерін (гормондар) организмнің сұйықішкіортасына (қан, лимфа, ұлпасұйығы) бөлетінбездер. Бұл бездер тек секрет бөлетінсоңғыбөлімдердентұрады, шығаруөзектеріболмайдыжәнеқантамырларынаөте бай келеді. Эндокриндібездер (ішкі секреция бездері): орталықжәнешеткіэндокриндібездерболыпекігебөлінеді. Орталық эндокринді бездерге: гипоталамус, гипофиз жәнеэлифиз, ал шеткіэндокриндібездерге: қалқанша, қалқаншамаңы, бүйрекүстібездеріжатады. Бұларданбасқаорганизмдеқосарланақызметатқаратынараласбездер де болады. Оларға: жынысбездері, ұйқыбезі, плацента және тимус (айырша без) жатады. Эндокриндібездергормондары организмнің сұйықішкіортасыарқылыденемүшелерініңдамуы мен қызметін, олардағызаталмасудеңгейінгуморальдыреттеугеқатысады.^[1]

Гипоталамус-гипофиздікжүйе[өңдеу]

Толықмақалалары: Гипоталамус және Гипофиз

Гипоталамус — аралықмидаорналасқанішкі секреция бездерініңқызметінреттейтінорталық. Әдебитұрғыдаайтатынболсақ: гипоталамус ішкі секреция бездерінің «композиторы». Гипоталамус пен гипофиз тығызбайланыстажұмысістеп, Гипоталамус-гипофиздікжүйені құрайды. Гипоталамус гипофиз безінреттейді, ал гипофиз ағзадағыбарлықбасқабездердіңжұмысынреттейді. Оларнейрогормондарбөліпрефлекстікжәнегуморальдікреттеудіжүзегеасырады. Гипоталамус гипофизгеәсерететін статин (гипофиздың гормон түзуінтежейді) және либерин (гипофиздің гормон бөлубелсенділігінарттырады) гормондарынбөледі. Окситоцин және вазопрессингормондарыгипофиздыңартқыбөлігіндежиналады.

Гипофиз және Эпифиз

Гипофиз — аралықмидаорналасқанішкі секреция бездерініңеңнегізгіжетекшіорталығы. Әдебитұрғыдабұл гормон ішкі секреция бездерінің «дирижері» болыпсаналады. Гипофиз - сопақшапішінді, салмағы 0,5-0,7 г. Гипофиз гормондарыныңбарлығыхимиялыққұрамыбойыншапептидті (нәруызды). Гипофиз үшбөліктентұрады: алдыңғы, артқы, ортаңғы

Қалқанша без[өңдеу]

Толықмақаласы: Қалқанша без

Қалқанша без — мойынныңалдыңғыжағынаорналасқан. Оның салмағы-15-30 г. Олөзарабайланыстыекібөліктентұрады. Қалқанша без қанныңқұрамындағыйодтысіңіріп, жинақтайды. Йод бұл без гормондарыныңқұрамынаенеді. Қалқаншабездің тироксин (тетрайодтиронин, Т₄) депаталады. Соныменқатар кальцитонин және трийодтиронин (Т₃). Тироксин дененіңөсужәне даму, заталмасу (нәруыз, май) әрекеттерімен жүйкежүйесініңқозуынаәсерінтигізеді. Қалқанша без заталмасуға, адамныңөсуіне, денесалмағына, қимылынажәне ой еңбектерініңдамуынаәсеретеді.

Қалқаншамаңыбездері[өңдеу]

Толықмақаласы: Қалқаншамаңыбезі

Қалқаншамаңыбездері — қалқаншабездіңжоғарғыжәнетөменгіжағынажанасаорналасқан. Без паратгормон бөледі. Паратгормон - күрделіқұрылыстызат. Олденедегі кальций мен фосфаттардыңалмасуын, тағамныңішектенқанға тез сіңірілуін, зәрменбіргешығарылуынреттейді. Кальция алмасудыңреттелуіпаратгормонныңжәне D дәруменініңқатысуыменболады. D дәруменіжетіспегендесүйектіңқұрамында кальций азайып, оныңқаттылық, мықтылыққасиетітөмендейді.

4.Гипофиз және эпифиз гармоны

Ол гипоталамус гармондары Гипофиз Гипофиз мидың түп жағындағы түрік ершігінде орналасқан, самағы 0,5-0,6 г, алдыңғы, ортаңғы, артқы бөліктерден тұрады. Аденогипофиз, меланогипофиз, нейрогипофиз деп аталады. Гипофизде соматотроптық, тиреотроптық, адренокортикотроптық, гонадотроптық, фоллитропин, лютеиндейтін, пролактин бағыттаушы гормондары түзіледі. Гипофиз гормондарының физиологиялық әсері: Соматотропин денеде биосинтезді күшейтеді, органикалық, минералдық алмасуға әсер етеді; амин қышқылдардың қаннан жасушаларға өтуін, сіңуін тездетеді. Гормон сондай-ақ, азот тепе-теңдігін өзгертіп, тұздардың сақталуына себепкер, бүйрек тінінің өсіп дамуын, қатаюын тездетеді. СТГ аз түзілетін болса, адамның бойы өспей қалады. Мұндай адамды гипофиздік ергежейлі дейді. Эта хитрость приносит миллионы! Почему раньше этого никто не замечал? Доход для сайтов СТГ шектентыскөпболса, адамныңбойы тез өсіп 240-250см-ге, ал самағы 150кг-ға дейінжетуімүмкін. Оны гипофизарлықалыптықдейді. Өсуітоқтағанересекадамда СТГ гиперсөлінісі акромегалия дертінеәкепсоғады. Эпифиз Эпифизтолықзерттелмегенбезгежатады. Олтөрттөмпешіктіңжоғарыаралығындағытереңдіктеорналақан. Салмағы 100-180 мг. Көнеғасырлардаэпифиздіақыл-ойдыбақылайтынқақпақ, интеллектінің тепе-теңдігінқамтамасызетуші, адамның”жаны” орналасқансауытдепесептеген. Эпифиз бірнешебиологиялықбелсендізаттар-мелатонин, серотонин, адреналин, гистамин бөлетініанықталды. Эпифиз гормондарыныңфизиологиялықәсері: Эпифиз организмдебиологиялық “сағат” ролінатқарады, яғнибиологиялықүрдістердіңбелсенділігікүн мен түнніңауысуынақарайөзгеріпотырады. Олэпифиздегі мелатонин мен серотонин мөлшерініңкүнжарығынаөзгеруінебайланысты. Эпифиз-’’биологиялық термометр”,яғнижылуреттелугеқатысадыдегенмәлімет бар

6Гипотиреоз – қалқанша бездің қызметінің төмендеуі салдарынан қанда тиреоидтық гормондар жеткіліксіздігінен туындайтын клиникалық синдромдар. Гипотиреозда зат алмасу үдерісі: тіндердің оттегіге мұқтаждығы және жылудың жұмсалуы, әнергетикалық субстаттардың жинақталуы төмендейді. Май алмасуында: гиперлипидемия (ХС, ЛПНП - жоғарылайды), май қышқылы синтезі мен липолиздің төмендеуі тән. Гипотиреоздың клиникалық көрінісі қандағы тиреоидтық гормондардың қаншалықты жеткіліксіз және жеткіліксіздік мерзімінің ұзақтығына, сонымен бірге науқастың жасы мен қосымша ауруларына байланысты түрленеді. Мысалы, бір науқаста струмэктомиядан кейін гипотиреоздың көріністері айқын дамиды. Енді біреулерінде гипотиреоз айқын көрініс бермейді, аяқ астынан анықталады. Манифестік гипотиреоз белгілері: науқас өте әлсіз, қозғалысы баяу, бет пішіні бүркеніш жамылғандай (қабағы жартылай түсіңкі, ұйқыдан тұрғандай ісіңкі, өз жасынан үлкен көрінеді), терісі бозғылт сарғыш (гиперкератинемия) реңді, сөз ырғағы баяулаған (мас адам сияқты жылдам сөйлей алмайды), дауысы қарлыққан, есту (есту түтігі мен ортаңғы құлақтың ісінуі) және есте сақтау қабілетінің төмендеуі, шаштарының көп түсуі, қастың сыртқы жағынан түсуі, ерлерде сақал-мұрттың сиреуі, тырнақ сынғыштығы, аяқ-қолдың тоңғыштығы, ұюы, ұйқышылдық, түнде көрудің бұзылысы т.б. байқалады. Гипотиреоз көпшілік жағдайда бірнеше аурудың бүркеніші болып, гастроэнтеролог, нефролог, кардиолог, гинеколог, терапевт дәрігерлерді жағалатып, кеш анықталып жатады.

Гипотиреоз бүркеніштері: гастро-энтерологиялық тоқішек моторикасының бұзылысы, іш қатуға бейімділік, ет жолдарының дискинезиясы, гепатомегалия, өт тасы ауруы, сарғаю, трансаминаза деңгейінің жоғарылауымен көрінеді.

Ревматологиялық: полиартрит, полисиновит, остеоартроз байқалады.

Дерматологиялық:  алопеция, гиперкератоз, онихолизис-тырнақ пластинкаларының жуандап, астында бос қуыс пайда болады.

Гинекологиялық: дисфункционалдық жатырдан қан кету, бедеулік дамиды.

Психиатриялық: деменция, депрессия жағдайына түседі.

Кардиологиялық: диастолалық гипертензия, дислипидемия, гидроперикард пайда болады.

Гипотиреоз патогенезіне байланысты үшке бөлінеді: біріншілік, екіншілік, үшіншілік.

Біріншілік гипотиреоз (қалқанша бездің зақымдануы).

1.      Туа пайда болған гипотиреоз себептері: калқанша бездің гипоплазиясы немесе аплазиясы, тиреоидтық гормондар биосинтезінің тұқым қуалау ақаулары (ферменттік жүйелердің туа болған ақаулары, тиреоглобулин биосинтезінің ақаулары).

2.      Жүре пайда болған гипотиреоз – операциядан кейін (струмэктомия), қалқанша безді радиоактивтік йод және йондық сәулемен емдеуден кейін, қалқанша бездің қабыну аурулары (тиреоидиттер, айрықша аутоиммундық), ағзада йод тапшылығы (эндемиялық жемсау және кретинизм) салдарынан пайда болады. Сонымен катар дәрілік препараттар әсерінен (тиреостатиктер, кордарон), қалқанша безіндегі неопластикалық үдерістерден дамиды.

Туа пайда болған гипотиреоз жаңа туған нәрестелерде бірнеше айлардан кейін дамиды. Кіндік кеш түседі және жараның орнының жазылуы ұзаққа созылады. Баланың қозғалысы өте баяу, жылаған дауысы төмен әрі жуан келеді. Іші кебіңкі, іш қаталау, тілінің аузына сыймауы, ауыз айналасы мен саусақтары көгіс тартқан, терісі салқын. 3-6 айлық кезінде физикалық дамуы жағынан қатарынан қалыс қалуы байқалады. Бұл балаларда дер кезінде нақтама қойылып, ем жүргізілмесе микседематоздық кретинизмге әкеледі.

Екіншілік гипотиреоз – гипофизарлық аймақтың зақымдануы және тиреотропин секрециясының төмендеуі.

Босану кезінде қанды көп жоғалту салдарынан және жарақат нәтижесінде аденогипофиз ишемиясы, гипофиз аймағындағы қабыну үдерістері, тиреотропин бөлетін гипофиз жасушаларынан дамитын ісіктер, ұзақ уақыт жоғары мөлшерде қолданылатын дәрмектер: резерпин, леводопа, парлодел т.б. гипофиздің аутоиммундық зақымданулары.

Үшіншілік гипотиреоз – гипоталамустың  зақымдануы және ТТГ бөлетін жасушалардың тапшылығы, тиреолиберин секрециясының төмендеуі, ТТГ-РГ рецепторлары гендерінің мутациясы, гипоталамус аймағындағы қабыну үдерістері, бас-ми жарақаты, бас-ми ісіктері, серотонин препараттарымен емдеу.

Екіншілік және үшіншілік гипотиреозды біріктіріп, орталық (гипоталамо-гипофизарлық) гипотиреоз деп атайды. Орталық гипотиреоз аденогипофиздің басқа да троптық гормондар функциясының жеткіліксіздігінде, яғни гипопитуитаризмде кезд

Гипертиреоз – қалқанша безінің гармонын әдеттегіге қарағанда көп бөле бастауы. Басқаша айтқанда, гипертиреоз гипотиреозға қарама-қарсы ауру. Қалқанша безі гармондарының төмендеуі ағза жұмысын баяулатса, гипертиреоз кезінде ағза жұмысының қарқыны қатты артады.

Гипертиреоз ауруына шалдықтыратын әрекеттер:

Йодты мөлшерден тыс қолдану; Гипотиреозды емдеу; Гипофиз ауруы. Қалқанша безінің гармондарды шектен тыс көп бөлуі ағзаның барлық жұмысын қарқынды түрде жүргізетіндіктен, жүректен бастап, барлық ағзаға кері әсерін тигізеді.

Гипертиреоздың үш деңгейі бар:

Бастапқы деңгейлі гипертиреоз – қалқанша безінің ауруынан туындайды;

Екінші деңгейлі – түрлі гипофиза патологиясының кесірінен туады;

Үшінші деңгейлі – гипоталамус ауруынан пайда болады.

Науқас адам осының қай деңгейімен ауырса, соған сәйкес ем қолданылады.

Гипертиреоз белгілері:

Жүйке жүйесіндегі өзгерістер: ұйқысыздық, көңіл-күйдің аумалы-төкпелілігі; Тершеңдік; Әлсіздік; Жүректің қатты соғысы; Дірілдеу, әсіресе, саусақтар қатты дірілдейді; Көздің күп болып ісіп кетуі, көзді бір орынға қадай алмау; Арықтау; Іш өту. Жоғарыдағы белгілер біліне бастаса, міндетті түрде эндокринолог-дәрігерге қаралу керек. Бұл ауру қатты асқынбаған болса, емделуге болады.

Қалқанша без (glandula thyroidea, лат. glandula - без, гр. thyreos —қалқан) - шеткі ішкі секреция безі. Қалқанша без сырты дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Қапшықтан қалқанша без ішіне таралатын дәнекер ұлпалы перделіктер без паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Бөлікшелер көптеген көпіршіктерден (фолликулдардан) тұрады. Фолликул қуысын құрамында күрделі протеин — тироглобулин болатын қоймалжың зат — коллоид толтырып тұрады. Фолликул қабырғасын екі түрлі клеткалар құрайды. Тироциттер және парафолликулалы немесе К-жасушалар. Тироциттер ұлпалардың дамуына, өсуіне, протеиндердің, көмірсулардың, майлардың, йодтың алмасуына әсер ететін, құрамында йод болатын тироксин және трийодтиронин гормондарын бөліп шығарады. Азық құрамында йод жетіспесе, онда жануарлар организмінде эндомиялық зоб ауруы өршиді. Парафолликулалы клеткалар қандағы кальцийдің мөлшерін азайтатын, құрамында йод болмайтын кальцитонин гормонын бөледі.

Қалқанша бездің құрылы

уруды тироксин гормонымен емдейді. Тироксин гормонының синтезделуі ағзада йодтың болуына байланысты. Адам йодты, йодты калий, йодты натрий түрінде тағаммен қабылдайды. Адам денесінде 30-50 мг йод болса, соның, шамамен 15 мг қалқанша безде кездеседі.

^[1] [2]

Егер ішетін су мен тағамда йод жетіспесе, адам іспебұғақ (эндемиялык зоб) ауруымен ауырады (18, ә-сурет). Мұндай ауру әсіресе топырақ пен судың құрамыңда йодтың аз болуынан пайда болады. Тәулігіне адамның қабылдайтын йод мөлшері 0,15-0,20 мг болуы керек.

Аурудың белгісі. Қалканша бездің ұлпалары өсіп, ұлғайып, салмағы 1 кг-ға дейін жетеді, сон-дыктан оны алкым ісуі дейді. Бұл ауруды емдеу және болдырмау үшін ас тұзына йод (100 кг ас тұзына 2,5 г йодты калий тұзы) қосады. Балабакша мен мектептерде балаларға дәрі береді. Дәрінің бір түйірінің құрамында 1 мг йодты калий бар.

Жас балаларда қалканша бездің гормоны жетіспесе, бойы әспей, жыныстық жетілуі тоқталады. Ми сыңарлары қыртысьшың жұмысы бұзылып, ақылесі кем болады. Мұндай ауруды кретинизм (фр. «сrtinismе» - жарымес) дейді. Ауру асқынбаса, емдеп жазуға болады.

Қалқанша безден гормон көп бөлінсе, денеде зат алмасу күшейеді; жүрек соғуы жиілейді; қан қысымы көтеріліп, жүйке жүйесінің қозуы артады; тамақты көп ішкенмен салмақ қоспай, керісінше арықтайды. Тез ашуланады және терлегіш болады. Көздері бадырайьш, шарасынаналға қарай шығып тұрады. Мұндай ауруды бадырақ көз немесе базедов ауруы дейді. Бұл ауруды неміс дөрігері К. А. Базедов сипаттап жазған.

Ауруды емдеп жазу үшін қалқанша бездің кішкене бөлігін кесіп алып тастайды. Жеке жасушаларын жою үшін рентген сәулесімен де емдейді

Тироксин — гормонның түзілуі мен бөлінуін гипофиздің алдыңғы бөлігінен бөлшетін гормондар реттейді. Қанда тироксиннің концентрациясы қалыпты деңгейде болтан кезде, гипофизден бөлінетін гормонный мөлшері азаяды. Бұл тироксиннің қалыпты деңгейде болуына көмектеседі.^[3]

трийодтирони́н (трииодтиронин) — биологически активная форма тиреоидных гормонов щитовидной железы. Один из двух основных и наиболее активных (наряду с тироксином) гормонов щитовидной железы^[1].

Синтез тиреоидных гормонов в присутствии тиреоидной пероксидазы.^[2]

Синтезируется как метаболит тирозина. Под действием особой пероксидазы ионы I^- в щитовидной железе прикрепляются к остаткам тирозина в высокомолекулярном белке тиреоглобулине. От 1/5 до 1/3 общего количества тиреоидных гормонов, производимых щитовидной железой, поступает в кровь сразу в форме трийодтиронина. Остальные 2/3—4/5 поступают в кровь в форме биологически малоактивного тироксина, являющегося фактически прогормоном. Но в периферических тканях тироксин при помощи металлофермента селен-зависимой монодейодиназы подвергается дейодированию и конвертируется в трийодтиронин

7.Катехоламиндер.Бүйрек үсті безінің милы затының хромафффинды клет-да дофамин түзілу кезеңі арқ. Тирозиннен норадреналин ж/е адреналин гормондары синтезд-ді. Оларда пирокатехин адросы бар, сонд. Оларды КАТЕХОЛАМИНДЕР д.а. Катехоламиндер физиологиялық әсер етуде кейбір өзгшелікпен сипатталады, жүйке жүйесінің симп-лық бөлігінің қызм-не ә.е ж-/е гормональды әсері бар.

Биосинтезі мен функ-ды әсерлері

Бүйрек үсті безінің милы зат-ң гормондарының тирозиннен биосинтез проц-і мынадай схема бойынша жүзее асады:

Тирозиннен түзілетін катехоламиндердің қатарында қасиеті мен қызметінің модуляторлықтан (дофамин) медиаторлыққа (норадреналин) ж/е гормоналдыққа (адреналин) ауысуы байқ. Бұл жағ-да осы қатардағы жеке өкілдердің қызм-нің бірін-бірі жабуы байқ: дофамин мен норадр.-ң модуляторлық әсері, норадреналин мен адреналин-ң медиаторлық ж/е гормоналдық әсері.

Катехоламиндер адренергиялық гормондар-медиаторлардың біріңғай генетикалық, құрылымдық, функ-дық қатарын құрайды, ол өзінің физиол-қ ж/е патогенетикалық әсері жөнінен орт. ж/е перифериялық, соның ішінде симп.жж-мен байл. Сонд.қазіргі кезде катехоламиндердің биохимиясы көбінесе нейрохимияға жақын.

Қазіргі кездегі зерттеулерге сәйкес, катехоламиндердің алмасуы әртүрлі жолмен жүреді, олардың негізінде жекелеген гормон-медиаторлардың түзілуі мен физиологиялық белс-нің көрінуіне ә.е-тін механизмдер жатыр. Катехоламиндер құрылымында пирокатехинды сақинаның болуы ортохинондар, О-метилді туындылар ж/е глюкурон мен күкірт қышқ-мен жұп қосылыстардың түзілуінің алғы шарттары болып табылады.

8 .Инсулин мен глюкагон.Глюкагон- молекулярлық салмағы шам. 3500 болатын 29-мүшелік олигопептид, ол ұйқы безінің аралша аппаратының альфа-клет-да түзіледі. Асқ-ішек жолының клет-мен де синт-ді. Глюкагон құрылымы омыртқалылардың барлық клас-ның өкілдерінде бірдей н/е ұқсас болады. Тек балықтар глюкагоны ғана басқа кластар гормонынан ерекшеленеді ж/е сүтқоректілерді әсер етпейді. Қанда глюкоза деңг. –і глюкагонның бөлінуін күшейтеді, яғни қанда глюкагон деңг. Тамақтану ритмне байлн. С.қ. глюкагон инсулин түзетін Лангерганс аралшаларының бета-клет-на тура ынталандырушы ә.е.

Тканьдер-нысаналардың мембр-лық рецеп-мен байл-ды: бауыр, май ткані ж/е аз мөлшерде б.е жатады. Аделатциклазды мех. Арқ. 3,5, АМФ көм-мен гликоген мен үшацилглицеридтер мобилизациясын туд. Нәт-де қанда глюкозаның, май қышқ-ң ж/е глицерин деңг. артады.

Инсулин-екі тізбекті полипептид, Лангергганс аралшаларының бета-клет-да синт-ді,51 - амқ-дық қалд-тан тұрады ж/е молекулярлық салм 5700 тең. Инсулиннін А тізбегі- 21 қалд-тан тұр, В тізбегі 30 амқ қалд-нан тұр. Түрлік ерекшеліктер А тізб-ң 8-10 позициясында ж/е В тізб-ң 30 орнында табылған. Инсулин бир тизбекти генмен кодталады. Ол бир тизбекти бастапкы, ірі белок-преинсулин-ң синтезин анык-ды, бул белок 105-110 амк-ды калд-тан турады. Ол биол-к белс-ги жок, аз омир суретин белок, ЭПТ-ң будырлы цистернасында полисомалардан секреторлы гранулага отетин жолда N-сонынан бастап протеолизге ушырайд. 23-мушелік пептид болинип, преинсулин проинсулинге айн. Лангергенс аралш-ның бета-клет-ның секреторлы гранулаларында проинсулинның инсулинге айналуы жүреді.

П реинсулин проинсулин инсулин

Пептид с-пептид,3-арг, лиз

(23 ам.ост.)