2.1 Іс жүргізуге басқа да тұлғалардың қатысуы

Нақты деректер- тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелерімен, куәлардың айғақтарымен, жазбаша және заттай дәлелдемелермен, сарапшылардың қорытындыларымен, іс жүргізу әрекеттерінің хаттамаларымен және өзге де құжаттармен аныталатын деректер.

Соттық дәлелдемелерді үш нешгіздер бойынша жіктеуге болады:

1. Істің мән жайлары бойынша дәлелдемелердің байланыс сипаты;

2. Қалыптастыру негізі бойынша;

3. Дәлелдемелерді қалыптастыру процесі.

1. Істің мән жайлары бойынша дәлелдемелердің байланыс сипаты бойынша:

- тікелей

- жанама болады.

Тікелей дәлелдемелер- сәйкесті деректерді растайтын мән жайлар анықтаумен тікелей байланысты дәлелдеме.( мысалы, некеге тұру туралы куәлік)

Жанама дәлелдеме- жеке алынған, бірнеше болжам тұжырымдарға, ізденістегі деректер бойынша бірнеше болжамдарға негіз болатын дәлелдеме. Мән жайларды белгілеу үшін тек бір жанама дәлелдеме жетпейді.

Тікелей және жанама дәлелдемелердің растығын сот анықтауы қажет.

2. Қалыптастыру негізі бойынша:

-жеке

- заттай дәлелдемелерге бөлініп қалыптастырылады.

Жеке дәлелдемелер- тараптардың және үшінші тұлғалардың түсініктемелері, куәгердің айғақтары, сарапшының қорытындысы, яғни жеке тұлғалардың өзімен берілетін, айтылытын неменсе ұсынылатын деректер.

Заттай дәлелдемелер- жазбаша және заттай дәлелдемелер жиынтығы, яғни бұл іс бойынша маңызы бар әр түрлі құжаттар мен заттар.

С.В.Курылев дәлелдемелердің тағы бір түрін белгілеп отыр- аралас дәлелдеме, яғни бұған сарапшының қорытындысын жатқызады.

3. Дәлелдемелер қалыптастыру процесі бойынша:

- бастапқы

-туынды (өндірістік) дәлелдемелер болып бөлінеді.

Бастапқы дәлелдемелер- өз көзімен көрген куәнің айғақтарындағы мәліметтер, шарттың түпнұсқасы, жарамсыз (сапасыз) тауар және тағы басқа.

Туынды (өндірістік) дәлелдемелер – басқа дәлелдемелердің мазмұнын қайталайтын өндірістік дәлелдемелер. Бұл «Екінші қолдан »деп аталатын дәлелдемелер. Мысалы, болған оқиғаны өз көмегімен көрген адамның айтқан сөзінен естіп айтатын куәнің айғақтары, шарттың көшірмесі, жарамсыз (сапасыз) тауардың бейнесуреті және тағы басқа.

Бастапқы дәлелдемелер туынды (өндірістік) дәлелдемелерге қарағанда шындыққа жақын болады. Мысалы, автокөлік адамды қағып кеткенде өз көзімен көрген куәгердің айғақтары тікелей , жеке және бастапқы дәлелдемелер болып танылады.

Мысалы, үйге меншік құқығын тану туралы іс бойынша қарызға ақша беру туралы қолхат жанама, заттай (жазбаша) және туынды (өндірістік) дәлелдемелер болып танылады. Ешқандай дәлелдемелердің сот үшін алдын ала күші болмайды.

Мұнда тағы қажетті дәлелдемелер туралы айту дұрыс болады. Әр бір категория істер бойынша белгілі дәлелдемелер ұсынусыз істі мәні бойынша шешу үшін қажетті дәлелдемелер бекітуі тиіс. Егер талап қоюшы талап арызына мұндай дәлелдемені көздеп сотқа ұсынбаса онда кейіннен бәрі бір ол ұсынуы тиіс. Анатология бойынша жауапкерді белгілі дәлелдемелер ұсынуы қажет. Егер тараптар істі шешуге қажетті дәлелдемелерді ұсынбайтын болса, онда сот өз бастамасы бойынша оларға ол туралы ұсыныс жасайды. Мысалы, қажетті дәлелдемелерге :

- неке бұзу істер бойынша- некеге тұру куәлікті ( заттай дәлелдемені) ұсыну ;

- жұмыс орнына қайта тұрғызу дауы бойынша сол жұмыс орнына қабылдау және жұмыстан шығару туралы әкімшілігінің (бастықтың) бұйрығын ұсыну.

Қажетті дәлелдемелердің басқа дәлелдемелерден ешқандай артықшылығы жоқ. Қажетті дәлелдемелер ұсынбауы сотта іс қараудың ұзақтығына және дауды дұрыс шешпеуге әкеп соғады.

Азаматтық сот процесіне басқа да тұлғалардың қатысуы жүзеге асырылады. Нақты айтып кететін болсақ, бұл аудармашылар, куәгерлер, мамандар және сарапшылар болып табылады және олар « Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Респуликасының заң жобасында қарастырылған. Осы заңның 21- бабында атқарушылық іс жүргізуге аудармашылардың қатысуы туралы айтылған. 1.Атқарушылық іс жүргізуге қатысушылар атқарушылық әрекеттер жасау кезінде өз бастамасы бойынша немесе сот орындаушысының ұсынысы бойынша аудармашы шақыруы мүмкін. Кәмелетке толған, әрекетке қабілетті, іске мүдделі емес, атқару әрекеттерін жүргізу үшін қажетті дәрежеде тіл меңгерген кез келген тұлға аудармашы бола алады.

2.Аудармашының өз еңбегі үшін сыйақы алуға құқығы бар. Оған төленген сыйақы атқарушылық әрекеттер жасау жөніндегі шығыстарға жатқызылады.

3.Алдын ала біле тұрып, бұрыс аударма жасаған жағдайда аудармашыны Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жауапкершілікке тартылады, бұл туралы оған сот орындаушысы ескертеді.

Осы заңның келесі бабында куәгерлердің қатысуы туралы айтылған.22-бапқа сәйкес:

1. Атқарушылық әрекеттер кемінде екі куәгердің қатысуымен жасалуы мүмкін.

2. Мынадай жағдайларда:

1)Өндіріп алушының немесе борышкердің талабы бойынша;

2)Үйге орналастыру және үйден шығару туралы шешімдерді борышкердің пайдалануға тиым салуға, алып қоюға және беруге, оның тұрғын үйін, үй жайлары мен қоймаларын алуға, тексеруге жеткізуге байланысты әрекеттерді орындау кезінде, сондай ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де жағдайларда куәгерлердің қатысуы міндетті. Өзге жағдайларда куәгерлер сот орындаушысының бастамасы бойынша қатысуы мүмкін.

3) Кәмелетке толған , әрекетке қабілетті, атқарушылық әрекеттердің нәтижесіне мүдделі емес кез келген азаматтар куәгерлер ретінде шақырылуы мүмкін.

4) Куәгер қатысатын атқарушылық әрекеттер бастамалар алдында сот орындаушысы куәгердің атқарушылық әрекеттерге қатысу тәртібін түсіндіреді.

5) Куәгер өзінің қандай атқарушылық әрекеттер жүргізу үшін шақырылып отырылғанын, олар қандай атқару құжаты негізінде жасалатынын білуге хақылы. Куәгер жүргізілген әрекеттер жөнінде ескертпелер жасауға хақылы. Куәгердің ескертпелері тиісті атқарушылық әрекет актісіне енгізілуге тиіс.

6) Куәгер жүргізілуіне өзі қатысқан іс кезінде атқарушылық фактісін, мазмұны мен нәтижелерін куәландырады.

7) Куәгер міндеттерін атқаруына байланысты көрген шығындардың орынын толтыруды, сондай ақ ала алмаған еңбекақысын өтеуді немесе уақыт жоғалтқаны үшін ақшалай өтемені талап етуге куәгер құқылы.

8) Куәгерлерге төленетін ақша сомасы атқарушылық әрекеттер жасау жөніндегі шығыстарға жатқызылады.

Куә ретінде шақырылған адам сотқа тағайындалған уақытта келуге және шынайы айғақ беруге міндетті. Науқастығының, қарттығының, мүгедектігінің немесе басқа да дәлелді себептерінің салдарынан соттың шақыруы бойынша келуге жаңдайы болмаса, сот куәдан өзі барған жерінде

жауап алуы мүмкін. Көрнеу жалған айғақ бергені және заңда көзделмеген негіздер бойынша айғақ бнруден бас тартқаны немесе жалтарғаны үшін куә Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 352, 353- баптарында көзделген жауаптылықта болады. Куәнің сотқа шақырылуына байланысты шығындарды өтеттіруге және уақытын жоғалтуына байланысты ақшалай өтемақы алуға құқығы бар. Шығындар мен өтемақылардың мөлшерлері Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленеді./1,25 бет \

«Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының заң жобасының 23-бабында атқарушылық іс жүргізуге мамандардың қатысуы туралы айтылады:

1.Атқарушылық әрекеттер жасау кезінде туындаған, арнаулы білімді талап ететін мәселелерді түсіндіру үшін, сондай ақ тыйым салынған мүлікті бағалауды , сатуды, тасымалдауға, сақтауды жүргізу үшін сот орындаушысы атқарушылық іс жүргізу тараптарының өтініші бойынша немесе өз бастамасы бойынша маман тағайындалуы мүмкін. Сот орындаущысы бұл жөнінде қаулы шығарады.

2) Қорытынды беру немесе қажетті әрекеттер жүргізу үшін қажет арнаулы білімі бар, іске мүдделі емес тұлға маман ретінде тағайындалуы мүмкін.

3) Мамандардың атқарушылық әрекеттер жасауға байланысты жүргізілетін жұмысты орындағаны үшін сыйақы алуға құқығы бар. Бұл сыйақы және мамандар тартуға жұмсалған басқа да шығыстар атқарушылық әрекеттер жасау жәніндегі шығыстарға жатқызылады.

Ал енді соттың сот сараптамасына қандай ұорытынды беретініне тоқталайық. Сарапшы қорытындыны жазбаша түрде береді. Ол үш бөліктен тұрады: кіріспе, зерттеу (тексеру) , қорытынды.

Кіріспе бөлімінде қорытындының сараптамаға негіздер көрсетіледі: (аты, тегі, әкесінңғ аты, білім дәрежесі, мамандығы мен ғылым дәрежесі және шені, атқарып отырұан қызметі) сараптама кәммен, қайда, қашан жүргізілді, сарапшыға қандай сұрақтар қоюға рұқсат етілді және оған бұл үшін қандай материалдар берілді. Қорытындының зерттеу бөлімінде зерттеудің жүру барысы және нәтижесі анық баяндалады. Мұнда сарапшы пайдаланған зерттеу әдісі және ғылыми техникалық құралдары көрсетілуі керек. Егер кей жағдайларда сарапшы қорытынды бере алмаса, онда ол себептерін көрсетуге тиіс. Қорытынды бөлімінде сарапшы өз қорытындысын баяндайды. Зерттеуді жүргізген сарапшы қорытындыға қол қояды. Қорытындыға анықтамалық және иллюстративті матетиалдар енгізілуі мүмкін:олар таблицалар, схемалар, сызбалар және фотосуреттер болып табылады.

Сарапшының қорытындыларының келесі түрлері бөліп көрсетіледі:

- категориялық (санатты), ( дұрыс және дұрыс емес)

- ықтимал

- қойылған сұрақтарға жауап бере алмайтын қорытынды

- шартты

Сарапшының ықтимал қорытындысы соттың шешіміне негіз бола алмайды. Бірақ сарапшының ықтимал қорытындысы сипаттау бөлімінде келтірілген факлілік мәліметтер қосымша дәлелдемелер ретінде пайдалануы мүмкін және басқа да фактілік мәліметтермен қатар дұрыс немесе дұрыс емес аргументтер болады. Сарапшының қорытындысын соттың және процестің басқа да қатысушыларының қабылдау әдісі, оны сот отырысында жариялайды. Сарапшының қорытындысы дәлелдеудің ерекше әдісі болып пайдаланбайды. Сарапшының қорытындысын сотта міндетті емес және дәлелдемелердің жалпы ережелері бойынша бағаланады деп заң арнайы түрде белгілеген.

Сарапшының қорытындыны бағалау құрамына енеді :

іс жүргізу тәртібін дайындауды талдау;

қойылған сұрақтарға қорытындының сәйкестігін талдау;

қорытындының толықтығын анықтау; қорытындының ғылыми негізін бағалау; қорытындының шындығын бағалау; олардың іс бойынша басқа ақпарат жүйесінде орнын анықтау.

Сарапшының қорытындысын бағалауда сарапша баян еткен барлық материалдардың жақсы сапасын жан – жақты зерттеу қажет. Мысалы, соттық – жазбаша сараптама кезіндегі дау – дамайда, яғни құжаттың жалған еместігінде, сот ең алдымен сарапшының жазу үлгісі қаншалықты түрде дұрыс жазылғанын бағалау керек және оның қорытындысына графикалық материалдың жеткілікті болғандығын анықтау керек.

Сот қорытынды бағалау нәтижесінде мойындай алады; толықтай, ғылыми негізінде және басқа дәлелдемелермен қатар соттың шешіміне негіз салу.

Жеткілікті нақты немесе толық емес материалдарға қосымша, толықтырушы сараптама тағайындап анықтау.Негізделген және мотивациялық анықтамамен қайта сараптама тағайындау.

Сот сарапшының қорытындысымен келіспеуі мүмкін және оған қайта сараптаманы тағайындамай – ақ істі басқа дәлелдемелер негізінде шешеді. Мотивациялық бөлімінде шешімде сарапшының қорытындысында сенімді сын болу керек және болжамдар келтірілуі керек, ол бойынша сот оны теріске шығарады.