1. Ресей қазақтары.

Ресей – жүзден астам ұлттар мекендеген мемлекет: 93% байырғы халықтар, оның 80% - орыстар, 6% - жақын шетел диаспорлары, 1%-алыс шетелдердегі диаспоралар.

1897 жылдан бастап жүз жылдан астам уақыт аралығында Ресейде (КСРО) тоғыз халық санағы жүргізілген. Ең соңғысы 1989 жылы өткен. Кезекті санақ 1999 ж. белгіленіп, кейін ол 2002 жылға қалдырылды.

1989 жылғы санақ бойынша, РСФСР – да 635900 қазақ тұрған, 1989-1998 жылдар аралығында қазақтардың өсімі 68800 болған, бірақ Ресейден 13500 қазақтың қоныс аударғанын ескерсек, өсім 55300 санын құрайды. ҚР Сатистика агенттігінің деректеріне сүйенсек, 1993 пен 2001 жылдар аралығында Қазақстанға Ресейден 47811 қазақ келсе, Қазақстаннан Ресейге 61589 қазақ қоныс аударған. Ресейдің тегін де сапалы білімі, зейнетке шығу жасының төмендігі, басқа да жағдайлар негізінен Ресеймен шекаралас тоғыз облыстағы қазақтарды қоныс аударуға итермелейді. Әсіресе Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазқстан, Қостанай, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан облыстарынан 1994-1997 жылдары қазақтар сегіз-он мыңдап Ресейге көшіп отырған. 1998 жылдан қоныс аудару толастай бастаған. 2001 жылы 4613 қазақ Ресейге көшіп кеткен. Сонымен, қазақ диаспорасының саны 13778 адамға өсіп, бүгін шамамен 700 000 құрайды деуге болады.

Қазақтар – Ресейдегі ірі диаспораларының бірі. Олар сан жағынан мари, аварлармен тең, ұлттық республика статусы бар еврей, бурят, осетин, кабардин, якуттардан басым. Ресей ғалымдарының салыстырмалы зерттеулері бойынша, қазақтар орыс, тува, қалмақ және Сібірдің ұсақ халықтарымен қатар өлім-жітімі көп, адамдары аз өмір сүретін этностар тобына жатады.

Қазақтар негізінен Ресеймен шекаралас облыстарда шоғырланған: Астрахан облысында – 140 мың, Омбы – 86 мың, Орынбор – 111 мың, Волгоград – 41 мың, Саратов – 74 мың, Түмен – 30 мың, Челябі – 34 мың, Кемерова – 4 мың, Алтай өлкесінде – 11 мың, Башқұрстанда – 7 мың, Мәскеуде – 9 мыңға жуық.

Ресейде ұлт саясатының құқық негіздерін қалайтын маңызды құжаттар қабылданды. РФ Конститутциясы, РФ-дағы ұлттық саясат концепциясы, «Ұлттық-мәдени автономия туралы» және басқа да ресейлік азаматтардың конститутциялық құқын қамтамсыз ететін заңдар қабылданды.Бұл құжаттар диаспорлардың әлеуметтік және ұлттық-мәдени дамуының басты принциптеріне негізделген.

Соңғы жылдары Ресейде қазақтардың ондаған қоғамдық бірлестіктері жұмыс жасауда. Мәскеуде «Қазақ тілі» қоғамы, «Қазақ диаспорасы» қоры, қазақ жастарының «Мұрагер» қоғамы, қазақтардың ұлттық-мәдени автономиясы, Санкт-Петербургте «Атамекен» қоғамы; Қазан қаласында «Қазақстан қоғамы»; Орынбор облысында қазақтардың ұлттық мәдени автономиясы, Астрахань қаласында қазақтардың «Жолдастық» мәдени қоғамы, Омбы облысында аймақтық ұлттық-мәдени автономиясы, Түмен облысында «Достық» қоғамдық ұйымы, Саратов облысында қазақ мәдениетінің «Қазақстан» орталығы, Волгоград облысында аймақтық «Қазақстан» ұйымы т.б.

Жалпы ресейлік қазақтардың бүгінгі білім деңгейі туралы сөз ету қиын. Башқұртстанда тұратын қазақтардың 38% жуығының жоғары білім бар екен. Ал Алтай өлкесі қазақтарының білім деңгейі басқа ұлттармен салыстырғанда төмен. Орталау, орта, орта арнаулы, жоғары білімділер олардың арасында 80% жуық. Волгоград облысында қазақтардың -77%, Челябинск облысында - 73%, Саратов облысында - 82%, Омбы облысында - 58% және басқа да Ресей субъектілерінде олдардың басым көпшілігі селолық жерде тұратынын ескерсек, олардың білім деңгейі басқалармен салыстырғанда жоғары еместігі белгілі.

Тағдырын Ресеймен байланыстырған қазақ интеллигенциясы оның ғылыми, білімі және мәдениетіне өз үлесін қосып келеді. Мәселен филология ғылымдарының докторы, Ресей Академиясының тіл білімі институтының бас қызметкері, М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университетінің профессоры К.Мусаев, тарих ғылымдарының докторы Нәйля Бекмаханова, техника ғылымдарының докторы, Ресей Академиясының ядролық физика институтының ғылыми қызметкері Ниғматбек Қамбаров, моңғолтанушы Шакен Назиров, ақын Тұрсынай Оразбаева, Алтай университетіндегі археолгоия, этнография кафедрасының жас ғалымы, түріктанушы Ержан Әділбекұлы және тағы басқалар.

Ресейдің көптеген облыстарында қазақ тілі ана тілі ретінде оқытылады. Асрахан облысында 64, Омбы 20, Орынбор 18 мектепте қазақ тілі жүргізілуде. Түмен облысында қазақ тілін 200 қазақ баласы өз еркімен оқуда. Қазақ тілін, мәдениетін, тарихын насихаттауда Омбы облысында 16 клуб, «Мөлдір», «Достар», «Аманат» ансамбілі мен мәдени бірлестіктер ат салысуда. Сондай-ақ қазақ диаспорасы өз басылымдарын шығаруда. Орынбор қазақтары «Айқап», Саратов қазақтары «Хабар», Астрахань қазақтары «Ақ арна» газеттерін шығарып жатыр.