6. Өңірлер халқының өмір сапасын интегралдық бағалау

Жүргізілген талдау өмір сапасының анықтамаларының және анықтау тәсілдерінің әралуандығын көрсетті. Алайда бұл ұғымның бірыңғай түсіндермесі тіпті жеке ғылыми шеңберінде де жоқ.

Бүгінде ғалымдар өмір сапасының индикаторларын бағалаудың мынадай негізгі үш түрін бөліп көрсетеді: объективтік, субъективтік және интегралдық. [23]

Өмір сапасын объективтік бағалау барынша таралған. Мұндай тәсілде өмір сапасы объективтік шарттары және тіршілік қызметі процестерінің параметрлері арқылы анықталады. Өмір сапасының көрсеткіші мәндерін анықтау үшін негізінен, құралдық, есептік, статистикалық және сараптамалық әдістер пайдаланылады. Кейде бірнеше жоғарыда көрсетілген әдістерді пайдаланатын құрамдастырылған әдіс қолданылады.

Оның мақсаты – қоғамның немесе адамдар тобының өмір сүру деңгейін әртүрлі статистикалық ақпарат негізінде мүмкіндігінше дәлме-дәл өлшеу. Қазіргі уақытқа дейін ғылыми қоғамдастықта мұндай бағалау үшін бірыңғай, жалпыға танылған индикаторлар топтамасы әзірленбегенін айту қажет. Қарастыру деңгейіне және нақты зерттеудегі ғалымның мүмкіндіктеріне байланысты объективтік көрсеткіштердің 1000 әралуан түрі пайдаланылуы мүмкін. [24]

Өмір сапасының объективтік бағалар тобында ресми статистика және ашық дереккөздерден алынған статистика негізінде интегралдық өмір сапасын бағалау ерекше бөлінеді. Ресей Федерациясында интегралдық бағалау негізінде өмір сапасының бағасы бойынша әдістемелер әзірленген.

Мысалы, профессор С. А. Айвазянның басшылығымен Ресей Ғылым академиясы Орталық экономика-математика институтының мамандары әзірлеген өмір сапасының интегралдық индикаторы (ӨСИИ). ӨСИИ мемлекеттік статистика ресми деректері негізінде бағалауды жүргізуге мүмкіндік, бұл өте маңызды және субъективтілік факторын біркелкілендіреді. Көрсеткіштер бес интегралдық топқа біріктіріледі:

− өзіне күтілетін өмірдің ұзақтығы, білім деңгейі, біліктілік, туу және өлім-жітім, неке және т.б. сияқты қасиетерді кіріктіретін халық сапасы;

− өзіне өмір сүру деңгейінің және оның материалдық және рухани қажеттіліктерін нақты табыстар, олардың саралануы, ізгіліктер мен қызметтерді тұтыну деңгей, қоғамды инфрақұрылым қуаттарымен қамтамасыз ету деңгейі және т.б.) қанағаттандыру дәрежесін көрсететін негізгі көрсеткіштерді кіріктіретін халықтың әл-ауқаты;

− еңбек шарттарының деңгейін, әлеуметтік қорғауды, қоғам мүшесінің жеке және мүліктік қауіпсіздігін, қоғамның өзінің қылмыс жиі жасалатын және әлеуметтік-саясисаулығын және т.б.көрсететін әлеуметтік қауіпсіздік (әлеуметтіксала сапасы);

− әуе кеңістігінің, судың ластануы туралы, топарықтың сапасы биоәралуандықтың деңгейі туралы деректерді және т.б. шоғырландыратын қоршаған ортаның сапасы (экологиялық тауаша сапасы);

− табиғи-шикізат ресурстарының құрамыман және көлемімен, климатпен, форс-мажорлық жағдайлардың жиілігімен және ерекшелегімен сипатталатын табиғи-климаттық шарттар.

Атап айтқанда, С.А. Айвазян тиісті статистикалық көрсеткіштер және осы санаттың барынша жеке ерекшеліктері негізінде жасақталған өмір сапасын өлшеудің қалыптандырылған әдістемесіне сүйене отырып, біздің қоғам адамының дамуында стратегиялық мақсаттарды анықтауға; уақыт және кеңістік жағынан осы көрсетікш бойынша бұл қоғамның әртүрлі ұяшықтарын салыстыру; ақырында шартты түрде ұйымдастырылуы әлеуметтік-экономикалық және экологиялық-демографиялық дамудың оңтайлы траекторияларын анықтауға мүмкіндік беретін (әртүрлі климаттық, саяси және ресурстық шектеулермен) қоғамдық әл-ауқаттың нысаналы өлшемдерін құрастыруға мүмкіндік алатынымызды атап өтеді.[23]

Өмірсапасын субъективтік бағалау субъективтік бағалауларда жасақталады. Мұндай тәсіл өмір сапасын әлеуметтану сауалнамалары негізінде анықтады білдіреді. Субъективтік индикаторларды есепке алу қазіргі заманғы әдістемелердің көпшілігінде жоқ. Бұл қажетті әлеуметтану зерттеулері жүргізудің қиындығымен және алынған ақпаратты талдау кезінде туындайтын қиындықтармен түсіндіріледі.

Интегралдық тәсіл өмір сапасының объективтік және субъективтік бағаларын әртрүрлі мәндес ретінде қарастыруға негізделеді. Мұнда ең қиыны интегралдық бағалауды есептеу – объективтік және субъективтік бағаларды қамтитын мұндай индексті әзірлеу.

«Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы» ЖМ өмір сапасын бағалау бойынша және өлшеу бойынша жиналған тәжірибені талдай отырып, объективтік тәсіл шеңберінде Қазақстан өңірлерінің өмір сапасын интегралдық бағалау әдістемесін ұсынады.

Объективтіктәсілді таңдау мыналармен байланысты:

1. Қазақстанның ресми статистикасында статистикалық ақпарат деректерінің айтарлықтай, оның ішінде өмір сапасы мәселелеріне қатысты массиві жиналған;

2. субъективтік тәсіл елдің өңірлері бөлінісінде ең кемінде өмір сапасы сауалнамаларына еркін қолжетімділіктің болмауы себебінен қолданылуы мүмкін;

3. болашақта әлеуметтану сауалнамаларының қорытындылары болған кезде интегралдық тәсілді қолдануға болады.

«Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы» ЖМ Айвазянның ӨСИИ ерекшелігі бесеудің орнына «Маслоу пирамидасына» сәйкес көрсеткіштерді мынадай үш тобын пайдаланады: физикалық қажеттіліктер көрсеткіштері, әлеуметтік қажеттіліктер көрсеткіштері және рухани қажеттіліктер көрсеткіштері.

Қазақстан өңірлерінің өмір сапасын интегралдық бағалауды әзірлеу мынадай кезеңділікпен болды:

1. Салыстыру үшін базаны таңдау.

2. Олардың негізінде интегралдық бағалау қалыптастырылуға тиіс есептік статистикалық көрсеткіштер іріктемесі.

3. Жеке өзіндің сипаттамалардың өмір сапасының жиынтық сипаттамасына (үлгінің түрі, оның тұрақты параметрлері) кірігу әдісін таңдау.

1-кезең.

Интегралдық бағалардың ерекшелігі олардың мәнін тек қана тиісті бағалаулармен және деректермен салыстыру көмегімен балама түрде қабылдауға болатындығы болып табылады. Сондықтан біз облыстар және Астана және Алматы қалалары деңгейінде елдің барлық өңірлері бойынша деректерді іріктеп алдық.

2-кезең. Әртүрлі статистикалық көрсеткіштердің арасында белгілі бір өзара байланыспен сипатталатын көптеген параметрлер бар. Статистикалық деректерді іріктеу кезінде біз мультиколлениарлануды және жалған регрессия фактілерін жою үшіннемесе басқаша айтқанда нәтиже беретін өмір сапасын бағалауды қалыптастыру кезінде факторлардың әсерін есепке алуда «қайталануды» біркелкілендіру үшін өзара корреляцияның жоғары дәрежесіне ие емес статистикалық көрсеткіштерді іріктеп алдық. Статистикалық көрсеткіштер іріктеу мынадай принциптер бойынша жүзеге асырылды:

– іріктемеге енгізілетін көрсеткіштердің мағыналық мазмұны шешілетін мәселенің нысаналы белгіленуіне сәйкес келуге тиіс;

– статистикалық көрсеткіштерді іріктеу жеткілікті түрде ықшам болуға тиіс және онда өмір сапасы барынша маңызды аспектілерін сипаттайтын көрсеткіштер болуға тиіс;

– өмірдің маңызды шарттарын тікелей сипаттайтын статистикалық есептік көрсеткіштер болмаған жағдайда, олар бойынша бұл шарттардың адамға әсерін жанама бағалау мүмкін болатын аналогтарды қосуға рұқсат етіледі;

– егер өмір сапасын бағалау нақты жыл ішінде жүзеге асырылатын болса, онда көрсеткіштердің құрамына өткен кезеңдер ішінде жиналған әсерлерді көрсететін ұқсас көрсеткіштер енгізілмеуге тиіс.

Біз 3-тарауда ұсынылғаннан шамалы айырмашылығы бар көрсеткіштер тізбесін пайдаландық.

2-кесте. Қазақстан өңірлеріндегі өмір сапасы көрсеткіштерінің жүйесі

	Физикалық қажеттіліктер көрсеткіштерінің жүйесі
1	Жаңадан пайда болулардан100 000 адамға өлім-жітім
2	Қан айналымы жүйесі ауруларынан 100 000 адамға өлім-жітім
3	Өкпе ауруларынан 100 000 адамға өлім-жітім
4	Туу кезіндегі күтілетін өмірдің ұзақтығы, жас
5	Балалар өлім-жітім (10 000 тірі туғандарға)
6	Аналар өлім-жітімі (100 мың тірі туғандарға)
7	Белсенді құрт ауруымен ауру (100 000 халыққа)
8	Ауруханалар төсегінің саны, халықтың 10 000 адамына шаққанда, бірлік
9	Туудың жалпы коэффициенті 1000 адамға
10	Халықтың еңбекке жарамды жасында өлімінің коэффициенті 100 000 тиісті жаста адамға
11	Азық-түлік қоржынының құны
12	Халықтың ұзақ қолданылатын компьютерлермен қамсыздандырылуы, 100 отбасына шаққанда
13	Халықтың ұзақ қолданылатын уялы телефондармен қамсыздандырылуы, 100 отбасына шаққанда
14	Халықтың ұзақ қолданылатын уялы Тоңазытқыштармен қамсыздандырылуы, 100 отбасына шаққанда
15	Халықтың ұзақ қолданылатын Кір жуатын машиналармен қамсыздандырылуы, 100 отбасына шаққанда
16	Күнкөрістің ең төменгі шамасы
17	Кедейліктің тереңдегі
18	Кедейліктің өткірлігі
19	Өңірлер бойынша күнкөрістің ең төменгі деңгейінің шамасынан төмен табыстары бар халықтың үлесі
20	Өңірлер бойынша азық-түлік қоржынының құнынан төмен табыстары бар халықтың үлесі
21	Киімге, матаға, аяқкиімге шығындар үлесі (тұтынушылық шығынға %)
22	Үйге арналған тауарларғы шығындар үлесі (жиһаз, үй тұрмысына арналған заттар, тұрмыстық техника) (тұтынушылық шығынға %)
23	Халыққаақылы қызметтерді сатып алуға шығындар үлесі (%).
24	Тұрғын үйлерді пайдалануға беру (жалпы аудан мың ш. метр);
25	Халықтың 1000 адамын тұрғын үйді пайдалануға беру (жалпы аудан ш. м)
26	Халықтың тұрғын үймен орташа қамтамасыз етілуі – барлығы (бір тұрғынға жалпы аудан ш. м)
27	Халықтың жан басына ЖІӨ (теңге)
28	Нақты жалақы индексі ( %алдыңғы жылға)
29	ЖІӨ-дегі көлік қызметтерінің үлесі (%)
30	Жолаушылар айналымының өсуі (% алдыңғы жылға)
31	Стационарлық көздерден ластағыш заттардың атмосфераға шығарындылары (халықтың жан басына тонна)
32	Халықтыңжан басына тұрмыстық қалдықтар жалпы көлемі (тонна)
	Әлеуметтік қажеттіліктер көрсеткіштерінің жүйесі
1	Жұмыссыздық деңгейі
2	10 000 халық сатылған жолдамалар саны, бірлік
3	Орташа зейнетақы және ең төменгі күнкөріс деңгейінің арақатынасы
4	Орташа зейнетақы және орташа жалақы арақатынасы
5	Жәрдемақы және ең төменгі күнкөріс деңгейінің арақатынасы
6	Некелесудің жалпы коэффициенті 1000 адамға
7	Ажырасудың жалпы коэффициенті 1000 адамға
8	Жол-көліктің жарақаттар, 100000 адамдарға шаққанда
	Рухани қажеттіліктер көрсеткіштерінің жүйесі
1	100 000 адамға театрлар саны
2	100 000 адамға музейлер саны

3-кезең.

Өмір сапасы зерттеушілер интегралдық көрсеткішті қалыптастыру бойынша әртүрлі ұсыныстарды талқылайды. Әртүрлі үлгілік тәсілдер сияқты құрамы және саны бойныша ерекшеленетін көрсеткіштер де пайдаланылады.

Мысалы, қарапайым үлгі барлық құрамдаушы құрамдауыштар бойынша баллдарды жиынтықтауға ұшырады. Барынша күрделі үлгілер адам үшін өмір сапасының әртүрлі сипаттамаларының маңыздылығын ескеретін өлшенген жинақтауды болжайды.

Әрбір нақты адам үшін әртүрлі көрсеткіштердің маңыздылығы айтарлықтай сараланған, сондықтан оларды талдау кезінде субъективтілік элементінен айналып өтуге болмайды. Осы уақыт сәтінде «орталанған» адам олардың маңыздылығын анықтау маңызды.

Ұсынылатын көрсеткіштер тобын бейімдеу мақсатында «Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы» ЖМ, деректерді интегралдық бағалау әдістемесі негізінде 2009-2011жж. Қазақстан өңірлеріндегі өмір сапасын тәжірибелік бағалауды жүргізді және тиісті рейтингті жасақтады.

Өңірлердің өмір сапасының интегралдық көрсеткіштерін жинақтау үшін біз статистикалық талдаудың параметрлік емес әдістерін пайдалануды ұсынамыз. Параметрлік емес әдістерді қолданудың негізгі жетістігі бастапқы ақпаратты «қысу» жолымен бастапқы деректер қалыптамаларын көлемділігін азайтуды білдіреді. Бұл ретте көпшамалы статистикалық салыстырулардың параметрлік емес әдістері статистикалық деректердің бұрмалануына сезімтал, шағын іріктемелерге қолданылады және жеке көрсеткіштер өлшем бірліктерін салыстыруды қамтамасыз етуді талап етпейді.

Көрсетілген кемшіліктер салыстырмалы бағаларды пайдаланатын көпшамалы параметрлік емес әдістер көмегімен жойылуы мүмкін. Олардың екеуін: салыстырмалы айырмашылықтар әдісін және «Паттерн» әдісін қарастырамыз.

Салыстырмалы айырмашылықтар әдісі формула бойынша нормалау көмегімен жеке көрсеткіштер бойынша бағалар алуды болжайды [1]. Яғни, i-өңір бойынша j- жеке көрсеткіш мәнінің ең төменгі мәннен асуы барлық өңірлердің жиынтығы бойынша j- жеке көрсеткіштің түрлену қарқынымен салыстырылады [1]:

Интегралдық коэффициент мәні жеке коэффициенттерден орташа арифметикалық қарапайым көмегімен алынуы мүмкін – формуланы қараңыз [2].

коэффициентінің мәндері аймағыга [0;1]тиеслі болады. = 1 тек қана егер i-өңір барлық жеке көрсеткіштер бойынша барынша жақсы мәндерге ие болған жағдайда қол жеткізілуі мүмкін.

«Паттерн» әдісін нақты мәндерді барынша жақсы мәндермен салыстыру көмегіменжеке көрсеткіштер бойынша бағаларды алуға мүмкіндік береді. Интегралдық коэффициент шамасымына формулалар бойынша анықталады [2]:

Салыстырмалы айырмашылықтар әдісін және «Паттерн» әдісін п айдалану жеке көрсеткіштердің бастапқы мәндердің оң нәтижелеріне шектеу қоюды болжайды.

Өңірлердегі өмір сапасы деңгейлерін анықтау мақсаттары үшін біздің пікіріміз бойынша, «Паттерн» әдісін п айдалану дұрыс болып табылады, өйткені салыстырмалы айырмашылықтар әдісі оның ақпараттылығын төмендету қасиетіне ие, атап айтқанда коэффициентінің мәні мәні барынша нашар болатын өңір үшін нөлге тең болады.

«Паттерн» әдісінің көмегімен сондай-ақ, физикалық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктер көрсеткіштерінің топтары бойныша есептер жүргізілді. Осылайша, алынған бағалардан орташа арифметикалық қарапайым ретінде алынған Қазақстанның 15 өңірлерінде интегралдық өмір сапасын бағалауды анықтау үшін қажетті үш құрамдауыштың бағалары алынды. Есептеу нәтижелері төмендегі кестеде келтірілген.

3-кесте. 2009-2011жж. өңірлердің өмір сапасын есептеу

		Өңір	2009	2010	2011
1	1 – барынша жоғары деңгей	Алматы қ.	54,9	54,5	55,5
2		Астана қ.	53,2	54,5	53,7
3		Атырау	50,1	49,6	50,6
4		Қарағанды	49,7	49,7	50,2
5		Павлодар	47,8	47,9	48,3
6		Ақмола	46,1	45,6	46,6
7		Солтүстік Қазақстан	46,0	45,8	46,4
8	2 – орташа деңгей	Жамбыл	45,1	44,6	45,6
9		Ақтөбе	44,9	43,7	45,3
10		Қостанай	44,0	44,0	44,5
11		Алматы	43,7	43,7	44,2
12	3 – төмен деңгей	Батыс Қазақстан	42,9	42,4	43,4
13		Қызылорда	41,6	43,6	42,1
14		Шығыс Қазақстан	41,3	41,4	41,8
15		Оңтүстік Қазақстан	41,1	39,8	41,6
16		Маңғыстау	40,4	39,0	40,9

Жүргізілген есептеулер өмір сапасы деңгейі бойынша өңірлерді топтастыруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ол үшін аралықтары бірдей 3 өңірлер тобын анықтаймыз:

1 тобы – өмір сапасының жоғары деңгейі:

2тобы – орташа деңгей:

3тобы – төмен деңгей:

Топтастыру нәтижелері жоғарыдағы кестеде ұсынылған. Алынған нәтижелер түсіндіре отырып, зерделенетін өңірлердің үлкен бөлігі өмір сапасының жоғары және орта деңгейіне ие екендігін атап өтеміз, бұл ретте, өңірлер арасындағы айырмашылық үлкен емес.

Үлгідегі нәтижеге көрсеткіштердің үлестері елеулі әсер етеді. Олардың салмағы халықаралық әдістемелерге ұқсасы бойынша аталған Маслоудың қажеттіліктер тұжырымдамасына сәйкес анықталды. Оларға сәйкес қажеттіліктер топтарының мынадай үлес салмақтары анықталды:

• физикалық қажеттіліктер – 80%,

• әлеуметтік қажеттіліктер –15%,

• рухани қажеттіліктер – 5%,

Үлгі өңірлердегі өмір сапасының әлеуметтану сауалнамаларының көрсеткіштерімен толыққан жағдайда, Қазақстандағы өмір сапасының барынша объективті көрінісін алу күтіледі.