7. М.Хрохтын улттык козгалыс концециясы.

Концепция нации, национализма и национальных движений, созданная современным чешским историком М. Грохом, прошла несколько этапов становления и развития. Начало ее разработки относится к 1961 г.1; первые итоги были подведены в монографиях 1968 и 1971 гг.2, и, наконец проблема "национальные движения и буржуазные революции" рассматривалась в монографии 1981 г.3 В наиболее полном и развернутом виде эта концепция предстала в 1985              г.4 в исправленной, переработанной и дополненной  публикации, обобщающей аналитический и статистический материал из книги 1968 г. и фактические сведения по истории отдельных наций - из исследования 1971 г. По выражению Э. Хобсбаума, именно монография 1985 г. открыла "новую эру в изучении национально-освободительных движений"5.  Все перечисленные труды основаны на компаративном принципе; во всех были широко использованы биографический и количественный методы, в первую очередь - для макроанализа социальной структуры6. Эти книги вызывали обширные отклики, как правило, дискуссионного характера. При этом позиции критиков7, бесспорно признававших фундаментальный характер и стимулирующую роль исследований Гроха, варьировались в довольно широком диапазоне - от "ортодоксально-марксистской» ставившей в вину Гроху недостаток марксизма8, до "государственнокультурологической", упрекавшей его в попытке сочетать Два "великих мифа XIX и XX веков" — марксизм и национализм9. Основу концепции Гроха составляет трактовка нации как "компонента социальной действительности, имеющего историческое происхождение"10. Это объективистское понимание расходится с позицией многих крупных теоретиков национализма, в частности Х.Кона и его последователей, считающих национализм первичным, формирующим фактором, а нацию - его производной, продуктом национального сознания, национализма, национальной воли и национального духа11. Большая открытость другим факторам общественного и экономического развития отличает работу немецкого историка Е.Лемберга, хотя основная посылка остается той же, что и у Кона. По Лембергу, объективные отношения играли определенную роль в формировании нации, занимая при этом второе место после национализма, "идей, которые создали нацию"12. Эта теория в 60-70-е годы была поддержана рядом историков из Восточной Европы13.  Интерпретация нации как "реально существующего феномена, выражающего себя в националистических движениях", в корне расходится также с концепцией другого теоретика национализма - Э.Геллнера, считающего, что нации не существуют "в реальности", а возникают как особая форма соединения культуры и государства, возможная при определенных исторических условиях14.  Итак, Грох определяет нацию как "большую социальную группу, характеризуемую комбинацией различных типов отношений (экономических, территориальных, политических, религиозных, культурных, лингвистических и т.п.), которые возникают, с одной стороны, из решения фундаментального противоречия между человеком и природой на определенной компактной территории, с Другой стороны, - из отражения этих отношений в сознании людей"15.  Признавая важнейшую роль экономических отношений в процессе формирования нации, Грох а то же время предостерегает от трактовки "развития отношений обмена и национального рынка" в качестве единственной причины формирования современной нации. По его мнению, "экономическое развитие определило скорее природу составных частей, из которых сформировалась нация; Форма же ее, с другой стороны, была обусловлена ТеРриториальными, лингвистическими и политическими 

8. Жәдитшілік (араб.: جادىيدىيييا‎ — «жаңа») — 19 ғ. екінші бөлігінде пайда болған, 20 ғ. басында кең тараған қоғамдық-саяси және діни қозғалыс. Мұсылман әлемінде, әсіресе Ресей түркі тілдес мұсылман зиялы қауымының озық бөлігінің өкілдері арасында кең тараған. Ресей империясының түркіхалықтарының ағарту үдерісіне және жалпы халықтарының дамуына үлкен тарихи рөлін ойнаған. Жәдиттердің халықты ағарту, өзгерістер мен дамыту үшін еңбек ету, демократиялық құқықтар үшін күрес, бір жағынан исламды сақтау, екінші жағынан Еуропаның жақсы жақтарын алу — түркі тілдес мұсылман халықтарының дамытуында үлкен үлес еді. Жәдиттердің еңбегі бекер емес еді.

Халық ағарту

Ысмайыл Ғаспыралының жаңа оқу тәсілінің насихаттандыру толқынында пайда болып, әр қарай дамып кеткен. Жәдиттердің негізгі ұстанымдарының бірі — мұсылман мектептерінде балаларды жаңа бағдарлама бойынша оқыту. Мысалы, араб әліпбиін үйреткенде, дыбыс тәсілімен (әр әріпті белгіленетін дыбысына сай) оқыту, бұрыңғыдай әріп құрастырушылық тәсілімен оқытпау. Жәдиттердің пікірі бойынша, жаңа тәсілін пайдаланып, әліпбиді үйрену жеңілірек, демек жұрттың көбірек адамы сауатты бола алады. Білім беру кейбір өзгерістерінің арасында мектептерде сәкі орындықтарын, тақталарын, карталарын пайдалану, кейін әл-Каһирада, Қазанда немесе Ыстамбұлда басып шығарылған жаңа оқулық кітаптарын пайдалану, балаларды сыныптарға бөлу, ал оқу уақытын сабақтарына бөлу еді. Оқу бағдарламасына кейбір зайырлы ғылымдары, мысалы, тарих, жағрапия енгізілген еді. Шынында да, бұрын тәсілі бойынша сауатын ашу үшін үш жыл керек болса, жаңа тәсілі бойынша соған бір жыл-ақ жеткен еді. Осындай оқу тәсілін «төте оқу» деп атаған еді.

Жәдиттер мектеп жүйесін түбегейлі өзгерткісі келді, бірақ білім беру сипаты діни көзқарастарының негізінде қалдырғысы келді. Осылайша, жәдиттер дінді білім беруінен бөлмеген, бірақ білім беру саласында да, кейін басқа тұрмыс салаларында өзгерістер үшін болған. Бұл жәдиттердің көзқарастары керітартпа қағидаларымен қайшылықта еді.

Саяси көзқарастары

Жәдиттер ерлердің мен әйелдердің құқықтарын теңдігі үшін күрескен. Мұсылман қоғамында жеке адамның билігі емес, мәжілістің билігі жөн деп ойлаған. Осылайша, жәдиттер Ресейде парламентаризм үшін күресуге басталды, ақырында Ресей патшаның, Османлы империясының сұлтанының, Бұқар әміршісінің езгісіне қарсы болып кетті, тіпті монархияны жойып, республиканы орнатуы жөн деп ойлаған. Осылайша, жәдиттер қозғалысы саяси қозғалысына айналып кетті. Жәдиттердің пікірі бойынша феодалдық тұрмысын өзгеріп, ұлттық буржуазиясын қарқынды дамытуы басталады. Осылайша, большевиктермен көзқарасынан, жәдиттер — «буржуаздық-демократиялықұлтшылдар» деп саналады. Шынында, жәдидтер ұлттық буржуазиясын қамын ойлаған, феодалдық тұрмысын жойып, буржуазия билеген Еуропадан түркі тілдес халықтары кем еместігін көрсеткісі келген. Шынында да, олар демократтар еді, өйткені, демократия өзгерістері дамыту үрдісіне үлес қосады деп ойлаған еді. Жұрттың қамын ойлады. Шынында да, өз ұлттың сүйіп, оны көтергісі келді. Исламнан да бет бұрмаған, исламды хақ діні ретінде ұстаған. Бірақ та Еуропадағы тұрмыстың жақсы жақтарын өз елінде енгізгісі келген еді.

Жәдиттердің арқасында империяда «бұратана халықтар» есептелетін түркі тілдес халықтарының газеттері, журналдары пайда болған. Кітаптарды басып шығаруының мүмкіндігі туғызылған. Арабша оқуға үйрену жаңа тәсілінің арқасында көбірек адамдардың сауаты ашылды. Ұлттық рухы көтерілді. Кейін, жәдиттер саясатқа үлкен үлес қосуын бастады. Мысалы, «Алаш Орданың» азаматтары, Қоқанавтономиясында, Бұқар Халық Кеңес Республикасында, Хорезм Халық Кеңес Республикасында, Әзірбайжан Демократиялық Республикасында билігінде тұрған зиялылар не өздері жәдиттер еді, не жәдитшілік әсеріне түсіп, «төте оқудың» арқасында оқып шыққан, білімді адамдар болып кеткен. Жәдитшілік тұраншылық идеясының серігі болып кетті. Кейбір жәдиттер, мысалы, Айни, кейін большевик болып кеткен. Басқалары, керісінше, керітартпа мұсылмандармен қосылып — панисламист, діни экстремист, баспашы болып кетті.