Тақырыбы: Көркем әдебиет стилі және көркем сөздің өзіне тән ерекшеліктері

Жоспары:

1.Көркем әдебиет стилі және көркем әдебиет тілі

2.Көркем сөздің ерекшеліктері

3.Көркем әдебиет стилінің эстетикалық қызметі

4.Сөз және бейне

Дәрістің мақсаты: Көркем әдебиет стилінің қалыптасу, даму тарихын, қазіргі жағдайын айқындап, оның басқа стиль түрлерінен ерекшелігін көрсету.

Көркем стильді кейбір зерттеушілерфунционалды стильдер қатарына жатқызса, кейбіреулері жатқызбайды (орыс зерттеушілері). Оның себебі көркем әдебиет тілі оларға қарағанда басқаша, күрделі құбылыс болып табылады. Сондықтан бұл екі ұғымды (көркем стиль және көркем әдебиет тілі) біріктіріп, бір нәрсе ретінде қарауға болмайды.

Көрнекті орыс филологі В.В.Виноградов ХХ ғасырдың алғашқы жартысы және орта кездерінде бұл тақырыпқа көптеген еңбек арнады.

«Көркем әдебиет тілі екі мәнде қолданылады: біріншіден, көркем әдебиет тілі ұлттық халықтық тілдің жалпы жүйесін бейнелейді, екіншіден, ол «өнер тілі» ретінде түсініледі».

Әдеби тілмен байланыстылығы – көркем әдебиет тілінде ұлттық тілдің бар мүмкіндіктері пайдаланылады. Бірақ оларды көркем туындының тек өзіне тән көркем бейнелеу құралдарының жүйесін жасау үшін пайдаланады. Көркем әдебиет тілінде коммуникативтік және эстетикалық қызметтері біріккен.

Көркем сөздің ерекшелік көрсеткіштеріне жататындар: жазушы ұсынып, оқырман қабылдайтын ақпарат көлемінің толық еместігі; жазушының бейнелі ойлау сипаты; көркем шығарманың идеялық-эстетикалық мазмұны мен тілдік формасы арасындағы бірін-бірі анықтайтын қарым-қатынасы; көркем шығармадағы бейнелі-тілдік құралдардың бейнелі қызметке ие болуы; көркем шығарма контексінде мағынаның қиысып ұласуы, өрістеуі; оның контекстік көпқырлылығы; тілдік құралдардың бейнелі-мағыналық нақтылығының көпқырлылығы; тілдік бейнелеу «дәлдігінің» ерекше сипаты; нормадан идеялық-эстетикалық дәлелді ауытқуға мүмкіндік беретін сөздің «дұрыс» құрылуының ерекше сипаты т.б.

Бақылау сұрақтары:

1.Көркем әдебиет стилінде тіл құралдары қалай ұйымдасады?

2.Көркем әдебиет стилінің өзге стильдерге ұқсамайтын басты ерекшелігі неде?

3.Көркем әдебиет стиліне тән көркем бейне қалай жасалады?

4.Көркем әдебиет стилінің жанрларының тілдік, стильдік, композициялық ерекшелігі туралы қандай қорытындылар жасауға болады?

5.Көркем әдебиет стиліндегі дара стиль туралы өз ойыңызды айтыңыз.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы, 1991

2. Шалабай Б. Көркем мәтіндегі автор бейнесі// «М.Ғабдуллин феноменін зерттеу және зерделеу мәселелері» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары,Көкшетау, 25 қараша, 2015

3. Қуандық Мәшһүр-Жүсіп Көркем сөздің құдыреті. Павлодар, 2000

4. Жанпейісов Е.Қазақ прозасының тілі. Алматы, 1968

5. Шалабай Б. Көркем әдебиет стилистикасы. А., 2000.

Дәріс № 11

Тақырыбы: Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың мақсаты, міндеттері, талдау обьектісі

Жоспары:

1.Көркем мәтінді лингвистикалық талдау пәнінің нысаны

2.Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудығ мақсаты мен мәндеттері

3. Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың түрлері

Дәрістің мақсаты: Көркем мәтінді талдаудың мән-маңызын, мақсаты мен мәндетін, талдаудың түрлерін меңгерту.

Адамның рухани әлемін, оның адамгершілік бүкіл ішкі сезім-қасиеттерін қалыптастырып байытуда әдебиет пен ана тілі пәндерінің атқарар қызметі ерекше. Әдебиет сабағының мүмкіндіктерін толық пайдалану үшін, оны оқытудың әдіс-тәсілдерін, түрлерін ұдайы іздестіріп, үнемі жетілдіре беру қажеттілігі түсінікті. «Әдебиетті оқыту – шығармашылық жұмыс» дегенде осы жай ескерілсе керек.

Көркем туындыны толық, терең әрі жан-жақты түсіну оны талдаудың түр-түрін жетік меңгеріп, оларды жоғары мәдениеттілікпен ғылымдық сапада жүргізуді керек етеді. Олардың қай-қайсысында да зерттеушінің алдына әдеби шығарманың шынайы, көркем табиғатын тану мақсаты қойылады.

Көркем мәтінді лингвистикалық талдау пәнінің объектісі – көркем шығармадағы тілдік құралдардың көркем мазмұнды бейнелеуге қатысы. Әдеби туындыда пайдаланылған тілдік элементтердің мағына-мазмұнын, эстетикалық қызметін ашып айқындау – курстың негізгі мақсаты.

Көркем мәтін аяқталған, біртұтас күрделі құрылым ретінде қаралады. Оның эстетикалық тұрғыдан ұйымдасқан тілдік формасы мәтіннің идеялық-көркемдік мазмұнын бейнелейді. Курстың міндеті осы біртұтас күрделі құрылымды талдап түсіндіру, оның ұйымдасу механизмін ашу. Бұл міндет мәтінді тілдік және тілдік-стилистикалық талдаулар арқылы жүзеге асады.

Тілдік талдау – талдаудың ең қарапайым түрі. Оның мақсаты – көркем мәтінде пайдаланылған, әдеби шығарманы дұрыс ұғынуға тікелей қатысы бар тілдік тұлғалардың мән-мағыналары мен қолданылу жағдайларын ашып беру. Бұл, сөз жоқ, әдеби туындыны дұрыс әрі толық түсінуге көмектеседі.

Бақылау сұрақтары:

1.Көркем мәтін туралы түсінігіңіз қандай?

2.Көркем мәтінді лингвистикалық талдау не үшін керек? Оның мақсаты мен міндеттері қандай?

3.Көркем мәтінді талдаудың түрлері туралы айтыңыз.

4.Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың зерттелу тарихы.

Пайдаланылатын әдебиеттер:

1. Сыздық Р., Шалабай Б., Әділова А. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау. А., 2002

2. Қуандық Мәшһүр-Жүсіп Көркем сөздің құдыреті. Павлодар, 2000

3. Бобылев Б.Г. Стилистический анализ художественного и публистического текста. А., 1987

4. Иванова Г.П., Брандес О.П.Стилистическая интерпретация текста. Москва, 1991

5. Бабенко Л.Г., Казарин Ю.В. Лингвистический анализ художественного текста. Москва, 2003

Дәріс №12