9.Балды өсімдіктер және олардың ара шаруашылықтағы маңызын топтастырыңыз.

Ара шаруашылығы ауыл шаруашылығының маңызды қосымша шаруашылығы болып саналады. Ара шаруашылығы көптеген ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыруда және малазықтық шөптерге қатысты тұқым шаруашылығында дамытуда бағалы тағам өнімдерін өндіруде табиғат байлығын, өндірістік шикізатты тиімді пайдалануда және де пайдалы медициналық препарат өндіруде өте маңызды рөл атқарады.

Азық қорын тиімді пайдаланып, ара шаруашылығын дұрыс ұйымдастыру шаруашылыққа үлкен табыс әкеледі. Мысалы, кеңес үкіметі кезінде кейбір колхоздарда шаруашылықтағы жалпы табыс-кірістің 35-50 %-ын ара шаруашылығы беретін еді. Одан басқа насекомдармен тозаңданатын дақылдардың аралармен тозаңдануы оған қосымша алдыңғы қатарлы агротехниканы қолдану өнімділікті 20-30 пайызға көтереді. Жоғары өнімді ара шаруашылығы мәдени және табиғи фитоценоздардағы балды өсімдіктерді тиімді, ебін тауып дұрыс пайдалануға негізделген. Сондықтан ара шаруашылығын дұрыс жолға қойып табыс табу үшін сол регион флорасындағы балды өсімдіктерді зерттеп, олардың биологиялық ерекшеліктерін білудің маңызы зор.

Eric даласының балды өсімдіктері:

Ауыл шаруашылық дақылдарының ішінде егістік далаларында мынадай негізгі балды өсімдіктер егіледі:

1) Жармалық мәдени дақылдан - қарамық (Fagopyrum -гречиха).

2) Малазықтық өсімдіктерден - эспарцет (Onobrychis)

3) Майлы өсімдіктерден - күнбағыс (Helianthus- подсолнечник).

4) Иіретін өсімдіктерден - мақта (Cossypіum - хлопчатник).

5) Эфир майлы және дәрілік өсімдіктерден – анис (Anissum), шалфей (Salvia), кориандр (Coriandrum).

Бау-бақшалардағы балды өсімдіктер:

1) Жеміс ағаштар және жидек бұталар.

2) Субтропикалық аймақтың және басқа да бағалы балды өсімдіктері.

3) Бақшалық және көкөністік балды өсімдіктер.

Енді осы үш топтағы балды өсімдіктерге қысқаша тоқталып өтейік.

1) Балды жемісті ағаштар және жидекті бұталары.

Бұл топқа жататындар:

1. Таңқурай (Rubus - малина).

2. Қарлыған (Grossularia - крыжовник).

3. Шие (Cerasus - вишня).

4. Қараөрік (Prinus - слива).

5. Алма (Malus - яблоня).

6. Алмұрт (Pyrus - груша).

7. Қарақат (Ribes - смородина).

2) Негізінен субтропикалық аймақта өсетін балды өсімдітеp.

1. Құрма (Diospyros).

2. Маслина (Olea Curopaca - оливковые масло).

3. Шабдалы (Persica vulgaris).

4. Миндаль (Amygdalu communul)

5. Өрік (Primus armeniaca).

6. Аива (Cydonia).

7. Кизильник (Cotoneaster).

8. Акация дубильное (Acacia dealbata).

3) Бақшадағы және көкөністік балды өсімдіктер:

1. Асқабақ (Cucurbita - тыква).

2. Қияр (Сuсumis sativus - огурец).

3. Қауын (Cucumis melo - дыня).

4. Қарбыз (Citrullus vulgaris - арбуз) .

5. Пастернак (Pastinaca sativa).

Егістікті қорғау үшін көгалдандыру мақсатында отырғызылған және ормандағы балды өсімдіктер.

А. Орман алқабының балды өсімдіктері.

Ағаш түрлері:

1. Жөке ағашы (Тіlіа - липа).

2. Үйеңкі (Acer - клен).

3. Қарағаш (Ulmus - вияз, берест, ильма).

4. Тал (Salix - ива).

5. Шетен (Sorbus - рябина).

6. Терек (Populus - тополь).

7. Емен (Quercus - дуб).

8. Қайың (Betula - береза).

9. Мойыл (Padus - черемуха).

Бұталар және жартылай бұталар:

1. Қаражеміс (Rhamnus - крушина).

2. Ұшқат (Lonicera - жимолость).

3. Шәугіш (Viburnum - калина).

4. Қаражидек (Vaccinium Vitis idaea - брусника, V. Myrtіlus -черника).

5. Көкжидек (Vaccinium uliginosum - голубика).

6. Таңқурай (Rubus - малина, ежовика).

Шөптесін өсімдіктер:

1. Күреңат (Epilobium - кипрей).

2. Сабынкөк (Scrophularia - норичник).

3. Күнгелді (Trollius - купальница).

4. Сарыраушан (Solidago - золотарник).

Б. Егістіктерді қорғайтын, көгалдандыру мақсатында отырғызылатын балды өсімдіктер:

1. Ақ қараған (Robinia - акация)

2. Гледичия (Gleditscһia - гледичия).

3. Кәдімгі аткаштан (Аescucus hyppocastanum - каштен конский).

4. Бөріқарақат (Berberis - барбарис).

5. Жиде (Elaegnus - лох).

6. Сирень (Syringa - сирень).

7. Долана (Crataegus - бояришник).

8. Айва (Cydonia - айва).

Шалғындықтардағы балды өсімдіктер.

Көп жағдайда шалғындарда жақсы бал жинайтын өсімдіктер мол болады. Жалпы шалғындықтар жылына 1 гектардан 20-80 кг-ға дейін бал бере алада.

Қазақстанның тауларындағы субальпі аймағы (теңіз деңгейінен 2000м биіктікте) үлкен қызығушылық туғызуда. Өйткені ол жерлерде шілде-тамыз айларында, мысалы, Іле Алатауының орталық аймағында субальпі белдеулерінде жуалар түрлері (Allium - лук), Алтай шырышы (Eremurus altaica - эремурус алтайский), бoз кілем түрлері (Sedum hidridum S.eversii), сарғалдақтар (Ranunculus alberti, R. songorісa) кездеседі.

Гүлден аралар нектар жинайды. Жалпы шалғындықтарда негізгі бал жинауға жарайтын өсімдіктер мыналар:

1. Беде ( Trigolium - клевер).

2. Шалфей ( Salvia - шалфей).

3. Қазтамақ (Geranium - герань).

4. Сиыр жоңышқа (Vicia - вика-горошек).

5. Гүлкекіре (Centaurea - василек).

6. Бозкілем ( Sedum - очиток).

7. Қайызғақ шөп (Stachys - чистец).

8. Қойжелкен (Tragopogon - козлеобразник).

9. Қазтабан ( Potentilla - лапчатка).

10. Кәді (Crepis - скерда).

11. Шелна (Sanguisosba - кровохлебка).

12. Мажыра (Comarum - сабельник).

13. Котырот (Scabiosa - скабиоза).

14. Балдырған (Herachleum - борщевик).

15. Сныть (Aegopodium - сныть).

16. Мия ( Gelycyrrhiza - солодка).

17. Астра (Aster - астра).

18. Қазанақ ( Ledum - багульник).

19. Гравилат (Geum - гравилат).

Әртүрлі жерлерде өсетін балды өсімдіктер.

Бұл жерде жоғарыда аталмай қалған, бірақ та балды өсімдіктер ретінде өтe бағалы кейбір өсімдіктерге ғана тоқталып өтеміз.

Келтірілетін өсімдіктер өте маңызды балды өсімдіктер, бірақ та олардан мәдени алқаптарды тазарту керек. Өйткені бұл өсімдіктер арамшөптер қатарына жатады.

1. Лакса (Echinops - мордавник).

2. Жантақ (Alhagi - верблюжья ключка).

3. Жұпаргүл (Origanum - душица).

4. Сурепка (Barbara - сурепка).

5. Шағыр тікен (Onopordon - татарник) .

6. Сиякөк (Linaria - льняка).

7. Шандра (Marrubium - шандра).

8. Ақбасқурай (Erysimum - желтушник).

9. Сарықалуен (Cirsium - бодяк).

10. Қалуен (Sonchus - осот).

11. Тауқалақай (Lamium - яснотка).

12. Шытырша (Berteroa - икотник).

13. Есекшөп (Onagra - ослиник).

14. Тегеурінгүл (Delphinium - живкость).

15. Шомыр (Raphanus - редька).

16. Бойдана (Trigonella - пажитник).

17. Қайызғақ шөп (Stachys - чистец).

18. Гүлкекіре (Centaurea - василек ).

19. Сасықшөп (Leonuruz - пустырник).

20. Өгейшөп (Tussilago - мать и мачеха).

21. Көкжалбыз (Nepeta - котовник).

22. Киікоты (Ziziphora - зизифора),

23. Шеңгел (Halimodendron - чингиль).

24. Хатьма (Lavatera - хатьма).

Аралар жайылымдарын жақсартудың және бал жинаудың өнімділігін арттырудың бірнеше әдістері бар:

1) Севеобороттарга балды өсімдіктерді себу.

2) Омартаның айналасында араларға қосымша жайылатын учаскелер жасау (негізгі учаскелердегі нектарлар азайғанда).

3) Шалғындықтарда балды өсімдіктерді қосымша алу

4) Өсімдіктерді пайдаланып қоршау жасағанда балды бұталарды егу.

5) Далалық және орманды далалық аудандарда өсімдіктерді қорғау мақсатында қоршаған-да, негізінен балды бұталарды, ағаштарды көбірек пайдалану.

6) Бос жатқан жерлерге және жыра сайларға балды өсімдіктерді егу.

7) Поселоктарды, ауылдарды көкөгалдандыруда балды ағаштарды жол бойына, саябақтарда, аллеяларда кеңінен пайдалану.