кішірек келеді, гитеросомасы 58-62 сақинадан түрады. Жүмыртқасы сопақша, жылтыр, үзындығы 0,05 мм. І-ші жастағы нимфаның үзындығы 0,10 мм, ал 1І-ші жастағы -0,13 мм.

Бүлдірген кенесі - Tarsonemus fraqariae Zimm. Өсімдік қоректі кенелердің түрліше тырнақтылар (Tarsonemidae) түқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстік-шыгысында суармалы жерлерде өсірілетін бүлдіргеннің аса қауіпті зиянкесі.

Аналық кененің түсі ақшыл-сары, кейде қоңыр. Үзындығы 0,2- 0,24 мм. Сопақша келген денесі айқын көрінетін көлденең айғызбен протеросома және гистеросома деп аталатын екі бөлікке бөлінген. Бүйірінде бірінші және екінші жүп аяқтарының жамбас аралығында түйреуіш басы тәрізді псевдостигмалдық мүшелер орналасқан. Алдыңғы 3 жүп аягының тырнақтары бірқалыпты жетілген, ал төртінші жүп аягы басқаларына қарағанда жіңішке және тьірнақтың орнында екі қылшық болады, олардың біреуі өте үзын. Аталықтары аналықтарына қарағанда кішілеу, үзындығы 0,15 мм, пішіні жүмыртқа тәрізді сопақша болады. Жүмыртқасы эллипс тәрізді, үзындығы 0,12 мм. Дернәсілдер ақ түсті, алты аяқты, терісі әжімді. Нимфалары болмайды.

20 - сурет. Бүлдірген кенесі.

Сақтауға қойылған ауыл шаруашылығы өнімдеріне зиян келтіре тін кенелер

Үн кенесі - Acarus sir о Z. (Tyroglyphus farinae Beg). Үн кенелері (Acaridae=Tyroglyphidae) түқымдасына жатады. Астық кенелерінің ішіндегі кең таралған және өте қатты зиянды түрлерінің бірі.

Денесі мөлдір, үзындыгы 0,4-0,7 мм, аяқтары мен ауыз мүшелері қызғылт қоңыр түсті болады. Аталық кененің алдыңғы аяқтары басқа аяқтарына қарағанда жуан болып келеді.

38

Жүмыртқасы ақ түсті, үзындығы 0,12 мм. Дернәсілдер пішіні дөңгелек тәріздес, үш жүіі аяғы бар. Нимфаларында 4 жүп аяқ бар.

Үзыніиа кене - Tyrophagus putrescentiae SchrnR. Үн кенелері (Acaridae) түқымдасына жатады. Үн кенесі сиякты кең таралған түрлердің бірі.

Пішіні жағынан үн кенесіне үқсас, бірақ денесі үзынша, үзындығы 0,23-0,43 мм. Түсі ақшыл, денесінің соңғы бөлігінде 14 қылшықтары бар.

Kfipa аякщы кене - Ateuroglyphus ovatus Troup. Үн кенелері (Acaridae) түқымдасына жатаДы. Кең таралған түр.

Кененің гнатосомасы мен аяғы қара, қызыл-қоңыр түсті, денесі жылтыр. Аналық кенелер ірі, үзындығы 0,58-0,67 мм. Анальды тесігі төрт жүп қылшықгармен қоршалған. Аталығы кіші, үзындығы

1. 48-0,55 мм. Жүмыртқасы ақшыл, сопақ, үзындығы 0,13 мм.

21 - Үн кенесі: а —аталыгы, б —аналығы.

22 - сурет. Қара аякты кене.

39

Родионов кенесі - Caloglyphus rodionovi Lachv. Үн кенелері (Acaridae) түқымдасына жатады. Қазақстанда кең таралған.

Аналық кененің денесі ірі (0,8-1,0 мм), пішіні домалақ шар тәрізді, дамып келе жатқан жүмыртқалар саны көп болса, қүрсағы қампиып кетеді, тері қабығы түссіз және жылтыр. Аталықтарының денесі үршық тәрізді, үзындығы 0,6-1,0 мм.

23 - сурет. Родионов кенесі: а - аталығы, б - аналығы.

Кәдімгі түкті кене - Glcyphagus destructor SchraR. Түкті кенелер (Hycypagidae) түқымдасына жатады. Кең таралған түр.

Аналық кененің сопақша келген күңгірт денесі бунақталған, үзындығы 0,4-0,56 мм. Арқа жағындағы қауырсын тәрізді қылшық- тарының үзындығы денесінен 1,5-2 есе үзын. Аталықтарының денесі үзынша келген 0,35-0,5 мм, пішіні алмүрт тәрізді.

Зиянды кенелер бөлімінде практикалық сабақтарда қарастырылатын сүрақтар

1. Кенелерді нематодтармен жэне бунақценелілірмен салыстыра отырып олардың типтік, тип тармақтық және класстағы орны.

2. Кенелердің сыртқы құрылысы ерекшеліктері.

3. Кенелердің ішкі құрылысы ерекшеліктері.

4. Кенелердің жыныс жүйесі ерекшеліктері.

5. Кенелерге қарсы акарицидтерді қолданғанда мынандай теңдеуді қолдана- ды:

Б_х - 100 х (1-Т_ах св/Тв х са), мұнда:

Б_т - биологиялық тиімділік;

40

Т_в - тәжірибедегі өңдеу жұмыстардың алдында кенелердің саны немесе өсімдіктердің закымдануы;

Т_а- тэжірибеде өңдеу жұмыстардан кейін кенелердің саны немесе өсімдіктердің зақымдануы;

са - бакылауда өңдеу жұмыстардың алдында кенелердің саны немесе есімдіктердің закымдануы;

св - бакылауда өңдеу жұмыстардан кейін кенелердің саны немесе өсімдіктердің закымдануы.

6. Акарицид колданған жерде жаздық бидайдың өнімі 15,1 ц/га болды, ал бакылауда 9,2 ц/га. Бұл жерде шаруашылык тиімділігі кандай?

7. Кәлемі 23 га мактаны кәдімгі өрмекші кенелерден корғау жолдарын корсету.

8. Колемі 55 га жаздык бидайды бидай гүл кенесінен коргау жолдарын корсету.

9. Колемі Зга пиязды пняздың тамыр кенесінен коргау жолдарын корсету.

10. Колемі 7га гіиязды пияздың тамыр кенесінен коргау жолдарын корсету.

11. Колемі 1,2 га бакты жемістің кызыл жэне коңыр кенелерден коргау жолдарын корсету.

12. Колемі 2,5 га алмұртты алмұрт галла кенесінен коргау жолдарын корсету.

13. Колемі 3,0 га жүзімде жүзімнің беріш кенесінен коргау жолдарын корсету.

14. Колемі 0,8 га каракатты каракаттың бүршік кенесінен коргау жолдарын корсету.

15. Колемдері 50, 75, 90 м“ үш бос коймаларды үн кенелер (Acaridae) тұкымдасына жататын жэндіктерден коргау жолдарын корсету.

16. Колемдері 40, 60, 75, 100 м" торт ауылшаруашылык онімдер сактаган коймаларды ұн кенелер (Acaridae) тұкымдасына жататын жэндіктерден коргау жолдарын корсету.

17. Тексеру жұмыстарын откізу мерзімі.

18. Тексеру жүмыстарын откізу тэсілдері.

19. Дэн, жарма жэне баска азык-түліктердің бастапқы үлгісін алатын әдістеме.

20. Тұкымдық немесе азык-түліктік максатка арналган дэндердің ұн мен жарманың орташа үлгілерін алу әдісі.

ЗИЯНДЫ КЕНЕЛЕР БӨЛІМІНІҢ ТЕСТ С¥РАҚТАРЫ

1. Кенелердің денесінде жалпы канша сегмент болады?

А. 4; Б. 3; В. 10; Г.18; Д. 11.

2. Кенелер денесінің кандай болімінде ауыз боліктері орналасады?

А. Идиосомада; Б. Гнатосомада; В. Проподосомада; Г. Метаподосамада;

Д. Опистосомада.

3. Ересек кенелерде канша жұпаяктар болады?

А. 1; Б. Аякгар болмайды; В. 2; Г. 3; Д. 4.

41

4. Шаншып- сорғыш ауызды аппараты кенелердің тыныс тесігі қай жерде орналасады?

А. Тыныс тесігі болмайды; Б.Тек қана құрсағында орналасқан тері тесіктері аркылы; В. Тыныс тесіктері 3 жэне 4 жұп аяқтағы жамбастардың ортасында орналысқан; Г. Тыныс тесіктері 2, 3 жэне 4 жұп аяқтағы жамбастардың ортасында орналаскан; Д. Тыныс тесіктері гнатосоманың арка жағында орналасқан.

5. 3- ші жастағы нимфаның аты қандай?

А. Пронимфа; Б. Протонимфа; В. Дейтонимфа; Г. Тритонимфа; Д. Тетра­нимфа.

6. Өрмекші тұқымдас кенелердің дұрыс латын атын көрсетініз.

A. Tetranychidae; Б. Bryoidae; В. Tenuipalpidae; Г. Pyematidae; Д. Tarsone- midae.

7. ¥нды кенелер тұқымдастың дұрыс латын атын көрсетініз.

A. Trombididae; Б. Cheyletidae; В. Acaridae; Г. Tetrapodili; Д. Pyematidae.

8. Ауаның температурасы 21, 5- ден 33- 35° С көтерілгенде кэдімгі өрмікші кененің дамуы қанша күнге кысқарады?

А. 40- тан 15 күнге; Б. 30- дан 10 күнге; В. 20, 5- нан 10,5 күнге; Д. 14, 5-

17,5 - нан 6, 5- 7 күнге; Д. 15, 5- 18, 5- нан 7, 5- 8 күнге.

9. Жаз мерзімінде сыртқы ортаның салыстырмалы ылғалы 60- 100 % жэне температура 16- 23° С- та қызыл жеміс кенелердің жұмырткасынан канша дернәсілдер шығады?

А. 10- 30%; Б. 30- 50%; В. 50- 70%^ Г. 70- 90%; Д. 90- 98%.

10. Бір фитосейлюс қанша кэдімгі өрмекші кененің дамуын токтатады?

А. Тоқтатпайды; Б. 1-2; В. 10-30; Г. 80-100; Д. 110-200.

11. Қандай мәдени өсімдіктермен кәдімгі өрмекші кене қоректенеді? Олигофаг- картоппен жэне кызанақпен; Г. Полигофаг- 200 - ден астам эр түрлі тұкымдастарға жататын осімдіктермен; Д. Полигофаг- тек кана жабык жерлерде өсетін өсімдіктермен.

12. Кэдімгі өрмекші кенеге қандай жағдай қолайлы?

А. 20- 25° С жэне салыстырмалы ылгал 35- 55%; Б. 25- 30 ° С жэне салыс­тырмалы ылгал 35- 55%; В. 29- 31 ° С жэне салыстырмалы ылгал 35- 55 %; Г. 30- 35 ° С жэне жэне салыстырмалы ылгал 55- 70%; Д. 30- 35 ° С жэне салыстырмалы ылгал 30- 35%.

13. Жабык жерде кыста канша ұргашы өрмекші кене диапаузага кетеді?

А. Кетпейді; Б. 100%; В. 16- 38%; Г. 50- 100%; Д. 50- 75%.

14. Қазақстанда бидай гүл кенесі кандай аймакта таралган?

А. Карантиңді объект; Б. Барлык аймакта кездесе береді; В. Оңтүстік Қазақстан облыстарында; Г. Батые Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Шыгыс Қазақстан жэне Алматы облыстарында; Д. Тек кана Солтүстік Қазақстан облысында.

15. Бидай гүл кенесі қандай фазада кыстайды?

А. Жүмыртқалары топыракта; Б. Дернәсілдері топырақтың жогаргы кабатында; В. Дернәсілдері топыракта; Г.Үрықтанган үргашы кене

42

топырактың жоғарғы қабатында жэне өсімдік калдықтарында; Д. Ересек кенелер өсімдік калдыктарында.

16. А. Астык немесе дэн кенесі кандай мэдени өсімдіктерде кездеседі?

А. Монофаг- тек кана бидайда; Б. Монофаг- Тек кана кара бидайда; В. Олигофаг- арпада, бидайда, кара бидайда, сұлыда, жүгеріде, күріште жэне лэнш ляісыгтлы пшптрллр' Л Попиго&аг- Я00- при ягтам эп тл/плі тукт-лмляг-

Дт+НДг / t, С* rVTTt Л / и** I Vt г/I rt J ' “ j/tH ttV J tttrt f Y1 t ЛиГі \ Dt ітт/ДСА С

тарга жататын өсімдіктерде.

17. Пияздың тамыр кенесі кандай температурада дамуын бастайды жэне оның косынды тиімдісі канша?

А.8 ° С жэне 200 ° С; Б. 9, 5 ° С жэне 200 ° С; В. 9, 7 ° С жэне 181 ° С; Г.

10. Г С жэне 189° С; Д. 10,3°Сжэне 189° С.

18. Қызанак кенесінің бір үрпағы 27° С температура мен 30% салыстырмалы ылгалда канша күнде дамиды?

А. 15; Б. 18; В. 12; Г. 9; Д. 6.

19. Қазакстанда оранжереядағы жалпак денелі кене кай аймакта кездеседі?

А. Қазакстанда карантинді объект; Б.Барлык ашык жэне жылыжайларлы жерлерде; В. Жылыжайларлы жерлерде; Г. Тек кана Оңтүстік Қазакстан облысында жылыжайларлы жерлерде; Д. Оңтүстік Қазакстан облысында ашык жэне жылыжайларлы жерлерде.

20. Коп көректі петробия жылына канша ұрпақ береді?

А. 2 жылда бір ұрпак; Б. 1; В. 2- 3; Г. 3- 4; Д.5- 8.

21. Бір жапыракта 75- 85 кызыл жеміс кенесі қоныстанған жағдайда екі жастагы кошеттің биіктігі кантпа % томендейді?

А. Төмендемейді; Б. 5, 4%; В. 11, 0%; Г. 24, 8%; Д. 50,2%.

22. Қоныр жеміс кенесі кандай стадия да жэне кай жерде кыстайды?

А. Дернәсілдері түскен жапырактың астында; Б. Ересек ұрыктанған ұрғашы кенелер түскен жапырактьтң астында; В. Жұмыртка фазасында бұтактардың кабыгында, кобінесе олардың айырымында; Г. Дернәсілдері жэне нимфасы бұтактардың кабыгында; Д. Ұрыктанған ұрғашы кенелер айырымында.

23. Долана кенесі жылына канша ұрпак береді?

А. 1-2; Б. 2-3; В. 3-4; Г. 7-9; Д. 10-15.

24. Бактың ормекші кенесінің ұрғашылары бірінші рет кай мерзімде диапау- заға өтеді жэне бұл ароцесс каншаға созылады?

А. Тамыздың басында жэне 1 айға; Б. Тамыздың ортасында жэне 2 айға; В. Тамыздың соңгы күндерінде жэне 1 айға; Г. Қыркүйектің басында жэне 2 айдан астам уақытқа; Д. Қыркүйектің ортасында жэне 1 айға.

25. Бақтың жалпақ денелі кенесі кандай стадияда жэне кай жерде кыстайды? А. Жұмырткалары агаштардың кабыгында; Б. Жұмырткалары бүршіктердің кабыгында; В. Ұрыктанған үрғашы кенелер кішірек колония кұрьіп бүр- шіктердің кабыгында жэне бүтактардың жарықтарында; Г. Дернәсілдер түс- кен жапырактардың астында; Д. Ересек кенелер бұтактарда.

26. Алмұрт галла кенесі қай тұкымдаска жатады?

А. Өрмекші кене; Б. Торт аякты; В. Жалпак денелі; Г. Эр түрлі тырнакты кене; Д. Брийбидий.

27. Жұзімнің беріш кенесі кандай стадияда жэне кай жерде кыстайды?

43