Оку-эдістемелік кұралды дайындаган:

«Жеміс-коконіс шаруашылығы және осімдік корғау» кафедрасының профессоры, биология гылымдарынын кандидаты Агибаев А . Ж.

«Зиянды нематодалар, кенелер жэне кеміргіштер» пэнінен «Агрономия», «Жеміс-коконіс шаруашылығы», «Өсімдік коргау жэне карантин» мамандыктнрынын студенттеріне зертханалык, практикалык жэне озіндік жұмыстарды орындауга арналган оку-әдістемелік кұрял. Алматы : ҚазҰАУ, 2010 . - 60 бет. ,

«Жеміс-коконіс шаруашылығы және есімдік корғау» кафедрасының мэжілісінде каралыи, усынылған (2009 ж. 20 караша, № 4 хаттама )

Агрономия, агрохимия және осімдік корғау факультетінің оку- әдістемелік комиссиясының шешімімен баспадан шыгаруга рұқсат етілген (2009 ж. 2 желтоксан, № 5 хаттама).

ІІікір берушілер:

Таранон I». Г. ҚР БҒМ Зоология институты «Энтомология» лабораториясының мецгерушісі, б.ғ.к.;

Арыстаигулои С . С . - «Жалпы егіншілік жэне осімдік шаурашылыгы» кафедрасыш.ің доценті, а.-ш.ғ.к.

МАЗМҰНЫ

Алгысөз

Ауылшаруашылық дақылдарының зиянды нематодалары Фитонематодалардың құрылысы және физиологиясы Нематодалардың жіктелуі Нематодалардың экологиялық ерекшеліктері Астық дакылдарыныц зиянды нематодалары Көкөніс және картоптың зиянды нематодалары Жидектер меп гүлдердіц зиянды нематодалары Зиянды нематодалар бөлімінде нрактикалық сабақтарда қарастыратын сүрактар

Зиянды нематодалар бөлімінің тест сұрақтары Ауылшаруашылық дакылдарыпа зиян келтіретін кенелер Кенелердіц сыртқы және ішкі күрылысы Кепелердің жіктелуі

Егістік және кәкөніс дақылдарына зиян келтіретін кенелер Жеміс және жидек дақылдарына зиян келтіретін кенелер Сақтауға қойылған ауыл шаруашыльны өнімдеріне зиян келтіретін кенелер

Зиянды кенелер бөлімінде нрактикалық сабактарда қарастыратын сұрақтар Зиянды кснелер белімініц тест сүрақтары Зиянды кеміргіштер Кеміргіштердің жалиы сипаттамасы Кеміргіштердіц морфологиялық, анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері Кеміргіштердің жіктелуі Егістерге зиян келтіретін кеміргіштер

Қамбада сақталатын азық-түлікке жэне мал шаруашылығына

зиян келтіретін кеміргіштер

Жеміс ағаш гарына зиян келтіретін кеміргіштер

Көкөніс дакылдарына зиян келтіретін кеміргіштер

Зиянды кеміргіштер бөлімінде нрактикалық сабақтарда

қараетыратын сұрақ гар

Зиянды ксміргіштер бөлімінің тест сұрақтары Әдебиеттер тізімі

4

5

5

7

9

11

13

16

17

18

21

22

26

30

33

38

40

41

44

44

45

46

50

54

54

55

56

57

60

3

Алғы сөз

Зиянды нематодалар, кенелер жэне кеміргіштер ауылшаруашылык дакылдарына күрделі зиян келтіретін жануарлар. Осы атаггған зиянды организмдер жүйелік орны, сыртқы кұрылысы, физиологиялык жэне тіршілік ерекшелігіне,мәдени есімдіктергебейімделуіне байланысты жануарлар элемі жүйесінде эртүрлі топтарға топтастырылған жэне олармен күресу шараларында өзіндік ерекшеліктері байқалады. Осыған байланысты жоғары оку орындарында агрономия мамандары саласында дайындайтын студенттер «Зиянды нематодалар, кенелер және кеміргіштер» пэнін отуі керек.

Жоғарыда корсетілген үш топка жататын зиянды организмдер жануарлар әлемінде эр түрлі орын алады: нематодалар - жүмыр кұрттар, кенелер-буынаяктылар, ал кеміргіштер хордалылар типтеріне жатады. Бүл пэн жеке үш болімнен жэне арнайы тараулардан түрады .

Жалпы бірінші болімде зиянды нематодаларға, кенелерге жэне кеміргіштерге, өлардың жануарлар әлеміндегі орны, морфологиясы (сыртқы күрылысы), анатомиясы (ішкі қүрылысы), физиологиясы, кобеюі, дамуы, экологиясы жэне жіктелуі туралы мәліметтер келгірілген.

Арнайы екінші болімде ауылшаруашылык дакылдарының вегетациялык кезеңі мен сактау мерзімінде залал келтіретін зиянды нематодалар, кенелер жэне кеміргіштер түрлерінің таралуы, арнайы озіндік түріне тэн морфологиялык жэне анатомиялык еипаттамасы, зияндылығы жэне т. б. мэліметтер беріледі.

Профессор, биология ғылымдарының кандидаты А. Агибаевтың даярлаға оку - әдістемелік кұралы бүгінгі таңда оте кажет. Бұл элективті иэн ретінде «Агрономия» жэне «Жеміс, коконіс шаруашылыгы» мамандыктарында колданса, ал «Өсімдік коргау жэне карантин» мамандыгында ол типтік оку багдармасына кірген.

Ұсынылып отырган оқу-эдістемелік құралында автор «Зиянды нематодалар, кенелер жэне кеміргіштер» оку кұралын негізге алды, авторлар: Агибаев А.Ж., Ыскак С., Карбозова Р.Д. Алматы, 2005.

АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНДЫ НЕМАТОДАЛАРЫ (ФИТОГЕЛЬМИНТТЕР)

Nematoda, немесе жүмыр қүрттар класы Nemathelminthes типіне жатады. Нематода класы өкілдеріне тән ерекше қасиеттер бар. Олардың денесі жіпше, кейде алмүрт немесе шар тәрізді. Көлденең кесіндісі жүмыр. Денесінің алдыңғы бөлімінде ауыз, ал артқысының қүрсақ жағында аналь тесіктері орналасқан. Денесі иілгіш, серпімді әрі мықты кутикуламен қапталған. Кутикула өзінің астында орналасқан гиподерма деп аталатын жүқа тері эпителий қабатының туындысы болып табылады.

ФИТОНЕМАТОДАЛАР ҚҮРЫЛЫСЫ ЖӘНЕ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Нематода денесінің көлемі және сыртқы пішіні. Фитонемато- далар микроскопиялық организмдер, олардың колемі 0,5-5 мм, көбінесе - 2 мм-ден аспайды.

Нематодалардың пішіні жіпше немесе үршық тәрізді, екі үшы сүйір, денесі сегменттелмеген, көлденең кесіндісі жүмыр болып келеді (1-сурет). Ал, аз қозғалатын немесе қозғалмайтын нематода түрлерінің (галла немеее циета түзуші) дене пішіні шар немесе алмүрт тәрізді болады.

Нематода денесі: алдыңғы, ортаңғы және артқы бөлімдерден түрады. Алдыңғы бөлімде бас капсуласы және жүтқыншақ орна- ласқан.

Қозғалмалы фитогельминттер денесінің үзындығы оның диаметріне қарағанда 40 есе жэне одан да коп болып келеді. Артқы бөлігі шамамен жалпы денесінің 5-10%-нын алады. Қозғалмайтын нематодалардың қүйрық бөлігі редуцияға үшыраған, денесінің үзындығы мен көлденеңі бірдей болып келеді.

Тері - бүлиіық ет щіпшығы. Нематодалардың тері - бүлшық ет қапшығы үш қабаттан кутикула, гиподерма және бүлшық еттен түрады.

Кутикула. Нематодалар денесінің сыртын тығыз, қүрылысы күрделі, көп қабатты кутикула қаптаған. Кутикула қүрамында белоктар бар. Кутикуланың қалыңдығы әртүрлі. Ылғалды жерде тіршілік ететін рабдитидтар кутикуласының қалыңцығы 0,5 — мкм, ал кейбір тамыр маңында мекендейтін нематодаларда (Dorylaimidae) түқымдасы ол дене диаметрінің 20%-ын қүрайды.

5

1-сурет. I Іематода дене қүрылысы: (А.А. Парамонов жэне Ф.И.

Брюшкова бойынша): а-аналығы; б-аталығы; 1- ауыз қуысы; 2- өңеш; 3- ортанғы бульбус; 4-жүйке сақннасы; 5- арткы бульбус; 6-ортаңғы ішек; 7- жұмыртқа безі; 8-жүмыртка өткізгіш; 9-жатын (алдыңғы және арткы); 10- үрык безі; 11- сперматозоидтардың пісіп-жетілу аймағы; 12-үрық өткізгіш;

13-үрық шашкыш канал; 14-спикулалар; 15-рулек; 16-бурса канаттары.

Гиподерма және тері бездері. Кутикуланың астында гиподерма (субкутикула) орналасадьт. Гиподерма - эктодермадан түзілген, өзгеріске ушыраған эпидермис. Гиподермадан кутикула бөлінеді. Нематоданың екі бүйір, арқа жоне қүрсақ боліктерінде гиподерма қалыңдап, денені бойлаған торт гиподермалық білеулер түзіледі.

Бүлиіық ет. Нематоданың бүлшық ет қабаты түтас емес. Оны гиподермалық білеулер 4 үзын таспаға бөліп түрады.

Жүйке жүйесі және сезім мүиіелері. Нематоданың жүйке жүйесі бір-бірімен өскіндер арқылы сақиналы байланысқан бір топ бойлық бағаналардан түрады. Жүйке жүйесінің орталық бөлімі оңештің алдыңғы болімін қоршап түратын жүтқыншақ маңындағы жүйке сақинасынан қалыптасқан.

Нематодаларда механикалық (тангорецепторлар), химиялық (амфидтер) және жарықты (фоторецепторлар) сезу мүшелері болады.

Ac кррыту жүйесі. Фитонематодалардың ас қорыту жүйесі денесінің басында орналасқан. Ауыз қуысынан басталып, қүрсағын- дағы ануспен бітеді. Ауыз тесігі екі ерін томпешігімен қоршалған:

6

оның біріншісі - қозғалатын ерін, екіншісі - бастағы қозғалмайтын төмпешік. Ішегі үш бөлімнен түрады (алдыңғы, ортаңғы және артқы). Алдыңғы және артқы ішектер онтогенезде эктодермадан, ал ортаңғы ішек - эндодермадан түзіледі.

Алдыңғы ішек. Алдыңғы ішек ауыз куысы немесе стома және

өңештен түрады

Ортаңғы ішек. Ортаңғы ішек керегесі эпителий қабатымен астарланған түтікше тәрізді. Көбінесе ол екі бөлімнен, яғни тамақ жиналатын кең резервуардан және түтікше тәрізді жіңішке бөлімнен түрады.

Артқы ішек. Ол анус тесігі арқылы сыртқа ашылады. .

Жыныс жүйесі. Нематодалар жыныс диморфизмі жақсы дамыған дара жынысты организмдері.

Аналық жыныс жүйесі. Бүл жүйе нематодалар денесінің қүрсақ болімінде орналасқан жалғыз жыныс саңлауынан басталады. Ол қысқа, тар озек - қынапқа жалғасады да екіге айырылып, екі үлкен түтік жатырға айналады. Жатыр үрықтанған және дамып жатқан жүмыртқаларға толы болады.

Аталық жыныс жүйесі. Олардың жыныс мүшесі жүп аталық бездерден, жүпсыз жолынан және үрықтандыратын аппараттан түрады.

НЕМАТОДАЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

Қазіргі кезге дейін фитонематодалардың жіктелуі нематодоло- гияда үлкен проблема болып саналады. Олардың жіктелуі туралы әртүрлі козқарас бар. А.А. Парамонов жүмыр қүрттар немесе нематодалар класын аденофор немесе афазмидия жэне сецерненттер немесе фазмидия класс тармақтарына боледі.

Жүмыр қүрггар типі - Nemathelminthes Жүмыр қүрттар немесе нематодалар класы - Nematoda Аденофор немесе афазмидия класс тармағы - Adenophorea Хромадоридтер отряды - Chromadorida Эноплидтер отряды - Enoplida

Сецернент немесе фазмидия класс тармагы - Secernentea Рабдитидтер отряды - Rhabditida Тиленхидтер отряды - Tylenchida

Аденофор немесе афазмидия класс тармагы - Adenophorea

Бүл топқа жататын нематодалардың бүйір болігінде қүйрық бездері - фазмидтері болмайды: тангорецепторлары кобінесе

қылшық түрінде болады, химиялық сезім мүшелері (амфидтер) - қалта, түтікше немесе саңлау тәрізді.

7

Аденофор класс тармағы екі хромадоридтер жэне эноплидтер отрядтарынан түрады. Бірінші отрядқа тек плектидтер — Plectidae түқымдасы жатады. Осы отрядтың өкілдері көбінесе шырынды ортаны мекендеп, онымен қоректенеді. Екінші отрядқа үш түқымдас (мононхидтер - Mononchidae, дорилаймидтер - Dorylaimi- dae, лонгидоридтер - Longidoridae) жатады. Бүл отрядка теңіз жоне түщы су нематодалары және өсімдіктерді залалдайтын аздаған түрлері топтасқан. Кейбір түрлері паразиттік тіршілік етеді, жыртқыштары да кездеседі.

Сецерненттер немесе фазмидиялар класс тармагы - Secernentea

Олардың бір жүп фазмидтері бар, тангорецепторлары бүртік тәрізді болып, көбінесе дененің алдыңғы бөлігінде шоғырланған. Анальдық тесігінің айналасында орналасатын бүртіктер тек еркектерінде кездеседі. Иіс сезу шүңқырының (амфида) пішіні саңлау тәрізді болып, ерін үстінде орналасқан. Көптеген түрлері түщы су және топырақ фаунасына жатады. Теңізде кездесетіндері оте аз. Бүл класс тармагының көптеген өкілдері шіріндісі мол топырақты мекендеп, өсімдіктермен қоректенеді. Кейбіреулері басқа жануарлардың есебінен паразиттік тіршілік етеді және жыртқыш түрлері де кездеседі.

Фазмидия класс тармагы рабдитидтер және тиленхидтер отрядтарына болінеді. Рабдитидтер (Rhabditida) отрядына жататын нематодалар торт түқымдастардан (рабдитидтер - Rhabditidae, диплогастеридтер - Diplogasteridae, цефалобидтер - Cephalobidae, штейнернематидтер - Steinernematidae) түрады. Олар шіріндісі мол топырақтарда мекендейді. Рабдитидтер - сапробионт нематодалар, шіріген заттармен қоректенеді, цефалобидтер - жартылай сапроби- онттар, ал диплогастеридтер мен штейнернематидтер - жыртқыш- тар, соңгысы зиянды бунакденелілер (шыртылдақ қоңыздар) санын реттейді.

Өсімдікпен қоректенетін нематодалардың коптеген түрлері (бір мыңдай) тиленхид отрядына жатады. Сондықтан, бүл оку қүралында осы отрядтың ауылшаруашылық дақылдарына зиян келтіретін негізгі түқымдастарына сипаттама беріледі.

Тиленхидтер отряды - Tylenchida. Бүл отрядқа тән негізгі белгілер - кутикуласы сақиналы, ауыз куысы (стома) стилетке айналган. Өсімдікке зияндылық маңызы бар нематодалар афелен- хоид, тиленхид және гетеродерид түқымдастарына жатады.

Афеленхоид түқымдасы - Aphelenchoididae. Өкілдерінің үзынды- гы 1 мм-ге дейінгі үсақ нематодалар. Түқымдастың коптеген окілдері саңырауқүлақ мицелиімен қоректенеді. Кейбір түрлері бунақценелілердің ішкі және сыртқы паразиттері, ал басқалары - фитофагтар, осімдіктерге зиян келтіреді. Аса қауіпті зияндылар

қатарына бүлдірген (Aphelenchoides fragariae Ritz.) жэне хризантема (A. ritzemabosi Schwartz.) нематодалары жатады.

Нагыз бүріиік тікенді нематодалар тиленхид түқьшдасы - Tylenchidae. Дене пішіні үршық тәрізді, басқа фитонематодалармен салыстырғанда ірі (үзындығы 5 мм дейін). Коптеген түрлері - фитофагтар, олардың ішінде, әсіресе, сабақ нематодалары мен угрицаларға жататын қауіптілері өте көп. Сабақ нематодасы туысына (Ditylenchus) картоптың сабақ нематодасы (D. destructor Thorne), бүлдіргеннің сабақ нематодасы (D. dipsaci Kuhn) жэне басқалары, ал угрица туысына (Anguina) бидай нематодасы (A. tritici Steinb.) жатады.

Гетеродерид немесе түрлі терілі нематодалар түқылідасы — Heteroderidae. Бүл нематодалардың үзындығы 0,5-1,8 мм, яғни үсақ немесе орташа денелі, жыныс диморфмизмі жақсы дамыған. Аталық особьтар пішіні жалпы нематодаларға тән жіп, ал аналық- тарының денесі алмүрт немесе шар тәрізді. Аса қауіптілері беріш (галла) нематодалары мен гетеродералар. Солардың ішінде жиі таралған өкілдері: беріш нематодалары туысы (Meloidogyne) — оңтүстік беріш нематодасы (Meloidogyne incognita Kof. et White.), явандық беріш нематодасы (M. javanica Treub.), арахис нематодасы (М. arenaria Neal.) жэне т.б.; гетеродера туысы (Heterodera) - қызылша нематодасы (Н. schachtii Schmidt), картоп нематодасы (Н. rostochiensis Woll.) жэне басқалары.

НЕМАТОДАЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Экологиялық тонншрдың жалпы сипаттамасы. Нематодалар мен сыртқы ортаның байланысы, оның ішінде, әсіресе белгілі ие- өсімдіктермен қоректенуі фитогельминттер ауыз аппараты мен өнеш қүрылысына, афизиологиясына және мінез-қүлқына эсер етеді. Нематодалардың осімдіктермен қарым-қатынасына байланысты томендегі экологиялық топтары табиғатта кездеседі.

Тамыр маңындағы нематодалар (нараризобионпипар). Бүл топқа жататын нематодалар осімдікпен тікелей немесе жанама байланысты. Олардың үшкір шаншығышы жақсы жетілген, сол арқылы осімдіктің шырынымен қоректенеді (окілдері Dorylaimidae түқымдастары), кейбіреулері топырақ жыртқыштары Mononchidae түқымдасына жатады. Тамыр маңындагы нематодалар афизмидия класс тармагына жатады.

Белгілі сапробионттар (эусанробионттар), Бүл топқа жататын нематодалар шырып жапқан ортада тіршілік етеді. Олардың кейбіреулері кураған ағаштарда, екіншісі - шырынды тамырларда, үшіншісі - жансызданган осімдіктің жасыл болігінде кездеседі. Бүлар

9

Белгілі сапробионттарға жататын нематод ал ардың ас қорыту мүшесі ерекше орналасқан. Бұл топтағы рабдитоидты нематодалардың ферменттері бактерия ферменттерінің жүмыстарын жалғастырады. Эусапробионттар өз бетімен өсімдіктерді зақымдамайды, бірақ инфекцияны таратады.

Белгілі емес сапробионттар (девисапробионттар). Бүлар шіріген ортада тіршілік етеді, бірақ девисапробионттар өсімдіктің тірі үлпаларында да кездеседі. Буларға цефалобидтер жатады.

2 - сурет. Нематодалардың ауыз аппараттарының түрлері: а — рабдитоидты; б — цефалобоидты; в — диплогастероидты; г — тиленхоидты;

3 - сурет. Нематодалардың оиеш түрлері: а — рабдитоидты, б — диплогастероидты, в — цефалобоидты, г — тиленхоидты, д — афеленхоидты, е— дорилаймоидты. Фитогельминттер. Бүл топқа өсімдіктерге зиян келтіретіндері жатады. Фитонематодалардың ас қорыту бездері жақсы жетілген,

10

олар ие-өсімдігіне айтарлықтай эсер етіп, нәтижесінде залалданған мүшелерімен қатар өсімдікте түгел өзгеріс пайда болады. Фитогельминттердің стилеті болады, ал кутикуласының өткізгіштік қабілеті томен. Бұларға тиленхоидтар жэне афеленхоидтар жатады.

АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ ЗИЯНДЫ НЕМАТОДАЛАРЫ

Бидай нематодасы немесе угрица — Anguina tritici Steinb. Бүл

нематода тиленхид (Tylenchidae) түқымдасы, угрица туысына жатады. Бидайдың барлық жүмсақ және қатты сорттарын залалдайды. Угрица әсерінен өсімдіктің жер бетіндегі мүшесінде (дәнде) беріш (галла) пайда болады. Бидай нематодасы Европа, Солтүстік Америка, Азия, Австралия жэне Солтүстік Африка елдерінде, сондай-ақ Прибалтика, Украина, Қырым, Кавказ, Краснодар аймағында жэне Орта Азия Республикаларында кеңінен таралған.

Фитогельминттердің ішіндегі ен ірісі бидай нематодасы. Аталық нематоданың денесі жүмыр қүрт тәрізді, екі жағы жіңішкерген, басы жапырылған, қүйрығы үшкір келеді. Аналық особьтарының үзындығы 5 мм, көлденеңі 0,1-0,2 мм, оңеші жақсы дамыған, ас қорыту бездері ісінген, стилеті кішкене (9-11 мкм). Аналық үрық безі жақсы дамыған және оның алдыңғы жағы екі рет бүгілген, жатыры тар, бір мерзімде 20 - дан артық жүмыртқа симайды. Аталық нематоданың пішіні жіңішке келеді, үзындығы 1,9-2,5мм, көлденеңі 0,07-0,Імм, соған байланысты олар жақсы қозғалады. Аталықтарында үлкен спикула, рулек және бурса болады.

4 - сурет. Бидай нематодасы немесе угрица: а —аталыгы, б —аналыгы.

11

Сүлының цнстатүзуиіі нематодасы — Heterodera аепае Filipjev.

Бүл нематода Батые Еуропа, Шығыс жэне Оңтүстік Азия, Африка, Солтүстік Америка, Австралия елдерінде таралған. ТМД жерінде алғаш 1936 жылы Свердлов облысында, кейін Батые Қазақстан жэне Алматы облыстарында табылған.

Басқа ЦИСТа түзуттті нематода ттяр гияқты сүтты немятодясыидя жыныс диморфизмі жақсы байқалады. Аналық нематоданың пішіні лимон тәрізді, түсі сары, артқы жағында конус тәрізді өскіндері бар. Осы бөлікте анус жэне жыныс тесіктері орналасады. Тамырда орныққан аналық нематодалардың түсі ақшыл, шырыш қабықша- мен жабылған. Кейін олар үзындығы 0,6-0,8 мм, колденеңі 0,4-0,5 мм цисталарға айналып, топыраққа түседі. Аталық нематоданың пішіні жіпше тәрізді, түсі мөлдір, үзындығы 1,3-1,4 мм, диаметрі 35 мкм жуық. Қүйрығы оте қысқа.

5 - сурет. Сұлының циста түзуші нематодасы (анальтғы).

Британдық галла (беріиі) түзуші нематода - Meloidogyne britanika Goel. Түрлі терілі нематодалар гетеродеорид (Heteroderidae) түқымдасына жатады. Қазақстанда британдық галла нематодасы алғаш 1983 ж. Павлодар жэне Шығыс-Қазақстан облыстарында бидай, арпа жэне сүлы егістерінде кездескен.

Бүл нематодада жыныс диморфизмі жақсы байқалады. Аналық особьтары пішіні бөтелке немесе алмүрт тәрізді, үзындыгы 0,4-19 им. Мойны үзын, осы бөлікте ауыз тесігі орналасады. Денесі қалың иілгіш, кутикуламен жабылған, түсі ашық. Аталықгары қүрт тәріздес, үзындығы 1,0-2,0 мм, түсі реңсіз, жақсы қозғалады. Денесінің бас жағы тарылып, қүйрығы бүгілген.

12

Күріш афеленхасы - Aphelenchoides besseyi Christ Бүл нематода афеленхоидид (Aphelenchoididae) түқымдасына жатады. Барлық күріш егілетін жерлерде кездеседі.

Күріш афеленхасы - үсақ нематода, пішіні жүмыр қүрт тәрізді. Аналық особьтарының үзындығы 0,54-0,66 мм, ал аталықтары

1. 64-0,79 мм. Денесінің үзындыгы көлдененімен салыстырганда 1 : 44 - 60. Нематодалардың басы денесінен анық болінген. Стилеті қысқа, үзындығы 9 мкм. Қүйрығының үшы үшкірленген.

6. сурет. Күріш афеленхасы: 1-аналығы, 2- басы, 3-денесінің қыры, 4-аналықтардың қүйрық ұшы, 5-аталықтың құйрығы, 6- спикула.

КӨКӨНІС ЖӘНЕ КАРТОПТЫҢ ЗИЯНДЫ НЕМАТОДАЛАРЫ

Галла (беріиі) түзуші нематодалар — Meloidogyne Goel. Беріш түзуші түрлі терілі нематодалар гетеродерид (Hetzeroderidae) түқымдасына жатады. Фитогельминттердің ішінде торт беріш нематодалары: явандық (М. javanica Treub.), арахис немесе қүмды (М. arenaria Neal.), оңтүстік (M. incognita Kof. et White) жэне солтүстік (M. hapla Chitw.) ауыл шаруашылық дақылдарына аса зиян келтіреді. Олардың дене қүрылысы, өмір сүруі және өсімдіктерді залалдауы үқсас, соңғы екі түрі Қазақстанда кездеседі.

Нематодалардың бүл түрлері оңтүстік аудандарда далалық егістікте және жылыжайларда кең таралған. Ал басқа аймақтарда көбінесе ірі қалалар жанындағы жабық жайларда кездеседі.

Аналықтарының пішіні алмүрт тәрізді, үзындығы 0,8-1 мм, ені 0,5-0,6 мм. Денесінің бас бөлімі сүйір болады. Кутикуласы қалың, бірақ иілгіш, түсі молдір. Стилетінің үзындығы 15-17 мкм. Беріш нематодасының қүйрығы редукцияға үшыраған. Аталық особьтары жіп тәрізді, үзындыгы 1,2-1,8 мм, ең үлкен диаметрі 0,03-0,04 мм. Аталықтардың стилеті аналықтарына кдраганда ұзындау - 20-30 мкм. Қүйрығы қысқа және дөңгелек. Жүмыртқалары оте үсақ (0,01 мм), пішіні бүйрек тәрізді.

Қызъшианың циста түзуші нематодасы - Heterodera schachtii Schmidt. Гетеродерид (Heteroderidae) түідымдасына жатады. Қазақстанда Жамбыл облысының қызылша егістігінде аса зиянды.

Аналық нематоданың пішіні лимон тәрізді, түсі қоңыр-сары немесе қоңыр, үзындығы 0,7-1,0 мм, колденеңі 0,4-0,5 мм, іш куысы жүмыртқамен толы болады. Артқы жағында айқын корінетін томпешік - вульва (жыныс саңлауы) орналасады. Аналық особьтар-дың сыртқы тері қабаты едәуір қалың, оның үстіңгі бетінде түсі ақшыл шырышты қалың қабат орналасқан. Нематода жүмыртқа-ларын денесінің артқы болігіндегі жүмыртқа қапшығына салады. Аталық нематоданың пішіні жіпше тәрізді, түсі молдір, үзындығы 1,2-1,6 мм, колденеңі 0,02-0,03 мм.

7 - сурет. Қызылшаның циста түзуші нематодасы (аналығы). Картоптың сабақ нематодасы - Ditylenchus destructor Thorne. Бүл түр тиленхид (Tylenchidae) түқымдасына жататын, оте кең таралған зиянды организм. Картой осірлетін барлық аймақтарда кездеседі.

14

Ересек нематоданың дене пішіні алдыңғы және артқы бөліктері сүйірленген мөлдір түсті жіңішке жүмыр қүрт тәрізді. Бас бөлігіне қарағанда артқы қүйрық бөлігі үшкір келеді. Аналық нематоданың үзындығы 0,72-1,35 мм, көлденеңі 0,022-0,032 мм, аталық особьтардың үзындығы 0,72-1,35 мм, кәлдеңі 0,02-0,025 мм.

Картоптың циста түзуіиі нематодасы — Heterodera rostochiensis Wollenweb. Бүл гетеродерид (Heteroderidae) түқымдасына жататын кең таралған нематода, бірақ Қазақстанда карантинді.

Аналық нематоданың пішіні доңгелек шар тәрізді, түсі қоңырдан қараға дейін. Сыртқы шырыш қабығы болмайды, үзындығы 0,13-1 мм, колденеңі — 0,1-0,96 мм. Аталық нематоданың пішіні жіп тәріздес, түсі мөлдір, үзындығы 0,9-1,25 мм, колденеңі 0,025-0,03 мм.

8 - сурет. Картоптың циста түзуші нематодасы (аналығы).

Пияз бен сарылісақтың сабак, нематодасы - Ditylenchus dipsaci Kuhn. Бүл түр тиленхид (Tylenchidae) түқымдасына жатады. Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында таралған.

Қүрылысы жағынан картоптың сабақ нематодасына оте үқсас. Негізгі айырмашылықтары: бүл түр денесінің қүйрық болімі бірден сүйірленген, артқы жатырының (рудименттік) вульвадан анусқа дейінгі аралығы қысқа, жүмыртқа безі әдетте доғаша иілген немесе ілмек тәрізді болады. Ересек аналық нематоданың орташа үзындығы - 1,5 мм.

ЖИДЕКТЕР МЕН ГҮЛДЕРДІҢ ЗИЯНДЫ НЕМАТОДАЛАРЫ

Бүлдіргеннің сабак, нематодасы - Ditylenchus dipsaci Kuhn. Бүл

түр фитонематодалардың тиленхид (Tylenchidae) түқымдасына жатады. Қазақстанда кең таралған.

Дене қүрылысы картоп жоне пияз бен сарымсактың сабақ нематодасына үқсас.

Бүлдірген нематодасы — Aphelenchoides fragariae Ritz.-Bos. Фито- гельминттердің афеленхоидид (Aphelenchoididae) түқымдасына жататын, кең таралған түр. Қазақстанда карантинді.

Дене қүрылысы күріш афеленхоидына өте үқсас. Аналық нематоданың үзындығы 0,65-1 мм, көлденеңі 0,013-0,018 мм. Аталықтарының үзындығы 0,6-0,8 мм, көлденеңі - 0,014-0,017 мм.

9. - сурет. Бүлдірген нематодасы: I — аналығы, 2 — аталығы, 3 —

стилеттің бас жағы, 4 —аналықтьтң кұйрығы, 5 —аталыктың кұйрығы.

Хризантема нематодасы — Aphelenchoides ritzemabosi Schw. Бүл

нематода афеленхоидид (Aphelenchoididae) түқымдасына жатады. Хризантема өсетін жерлерде кең таралған.

Денесі таяқша тәрізді, алдыңғы және артқы боліктері жіңішкерген. Аналык фитогельминттің үзындығы 0,8-1,3 мм, колденеңі 0,02-0,025 мм. Аталықтарының үзындығы 0,88-1,25 мм, көлденеңі 0,02-0,025 мм.

і

16

10 - сурет. Хризантема нематодасы: 1 - аталығы, 2 — аналығы, 3 — стилеттің бас жағы, 4 — аналықтың құйрығы, 5 —аталықтың құйрығы.

Зиянды немл тодаплр бөлімінде практикалық сабақтақтарда қарастылатын сүрақтар

1. Нематодаларға агротехникалык тэсілдерді колдану жолдары.

2. Нематодаларға (бүлдіргеннің сабақ жэне бүлдірген нематодалары) механикалық тэсілді қолдану жолы.

3. Нематодаларға (күріш афеленханасы, галла (беріш) түзуші нематодалар жэне басқ.) физикалық тәсілді қолдану жолы.

4. Нематодаларға (картой жэне бүлдірген нематодалары) карантиндік тәсілді қолдану жолы.

5. Нематодаларға химиялық тәсілді колдану жолы.

6. Фитонематододаларға қарсы нематицидтерді қолданғанда мынадай

теңдеуді колдану:

А - Б

а) Бт — *100,мұнда:

А

Бт - биологиялық тиімділік;

А - бақылауда нематода саны (өсімдіктің зақымдалғаны, % немесе балл);

Б - осындай көрсеткіштер тәжірибе вариантта.

б) Бт - 100 * (1 - *^К|), мұнда:

О, *к,

Оі - тәжірибе вариантта нематңцидтерді колдану алдында, нематодалардың саны немесе осімдіктердің зақымдалғаны (%);

О2 - тэжірибе вариантта нематицидтерді қолданғаннан кейін нематодалардың саны немесе өсімдіктердің закымдалғаны (%);

К] - бақылау вариантта нематицидтерді колдану алдында нематодалардың саны немесе өсімдіктердің зақымдануы (%);

К₂ - бакылау вариантта нематицидтерді колданғаннан кейінгі нематодалардың саны немесе өсімдіктердің зақымдылығы (%).

7. Нематицид колданған жабык жерде киярдың онімі 755,6 ц/га болды, ал бақылауда 710,4 ц/га. Бұл жердегі шаруашылық тиімділігі кандай?

8. Көлемі 1120 га бидайды бидай нематодасынан корғау жолдарын корсету.

9. Көлемі 80 га сұлыны сұлының циста түзуші нематодасынан корғау жолдарын корсету.

10. Көлемі 55 га күрішті күріш афеленхасынан корғау жолдарын корсету.

11. Көлемі 1,5 га жабық жердегі киярды галла (беріш) түзуші нематодтардан қорғау жолдарын корсету.

12. Көлемі 8 га ашык жердегі кызанакты галла (беріш) түзуші нематодтардан коргау жолдарын корсету.

13. Көлемі 13 га пиязды пияз бен, сарымсактың сабак нематодаларынан коргау жолдарын корсету.

14. Көлемі 12 га картопты картоитың сабақ нематодасынан коргау жолдарын корсету.

15. Көлемі 0,7 га картопты картоптыц циста түзуші нематодасынан коргау жолдарын корсету.

16. Көлемі 4 га кант кызылшасын кызылшаныц циста түзуші нематодасынан коргау жолдарын корсету.

17. Колемі 1,5 га бүлдіргенді бүлдіргенніц сабак нематодасынан коргау жолдарын корсету.

18. Көлемі 0,4 га бүлдіргенді бүлдіргеннің сабак нематодасынан коргау жолдарын корсету.

Зиянды нема тодалар бөл1мінің тест сүрақтары

1. Амфиды кандай кызмет аткарады?

А. Сэулелерды сезеді; Б. Химиялық заттарды сезеді; В. Температурага сезімтал; Г. Ылгалга сезімтал; Д. Жауын-шашынга сезімтал.

2. Фитогельмиттердің ауыз аппараты жэне өнеші кандай типті?

А. Рабдитоидты; Б. Диплогастероидты; В. Цефалобоидты; Г. Ти-

ленхоидты; Д. Дорилаймоидты.

3. Галлды (беріш) нематодасы 28 С жагдайында канша күнде дамиды?

А. 10; Б. 20; В. 25; Г. 45; Д.60.

4. Қандай түқымдаска жататын нематодалар бунакденелілердің жырткышы?

А. Афеленхоидты; Б. Цефалобоидты; В. Рабдитоидты; Г. Дипло­гастероидты; Д. Штейнернематидты.

5. Бидай нематодасының дернәсілдерінің анабиозы канша жьтлга созылады?

А. 1; Б. 3; В.10; Г. 28; Д. 45.

6. Бидай нематодасының дұрыс латын аты кандай?

18

A. Heterodera avenae Filipjev; Б. Anguina tritici Steind; B. Aphelenchoides besseyi Chnist; Г. Heterodera schachti Schmidt; Д. Ditylenchus destructer Thome.

7. Бидай нематодасы жылына қанша ұрпақ береді?

А. 1; Б. 2-3; В. Екі жылда 1 ұрпақ; Г. 3-5; Д. 5-10.

8. Бидай нематодасы қандай фазада қыстайды?

А. Топырақта жұсыртқасы; Б. Өсімдік қалдықтарында ересегі; В. Тұқымдарда ересегі; Г. Галлалардың ішінде 2-ші жастағы дернәсілдер; Д. Топырақта 2-ші жастағы дернәсілдер.

9. Бидай нематодасы қанша жұмыртқа салады?

А. 100; Б. 200-300; В. 500-600; Г. 1000-1500; Д. 2000-2500.

10. Бидай нематодасының дернәсілдері қөректенетін өсімдіктерді іздеп қанша жерге жылжуы мүмкін?

А. Дернәсілдер қозғалмайды; Б. 5м; В. 1 м; Г. 50 см; Д. 15-20 см.

11. Қандай өсімдіктермен сұлы нематодасы қоректенеді?

А. Тек қана сұлымен; Б. Тек қана бидаймен; В. Тек қана арпамен; Г. Ариамен, сұлымен жэне бидаймен; Д. Сұлымен, арпамен, бидаймен, жалиы 50 - ден астам эр түрлі өсімдіктермен.

12. Цистадағы сүлы нематодасының дернәсілдері активті болуы үшін не ка­жет?

А. Жоғарғы температура; Б. Томенгі (суық) температура; В. Жоғарғы ылғал; Г. Жоғарғы температура жэне жоғарғы ылғал; Д. Оптимальды температура жэне оптимальды ылғал.

13. Сұлы нематодасы жылына қанша ұрпақ береді жэне кандай фазада кыстайды?

А. 2-3 ұрпақ береді, топырақта цистасы кыстайды; Б. 1 үрпақ береді, топыракта жүмыртқасы кыстайды; В. 1 ұрпақ береді, топыракта цистасы кыстайды; Г. 2-3 ұрпақ береді, өсімдік каыктарында жұмыртқалары кыстайды; Д. 2 ұрпақ береді, өсімдік калдықтарында ересек нематода кыстайды.

14. Күріш афеленхасы кандай фазада жэне кай жерде кыстайды?

А. Жұмыртқалары топыракта; Б. Дернәсілдері топыракта жэне өсімдік қалдықтарында; В. Дернэсідері жэне ересек нематодаларі осімдік қалдықтарында; Г. Ересек нематодаларі жэне екінші жастағы дернэсілдері тазаланбаған күріш қабыршағының ішінде; Д. Екінші жастағы дернәсілдері дэннің орынындағы галларда (беріштере).

15. Қандай өсімдіктерді күріш афеленхасы зақымдайды?

А. Астық тұқымдастарды; Б. Күрішті; В. Күрішті жэне астық тұқымдас- тарды; Г. Күрішті, бидайды, арпаны, сүлыны; Д. Астық жэне басқа тұқым дастар ды.

16. Британдык галла ( беріш) түзуші нематода кай аймакта мекендейді?

А. Қазақстанның барлык жерлерінде; Б. Қазақстанның оңтүстік об­лыстарында; В. Батые - Қазақстан, Ақтөбе облыстарында; Г. Шығыс - Қазақстан жэне Павлодар облыстарында; Д. Солтүстік- Қазақстан, Қостанай облыстарында.

19

17. Британдык галла түзуші нематода канша ұрпақ береді жэне өсімдіктің қай органын закымдайдьт?

А. 1 ұрпақ , өсімдіктердің жас тамырларына; Б. 2- 3 ұргіак, өсімдіктердің жас тамырларына; В. 1 ұрпак, масақка; Г. 1 ұрпақ, өсімдіктердің жа- пырактарына жэне сабактарына; Д. 2- 3 ұрпак, өсімдіктердің жапырактары

18. Галла ( беріш ) түзуші нематодалар кандай мәдени өсімдіктерді зақымдайды?

А. Қылкан жапырактарды; Б. Цитрустарды; В. Қылкан жапыракты жэне цитрустарды; Г. Тек кана астык тұкымдастарды; Д. Кок-оністерді, бакшаларды, картопты, техникалык жэне жеміс дақылдарды.

19. Галла ( беріш ) түзуші нематодасының кайсысы кішкентай галланы түзеді?

А. Оңтүстік, арахис жэне яван; Б. Оңтүстік; В. Арахис; Г. Солтүстік; Д. Яван.

20. Пияз бен сарымсактың сабак нематодасы кандай аймакта мекендейды?

А. Қазақстанның барлык жерлерінде; Б. Тек кана Аматы обысында; В. Алматы жэне Жамбыл облыстарында; Г. ІІІығыс- Қазакстан облысында; Д. Қазакстанның солтүстік облыстарында.

21 .Пияз бен сарымсактың сабак нематодасымен залалданбау үшін олардың баданасын кандай температурада жэне салыстармалы ылғалда сактау кажет? А. 5°С жоғары жэне ылғал 75% ; Б. 7°С жоғары жэне ылғал 75% ; В. 3°С томен жэне ылгал 70% ; Г. 3 °С томен жэне ылгал 60% ; Д. 5°С жогары жэне ылғал 60% .

22. Қант кызылша нематодасы канша жұмыртка салады жэне нені кұрайды? А. 200 жүмыртқа, цистаны; Б. 200- 600 жүмыртқа, галланы; В. 200- 600 жұмыртқа, цистаны; Г. 200- 600 жұмыртка, ештенені кұрмайды; Д. 600- 2000 жүмыртка, цистаны.

23. Қант кызылша нематодасының дернәсілдері шығу үшін кандай тем­пература оптимальды?

А. 10°С; Б. 10- 15°С; В. 15-20°С; Г. 25°С; Д. 25-35°С.

22. Қазакстанның кай жерінде картоп циста гүзуші нематодасы тараған?

А. Барлык жерінде; Б. Оңтүстік облыстарында; В. Шығыс- Қазақстан облысында; Г. Карантиндік объект; Д. Сотүстік және Батыс Қазакстан облыстарында.

22. Картоптың сабак нематодасы өсімдіктің кандай мүшесінде мекендеуі мүмкін?

А. Жас тамырларында; Б. Жас жапырактарында; В. Тек кана жас сабактарында; Г. Түйнектерінде жэне жер үсті мүшелерінде; Д. Тек кана сақтаған түйнектерінде.

22. Картоптың циста түзуші нематодасы өсімдіктердің кандай тұ- кымдастарына зиян келтіреді жэне жыына канша үрпак береді?

А. Алка тұкымдастарга, екі жылда 1 ұрпақ; Б. Алка тұкымдастарға, 1- 2 ұрпақ; В. Шаршы гүдер тұкымдастарға, екі жылда 1 ұрпак; Г. Шаршы

20