№6 Лекция. Еңбек бөлінісінің формалары мен оларды жетілдіру жолдары

1.Еңбек әдістері мен тәсілдері. Алдыңғы қатарлы тәжірибені беру формалары мен әдістері.

2.Басшылардың, мамандардың және қызметкерлердің еңбектерін ұйымдастыру. Еңбек жағдайлары мен режимі.

Еңбек – бұл тауарлар өндіру, қызмет көрсету кезінде пайдаланатын адамдардың дене күші мен ойлау қабілеттіктерін және сол қабілеттіктерді іске асыратын үдерісті білдіретін термин. Дәстүрлі саралануда еңбек α-еңбек және β-еңбек деп бөліп көрсету қарастырылған. Айтылған α-еңбек белгіленген технология, нұсқау, үлгі бойынша атқарылатын, яғни орындаушы өз тарапынан ешқандай жаңашылдықты енгізбейтін еңбекті айтамыз. Бұл алғашқы белгілі бір тәртіппен орындалатын еңбек. β-еңбек термині жаңа рухани немесе материалдық игіліктерді, сонымен бірге жаңа өндіріс әдістерін жасауға бағытталған еңбек. Еңбектің бұл түрін новациялық, шығарамашылық еңбек деп те атайды.

α-еңбек басым болатын қызметтер түрлері кең тараған. Мысалы, конвейерде жинаушының белгіленген ырғақпен өндірістік операцияларды орындауы осы еңбектің түріне жатады. Белгілі бір тәртіппен тек қана мамандығы төмен қара жұмыс қана орындалмайды. Соның ішінде, егер тек бұйрықтар мен нұсқауларды орындаумен шектелетін болса, шенеуіктің қызметтерін де жатқызуға болады, ақиқатты түрде ол да α-еңбекке жатады. Берілген тәртіп бойынша әрекеттерді орындаудан бас тартуға рұқсат берілмейтін қызметтің күрделі түрлері де кездеседі.

Жаңалықтапқыштардың, ғалымдардың, мұғалімдердің, дәрігерлердің, инженерлердің, өндірісті ұйымдастырушылардың, кәсіпкерлердің еңбектері шығармашылық түрге жатады. Шығармашылықтың жоғарғы белгісі ретінде өнер болып саналады, себебі онда қайталану болмайды және осы өрістегі шығармашылық өнімі сонымен бірге жеке бастың, авкестенің тұлғасының бейнесі болып табылады. Қазіргі экономикада шығармашылық элементер маңыздылығының бір белгісі ретінде жұмыскердің жалпы табысындағы қаламақы түрінде түсетін еңбекақы үлесі болуы мүмкін. Бұл аспектіде шын бәсекелестік пен құқықтық мемлекет жағдайында қызмет атқарып жүрген кәсіпкерлердің пайдасы авторлық қаламақы түрінде болады.

Аталған еңбектің екі түрі де экономикалық үдерістерде затқа айналған еңбек және нақты еңбектің нәтижесі түрінде қатысады. Дегенмен α- еңбектің өнімі тек заттай түрінде емес, сонымен бірге білім және тәрбие жүйесі ретінде беріледі. Ережеге сай, β-еңбектің өнімі α-еңбекке қарағанда ұзақ сақталады және көп жағдайларда уақыт өтуімен өседі. Еңбекті екі құрамдасына бөлу қажеттілігі олардың кәсіпорын табысына әртүрлі әсер етуіне байланысты. Соңғы өнімнің α-еңбек есебінен өсуі тек жұмыскерлердің санын, еңбек ұзақтығын және оның қарқындылығын ұлғайту арқылы жүзеге асады. Бұған қарағанда β-еңбегі есебінен өнім көлемінің өсуі тұрақты немесе жұмыс уақытының шығындары мен еңбек қарқындылығы азаю кезінде де орын алады. Бұл жаңа техникалық, ұйымдастырушылық және кәсіпкерлік идеялар негізінде өнімдердің жаңа түрлері жасалады, өнім мен қызметтің пайдалы нәтижесі көбейеді және осыған байланысты өндіріс шығындары төмендейді. Жаңа идеяларды жасау мүмкіндігі ерекше қасиетпен, шығармашылық қабілеттіктермен анықталады, бұл жағдай әрбір кісіде болуы мүмкін, бірақта сол қабілеттілікті іске асыруға әркімнің шамасы келе бермейді. Сондықтан персоналды басқарудың маңызды мәселелерінің бірі кәсіпорынның әр қызметшісі өз шығармашылық қабілеттіктерін толық дамытуға жағдай жасау болып табылады.

Сонымен, еңбек ресурстары- жеке кәсіпорын, халық шаруашылығының өрісі немесе оның территориялық бірлік ауқымында қоғамдық өндіріске қатысатын жеке жұмыскерлердің жиынтығы.

Кәсіпорын персоналы – материалдық игіліктер, қызмет көрсетулер және басқа да қажеттіліктерді қамтамасыз ету үдерісінде әртүрлі функция атқаратын жеке тұлғалардың жиынтығы. Жеке тұлғалар заңды тұлғада болатын кәсіпорынмен жалдану келісімен реттелетін қатынаста болады. Мұндай қатынастарда тек жалдамалы жұмыскерлер ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның нақты жұмыстарына араласатын, өзінің табысс бөлігінен қоса еңбекақы алатын жеке тұлғалар - кәсіпорын иелері мен үлесшілері де болады.

Кәсіпорын персоналының құрылымы. Барлық кәсіпорынлар үшін персоналды негізгі және көмекші, басшылар, мамандар мен жұмыскерлер деп бөлу қарастырылған. Одан кейінгі сұралау жас, білім деңгейі, еңбек тәжірибесі және басқа да белгілері бойынша жүргізіуі мүмкін. Еңбектік әлеует – еңбекке қабілетті әртүрлі топтағы адамдар санының, сапа мен өлшемінің интегралдық сипаттамалары. Оның сандық сипаттамасы – нақты бір күнге немесе белгілі кезеңде персоналдың нақты саны. Еңбек етуші персоналының сапалық сипаттамалары – персоналдың жұмыс жасауға кәсіби және мамандығылық даярлығы.

Персонал нақтылығы оның сандық көрсеткіштерімен сипатталады. Персонал саны белгілі бір күнде (мезгілдік көрсеткіш) және кезең аралығында (аралық көрсеткіш) болып анықталуы мүмкін. Белгілі бір күнге тізімдік, жұмысқа шыққан және нақты жұмыс атқарған жұмыскерлер саны анықталады. Жұмыскерлердің тізімдік құрамына кәсіпорын штатындағы, сонымен бірге, келісім бойынша жұмыс атқаратын жұмыскерлер кіреді. Тізімдік құрамға тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысқа алынған барлық жұмыскерлер кіреді.Сонымен бірге нақты жұмыскерлер мен уақытша жұмыс істемейтіндер де кіреді:

• жұмысқа нақты келген жұмыскерлер;

• толық емес жұмыс күніне сынақ мерзімімен қабылданған жұмыскерлер;

• егер еңбекақы сақталатын болса, қызметтік іс-сапардағылар;

• егер олар негізгі жұмыс орны бойынша еңбекақы алатын болса, кәсіпорыннан тыс тапсырма бойынша жұмыс істейтіндер;

• кезекші ауысым әдіс бойынша жұмыс істеу үшін жіберілгендер;

• нақты себептер бойынша жұмыс істемейтін жұмыскерлер (ауру, мемлекеттік қызметтерді атқару және т.б.)

Кезең ішінде персонал саны өзгереді, персонал қозғалысы болады. Сондықтан кезең ішіндегі жұмыскерлердің саны орташа өлшемдермен есептеледі. Негізгі маңызды көрсеткіш – персоналдың ортатізімдік саны. Бұл көрсеткіштерді кәсіпорынның өндірістік қызмет көрсеткіштерін есептеу үшін қолданылады. Жұмыскерлердің ортатізімдік саны есептелуде төмендегілер ескеріледі:

• тізімдік құрамындағы жұмыскерлер;

• сыртқы қосымша қызмет істеушілер;

• азаматтық-құқықтық келісім бойынша жұмыс атқаратын жұмыскерлер;

• тізімдік емес құрамында тұратын басқа тұлғалар.

Персонал қызметін ұйымдастыруға және оны ресурспен қамтамасыздандыруға қойылатын негізгі талаптар. Кәсіпорынның кадрлық қызметі – кәсіпорынды басқару өрісінде таңдалған саясат бойынша басқаруға бел буған қызметтегі тұлғалармен қоса арнайы құрылымдық бөлімшелердің жиынтығы.

Кадрлық қызметтің функциялары, құрылымы және мәселелері экономиканың даму сипатымен, өндіріс алдында тұрған мақсаттар мен мәселелерді орындауда персоналдың атқаратын рөлін кәсіпорын басшылығының түсінумен тығыз байланысты.

Бүгінде отандық кәсіпорындардың кадрлар бөлімінің қызметі жұмыс күшін жалдау, жұмыстан босату, іс-қағаздарын жүргізу, оқытуды ұйымдастыру, кадрлардың біліктілігін жоғарылату және қайтадан даярлау жұмыстарымен шектеледі. Соңғы функцияларды орындау үшін кадрларды дайындау немесе оқыту бөлімдері құрылады. Бұл келеңсіздік жағдай кадр бөлімін сырттан жұмыс күшін жалдау қатынастарында құрылымдық бөлімшелер жетекшілерінің тапсырмасы мен кәсіпорын басшылығының жарлығын ғана орындайтын мәртебесі жоқ қосалқы құрылымдық бөлімшеге айналдырды.