№24 Лекция. Жалақы және еңбек бойынша жоспар.

1.Еңбек, кадрлар және жалақы бойынша жоспардың жылдық жоспардың басқа бөлімдерімен байланысы

Еңбекақы мәнін жұмыс күшінің бағасы ретінде жаңа тұрғыдан түсіну оның функциясы мен ұйымдастыру негіздерін анықтаудың жаңа тәсілдерін талап етеді (1 кесте).

Еңбекақы төлеу жүйесі мен нысанның ашық және ойға қонымдылық қағидаларығы оның мәні жөнінде кеңінен хабардар болуды қамтамасыз етеді. Қызметкерлер еңбекақы және сыйақы алу шарттарын айқын ұғынуы тиіс. Сонда ғана олар өндіріс тиімділігін арттыруға мүдделі болады.

Өндіріс тиімділігі өскен сайын нақты еңбекақының жоғарылау қағидасы қажеттіліктердің тұрақты өсіп отыратынын дәлелдейтін экономика заңына байланысты. Ол бойынша, өз еңбегі үшін материалдық игіліктерді көптеп алу мүмкіндігі кеңейген жағдайда ғана толық қанағаттану орын алады. Мұндай ұштасу болмаған жағдайда еңбексіз табылған ақшаны төлеуге, инфляцияға, нақты еңбекақы мөлшерінің төмендеуіне алып келеді. Нәтижесінде өсіп отырған қажеттілікті қанағаттандыру мүмкіндігі жоғалады, еңбекақы жоғарыламайды.

1-кесте. Еңбекақының функциясы мен қағидалары

Қағидалары	Функциялары
Еңбекақы нысаны мен жүйесінің ойға қонымдылығы мен ашықтылығы	Қайта жандандырушы
Өндіріс тиімділігі өскен сайын нақты еңбекақы мөлшерін жоғарылауы	Реттеуші
Тең еңбек үшін тең төлем	Ынталандырушы
Мемлекеттік реттеу	Өлшеуші- үлестіруші
Нарықтың жұмыс күшінің әсерін есептеу	Ресурстық – орналастыру
Бөлшектеу	Халықтың төлемге қабілетті сұранысын қалыптастыру

Тең еңбек үшін тең табыс туралы қағидасы кәсіпорын ішінде бірдей еңбекке сондай мөлшерде ақы төлеу арқылы әділдікті сақтауға болатынын білдіреді.

Мемлекеттік реттеу қағидасы бойынша еңбекақы саясатының басты бағыттары мен әлеуметтік нормативтер мемлекеттік деңгейде жасалынуы тиіс.

Бұдан бұрын, еңбекақы кәсіпорынның шаруашылық табыс есебінің бір бөлігі түрінде түсіндірілген кезде оның бөлшектеуі, көп зерттеушілердің пікірінше, еңбектің күрделілігіне, жағдайларына, халық шаруашылығының маңыздылығына, жұмыскердің негізгі нәтижеге қосқан еңбек үлесін бағалау түрлеріне қарай анықталатын.

Еңбектің күрделілігі бойынша бөлшектеу қағидасы бойынша алсақ, неғұрлым еңбек күрделі болған сайын қарапайым жұмысқа қарағанда соғұрлым жоғары құн түзейді. Бұл қортындыны қостайтын батыстық экономистер оны әр түрлі топтағы жұмыскерлердің дайындық деңгейі мен қабілеттерінің айырмашылығы деп атайды.

Еңбек жағдайының айырмашылықтары әр түрлі дене энергиясының шығынын талап етеді, демек, тиісінше жұмыс күшін жандандыруға ықпал етеді.

Еңбекақының аумақтық бөлшектеуі негізінде жұмыс күшінің баға деңгейіне ықпал ететін экономикалық, табиғи – ауа райлық, әлеуметтік, экологиялық сияқты факторлар жатады. Қазақстанның аумақтық көлемін, оның әрқилы табиғи – географиялық және ауа райлық жағдайларын ескере отырып, олар жұмыс күшін жандандыруға әр түрлі дәрежеде шығындар қажет етеді, демек, бөлшектеудің ақиқаттык өлшемі болып табылады деуге болады.

Осылайша еңбектің күрделілігі, шарттары мен аумақтық қолдану арасындағы айырмашылықтар еңбекақы бөлшектеудің ақиқат белгілерін бейнелейді. Кейбір батыс экономистері еңбектің халықшаруашылықтық маңыздылық факторы (салааралық айырмашылқтар) мен қызметкердің еңбектік үлес нысандарының негізгі нәтижеге ықпал ететінін жоққа шығарады. Себебі бұл тәуелділік еңбекақының айнымалы бөлігінде, яғни әр түрлі сыйақы тағайындау жүйелерінде көрініс табады.

Әлеуметтік шектеулер (жынысы, нәсілі, жасы бойынша) біздің елімізде маңызды мәселелердің қатарына жатпайды. Қайта жандандыру функциясы тіршілік қажеттерін қанағаттандыру және жұмыс күшін қайта жандандыру қаражаты болып есептеледі, сондықтан еңбекақыны төлеудің абсолюттік деңгейін белгілейді. Қазіргі кезде физиологиялық ең аз мөлшерге сәйкес есептелген еңбекақының ең төмен деңгейін бекіту жүзеге асырылуда, мұның өзі экономиканың дағдарыстық күйін көрсетеді. Қалыпты жағдайда аталмыш деңгей тұтыну себетіне кіретін тауарлар мен қызметтер бағасына сәйкес келуі тиіс. Оның ішіне тек физиологиялық қажеттер ғана емес, сонымен бірге, қызметкердің шығармашылық әлеуетін дамыту мен мамандығын арттыруын қамтамасыз ету құны да кіруі қажет. Осыған байланысты, жұмыс күшінің құны деген ұғымның теориялық қана емес, тәжірибелік мәні де арта түсуде. Тәжірибе бұл құнның әр түрлі аймақтарда әр түрлі болуына байланысты әр аймақты жеке түрде қарау қажеттігін көрсетеді. Жеке алғанда, қолайсыз табиғи – ауа райлық жағдайы бар облыстар үшін еңбекақы деңгейін арттыратын аймақтық коэффициенттер енгізудің керектігі туындайды.Халықтың төлемқабілетті сұранысын қалыптастыру функциясы – сатып алушылушыларды ақшалай қаржылармен қамтамасыз етілген төлемқабілетті сұранысты тұтыну тауарларын өндірумен ұштастыру болып табылады. Төлем қабілетті сұраныс қажеттілік пен табыстың әсерінен құралатындықтан, еңбекақы арқылы нарықта тауар ұсынысы мен сұранысы арасындағы ара қатынасы белгіленеді.